De fysieke dood – lijkstijfheid (rigor mortis)

Thanalogie is de leer van de doodsverschijnselen. Naast de postmortale lijkvlekken is lijkstijfheid een van de vele verschijnselen die na de fysieke dood optreden. De dood is wetenschappelijk gezien een rekbaar begrip. Het cellulaire sterven, ofwel de eindiging van de stofwisseling op celniveau, kan na de somatische dood nog urenlang aanhouden, afhankelijk van de aanwezige zuurstof en voedingsstoffen. Lijkstijfheid, of rigor mortis, treedt in de regel tussen twee en zes uur na de somatische dood in, vaak al na een tot twee uur. Lijkstijfheid duurt ongeveer een tot drie dagen. De rigor wordt opgeheven door onder andere de proteolyse, ofwel de afbraak van de spiereiwitten.

Inhoud

• Fysieke verschijnselen van de naderende dood
• Andere symptomen van het sterven
• Doodsmasker (Facies Hippocratica)
• De dood – teloorgang van de systeemorganen
• Lijkstijfheid (rigor mortis)
• De hartspier en rigor mortis
• Gerechtelijke geneeskunde
• Cataleptische lijkstijfheid
• Afkoeling van het lijk

Fysieke verschijnselen van de naderende dood

Een traag stervensproces, zoals een langdurig ziekbed door een terminale ziekte, kent een aantal klassieke verschijnselen die bij vrijwel iedere stervende voorkomen. De kwijnende gevoelszin, waaronder de vermindering van pijn, is een van de eerste verschijnselen die optreden. Dat is mede de reden waarom een stervende zich tijdelijk beter voelt: de pijn verdwijnt immers grotendeels. Daarnaast zorgt deze toestand voor een psychische opleving die een zekere euforie kan veroorzaken. En als gevolg daarvan ook bij de naasten, waarbij sommigen gaan twijfelen of de dood wel nadert. Soms koestert men zelfs de hoop dat de patiënt beter wordt. Verpleegkundigen en artsen zijn erop getraind om dit verschijnsel te herkennen. Ze dienen er adequaat mee om te gaan om te voorkomen dat de familie valse hoop krijgt.

Andere symptomen van het sterven

Ook het gezichtsvermogen laat langzaam na bij iemand die stervende is. Zijn wereld wordt letterlijk almaar donkerder. Daarentegen blijft het gehoor het langst goed. De algehele spierverslapping is eveneens een typisch symptoom en kent enkele kenmerken, zoals:

• de zieke zakt weg in de kussens, hoofd op de borst;
• de mond en ogen zijn half geopend;
• de stervende laat urine en ontlasting lopen (incontinentie), doordat de sluitspieren niet goed meer functioneren;
• de slikreflex verdwijnt langzaam.

Doodsmasker (Facies Hippocratica)

Andere verschijnselen en kenmerken die wijzen op de aanstaande dood zijn:

• daling van de bloeddruk, weke polsslag;
• koude extremiteiten, met name de voeten en handen. Ook de neus voelt koud aan;
• Facies Hippocratica, naar de beschrijvingen van de Griekse arts Hippocrates (460 v.C. - 370 v.C.). Het betreft scherpe gelaatstrekken, een maskerachtig voorkomen dat ook wel doodsmasker wordt genoemd, waaronder een spitse neus en ingevallen ogen;
• vlekkerige huid als gevolg van de verslechterde bloedcirculatie. Lijkvlekken vormen echter een fenomeen dat een andere oorzaak heeft en dat optreedt na de dood. De centrale en perifere cyanose tijdens het stervensproces zijn duidelijk zichtbaar aan onder andere de blauwe lippen en nagels van de vingers en tenen.

De dood – teloorgang van de systeemorganen

Klinisch dood wil zeggen dat de ‘overledene’ binnen enkele minuten weer ‘tot leven kan worden gewekt’, zoals na een hartstilstand met bijvoorbeeld hartmassage en beademing. Bij de somatische dood, na ongeveer vijf minuten, is dat niet meer mogelijk. Het betekent dat de systeemorganen, zoals het hart, de longen, de hersenen en de nieren, niet meer met elkaar ‘in contact’ staan, ofwel niet meer tot samenwerking zijn te dwingen. De weefselschade die dan ontstaat is irreversibel. Ook de hersenschade is onherstelbaar.

Cellulaire dood
Op de somatische dood volgt de cellulaire dood. Het tijdstip is onder andere afhankelijk van de aanwezige zuurstof en voedingsstoffen in het lichaam. De lichaamscellen zijn dan nog niet ‘dood’. Dit proces kan na de somatische dood nog urenlang aanhouden.

Lijkvlekken
Na de somatische dood vormen zich lijkvlekken. Het zijn diepblauwe verkleuringen als gevolg van bloed dat naar de lagergelegen gedeelten van het lichaam zakt, zoals de rug, schouders, billen, benen en voeten. Lijkstjfheid ontstaat een tot vier uur na de somatische dood en is na ongeveer een etmaal of langer weer verdwenen. Het lichaam neemt onderwijl langzaam de omgevingstemperatuur aan.

