Actnische keratosen: symptomen, oorzaak en behandeling

Actinische keratosen zijn ruwe, schilferige verhevenheden op de huid (zie foto). Ze ontstaan door jarenlange blootstelling aan de zon. Actinische keratosen worden daarom ook wel 'zonlichtbeschadigingen' genoemd. Tot voor kort kwamen actinische keratosen vooral bij het oude deel van de populatie voor, maar door de veranderde vrijetijdsbesteding en door zonvakanties en zonnebanken worden actinische keratosen steeds vaker bij jongere mensen waargenomen. Actinische keratosen zijn vaak te vinden op het gezicht, de handen en de armen. Deze plekjes kunnen huidkleurig, rood of bruin zijn. Regelmatige controle van de huid is belangrijk om veranderingen tijdig op te merken. Behandeling kan bestaan uit bevriezen of speciale crèmes. Het voorkomen van nieuwe plekjes kan door goede bescherming tegen de zon.

• Wat zijn actinische keratosen?
• In vogelvlucht
• Blootstelling aan zon
• Voorstadium van kanker
• Epidemiologie
• Symptomen actinische keratosen: ruwe plekken op de huid
• Oorzaak en risicofactoren actinische keratosen
• Oorzaak
• Bij wie komt het vaker voor?
• Onderzoek en diagnose
• Lichamelijk en diagnostisch onderzoek
• Differentiaaldiagnose
• Behandeling van actinische keratosen
• Zelfzorg
• Nazorg
• Prognose van actinische keratosen
• Complicaties van actinische keratosen
• Progressie naar plaveiselcelcarcinoom
• Cosmetische en fysieke ongemakken
• Ontstekingen en infecties
• Littekens en pigmentveranderingen
• Preventie

Wat zijn actinische keratosen?

Toen Anne voor het eerst die ruwe plekjes op haar voorhoofd voelde, dacht ze dat het gewoon een droge huid was. Na maanden van smeercrèmes die niet hielpen, besloot ze toch maar eens naar de dermatoloog te gaan. De diagnose? Actinische keratosen – veroorzaakt door al die zonnige zomers waarin ze als kind urenlang zonder zonnebrand in de tuin speelde. Hoewel het woord 'voorstadium van huidkanker' haar even deed schrikken, was Anne vastberaden om het aan te pakken. Met een behandeling van cryotherapie werden de plekjes effectief verwijderd, en nu weet ze wel beter: een goede zonnebrandcrème is haar beste vriend geworden.

In vogelvlucht

Actinische keratosen zijn ruwe, schilferige plekken op de huid, die ontstaan door jarenlange blootstelling aan de zon. Actinische keratosen kunnen gezien worden als een chronisch effect van (te veel) ultraviolette straling. Huidcellen raken beschadigd door jarenlange blootstelling aan te veel zon. Doordat huidcellen niet normaal uitgroeien, ontstaat een verdikking. De huidafwijkingen komen het meest voor op delen van het lichaam die jarenlang intensief belicht zijn geweest, zoals:

• handrug;
• gezicht;
• kalende schedels (hoofdhuid);
  Een overdaad aan zon is slecht voor de huid / Bron: Istock.com/LiudmylaSupynska
• oorschelpen;
• lippen;
• onderarmen;
• onderbenen;
• hals en decolleté.

Blootstelling aan zon

De laesies zijn huidkleurig tot lichtbruin. Actinische keratosen ontstaan vaak op latere leeftijd bij mensen die veel buiten zijn geweest. Tegenwoordig worden ze ook vaker bij jongere mensen waargenomen door de veranderde vrijetijdsbesteding van de afgelopen tientallen jaren, zoals zonvakanties en zonnebanken.

Voorstadium van kanker

Veel artsen beschouwen actinische keratosen als voorstadia van het plaveiselcelcarcinoom, een vorm van huidkanker. Het nemen van een biopt - een stukje weefsel - voor onderzoek, is de enige manier om een onderscheid te maken tussen actinische keratosen en een plaveiselcelcarcinoom. Het is niet bekend wat het risico is dat actinische keratose op den duur overgaat in een plaveiselcelcarcinoom.