Lijkstijfheid (rigor mortis)

Naast lijkverkleuringen (livor mortis) is lijkstijfheid een van de verschijnselen die een tot vier uur na de somatische dood optreden. Direct na het intreden van de dood zijn de spieren verslapt. Daarna verstijven ze. Dit heeft voor een deel te maken met de cellulaire spieractiviteit. Nadat de aanwezige zuurstof en voedingsstoffen zijn verbruikt, verstrammen de spieren in een soort samentrekking. Dit heeft te maken met de spierfysiologie, waarbij de actine- en myosinefilamenten (draadvormige eiwitten) die normaliter langs elkaar heen schuiven (spiersamentrekking) bij rigor mortis over elkaar heen zijn geschoven in de samentrekkingsstand.

Enzymwerking
Klinisch gezien wordt dat waargenomen als lijkstijfheid. In medisch jargon noemt men dit de vitale anaërobe contractiestand. De oorzaak daarvan is de stopzetting van de enzymwerking van adenosinetrifosfaat (ATP). Door de latere eiwitafbraak wordt deze stijfheid (contractiestand) van de spieren weer verminderd en uiteindelijk opgeheven.

De hartspier en rigor mortis

Hoe hoger de omgevingstemperatuur, hoe sneller de rigor mortis intreedt. Dit heeft te maken met bovengenoemde enzymwerking, waardoor bijvoorbeeld bij de hartspier de rigor soms al na een halfuur ontstaat. In de inwendige organen verlopen de omzettingen door enzymen door de hogere omgevingstemperatuur sneller dan bijvoorbeeld in de extremiteiten. De spieren van de kaak en nek verstijven doorgaans zichtbaar het eerst. Dat is een van de redenen waarom bij overledenen direct na het overlijden de mond gesloten wordt met een opgerolde handdoek onder de kin om de lijkstijfheid zogezegd ‘voor’ te zijn.

Willekeurig en onwillekeurig spierweefsel
Na ongeveer zeven uur is de lijkstijfheid over het hele lichaam uitgebreid. Hoe later de rigor intreedt, door bijvoorbeeld een koude omgevingstemperatuur, hoe langer dit proces duurt, van een tot drie dagen. Daar komt bij dat gladde (willekeurige) spieren, die niet aan de wil onderhevig zijn, sneller zullen verstijven dan dwarsgestreept (onwillekeurig) spierweefsel, waaronder de skeletspieren die wel onder invloed staan van de wil.

Gerechtelijke geneeskunde

In het postmortem forensisch onderzoek kunnen bovenstaande ‘ruime’ tijden niettemin van belang zijn, hoewel men daar zeer terughoudend mee is. Bij septische lijken vindt het ontbindingsproces sneller plaats. De rigor mortis zal dan sneller verdwijnen, ook in combinatie met de omgevingstemperatuur. Het komt bovendien voor dat lijkstijfheid praktisch op het moment van overlijden ontstaat. Dit noemt men cataleptische lijkstijfheid. Men ziet het wel eens bij soldaten en burgers op het slagveld en in andere verschrikkelijke oorlogsomstandigheden. Maar ook in relatief normale situaties, bijvoorbeeld als de persoon in kwestie vlak voor de dood zwaar lichamelijk werk heeft verricht, zoals spitten in de tuin. Het kan dus duiden op werk, maar ook op een gevecht, een worsteling.

Cataleptische lijkstijfheid

Het ontstaan van lijkstijfheid wordt sterk beïnvloed door de lichaamstemperatuur (koorts) en niet te vergeten de omgevingstemperatuur, zoals in de zomer en winter. Een snel ingetreden rigor mortis kan er echter ook op duiden dat het lijk bijvoorbeeld in de winter bij een radiator heeft gelegen en verplaatst is. Snelle rigor mortis, of cataleptische lijkstijfheid, is overigens ook zichtbaar bij drenkelingen (krampachtige doodsnood), in geval van elektrocutie, bij vergiftiging door bijvoorbeeld strychnine en na een tetanusaanval of een insult. Cataleptische lijkstijfheid treedt met andere woorden op na heftige spiercontracties. Verder wordt er in de gerechtelijke geneeskunde ook op gelet of de houding van een lijk dat men in rigor mortis aantreft overeenkomt met de positie waarin het lijk zich bevindt. Wanneer dat niet het geval is, impliceert het dat het lijk is verplaatst in de periode van rigor mortis.

Afkoeling van het lijk

Een lijk geeft warmte af aan de omgeving. Tal van factoren bepalen de snelheid van afkoeling. Een klein persoon, of een kind, zal sneller afkoelen dan een volwassene met een stevig postuur. Daar komt bij dat een mager persoon met weinig vetweefsel sneller afkoelt dan iemand met obesitas. Het spreekt vanzelf dat de plaats van overlijden ook bepalend is. Een lijk in een onverwarmde kamer zal sneller afkoelen dan in een warme slaapkamer onder de dekens.

Baardgroei?
In het algemeen mag men stellen dat een lijk na een periode van tien uur de omgevingstemperatuur heeft aangenomen. Overigens staat baardgroei – en het 'doorgroeien' van nagels en hoofdhaar – los van de ogenschijnlijk feitelijke groei van het weefsel. De huid droogt namelijk in, waardoor het alleen maar lijkt of de genoemde weefsels gegroeid zijn.

Lees verder

• Fysieke kenmerken van het sterven (stervensproces)
• De fysieke dood – lijkvlekken en circulatievlekken
• De dood komt in fasen
• Wie is bang voor de dood?
• De galg en de wetenschap