Epidemiologie

Actinische keratosen (AK) zijn ruwe, schilferige plekjes op de huid die ontstaan door chronische blootstelling aan ultraviolet (UV) licht, voornamelijk van de zon. Ze worden vaak beschouwd als een voorloper van huidkanker, specifiek plaveiselcelcarcinoom. De epidemiologie van actinische keratosen varieert aanzienlijk, afhankelijk van factoren zoals geslacht, leeftijd, genetica, geografische locatie en blootstelling aan de zon. Hieronder wordt uitgebreid ingegaan op deze factoren en de verschillen tussen Nederland, de Nederlandse overzeese gebiedsdelen, België en wereldwijd.

Geslachts- en leeftijdsverschillen
Actinische keratosen komen vooral voor bij volwassenen, met een duidelijke toename bij mensen ouder dan 50 jaar. In Nederland heeft naar schatting 50% van de mensen boven de 60 jaar minstens één actinische keratose. Mannen hebben vaker last van actinische keratosen dan vrouwen, met een verhouding van ongeveer 2:1. Dit verschil kan grotendeels worden toegeschreven aan het feit dat mannen in het verleden vaker buitenshuis werkten, waardoor ze meer blootgesteld waren aan UV-straling. Bovendien dragen mannen minder vaak beschermende kleding of zonnebrandcrème.

Kinderen krijgen zelden actinische keratosen, simpelweg omdat de schade door UV-straling zich geleidelijk ophoopt over vele jaren. De eerste tekenen van actinische keratosen verschijnen meestal pas na decennia van blootstelling aan de zon, vooral bij mensen met een lichte huid die gevoelig is voor zonnebrand. In België zijn de cijfers vergelijkbaar met Nederland, hoewel vrouwen hier relatief vaker naar een dermatoloog gaan voor controle, wat kan leiden tot eerdere diagnose.

Geografische en klimatologische verschillen
Het voorkomen van actinische keratosen is sterk afhankelijk van de mate van blootstelling aan zonlicht en daarmee van de geografische locatie. In Nederland komen actinische keratosen veel voor, vooral bij ouderen en mensen die veel tijd buitenshuis hebben doorgebracht. In de Nederlandse overzeese gebiedsdelen, zoals Aruba, Bonaire en Curaçao, is de prevalentie van actinische keratosen hoger dan in Nederland zelf, vanwege de intensere en meer constante blootstelling aan UV-straling. Het warme en zonnige klimaat zorgt ervoor dat mensen hier een hoger risico lopen, vooral als ze onvoldoende bescherming gebruiken.

In België, waar het klimaat vergelijkbaar is met dat van Nederland, komen actinische keratosen ook vaak voor bij ouderen. Echter, vanwege iets andere leefgewoonten, zoals minder blootstelling aan directe zon, kan de prevalentie iets lager zijn. Wereldwijd zien we dat actinische keratosen het meest voorkomen in landen met een hoge zonintensiteit, zoals Australië, waar bijna de helft van de bevolking boven de 40 jaar er last van heeft. In Noord-Europa zijn de cijfers lager, maar door vergrijzing en veranderende leefstijlen, zoals meer zonvakanties, nemen de aantallen toe.

Voeding, leefstijl en andere factoren
Leefstijl speelt een grote rol in de ontwikkeling van actinische keratosen. Mensen die veel tijd in de zon doorbrengen zonder adequate bescherming, zoals zonnebrandcrème of beschermende kleding, hebben een veel hoger risico. In Nederland en België wordt steeds meer aandacht besteed aan het belang van zonnebescherming, vooral onder de jongere generaties. Toch blijkt uit onderzoek dat veel ouderen, die in hun jeugd minder bewust waren van de risico's van UV-straling, nu kampen met de gevolgen van jarenlange onbeschermde blootstelling.

Voeding kan ook invloed hebben op het risico op huidbeschadiging. Een dieet rijk aan antioxidanten, zoals vitamine C en E, kan helpen om de huid te beschermen tegen UV-schade. In Nederland en België, waar de consumptie van groenten en fruit relatief hoog is, kan dit enige bescherming bieden tegen de ontwikkeling van actinische keratosen. In de Nederlandse overzeese gebiedsdelen speelt voeding mogelijk een minder grote rol, gezien de intensiteit van de zonnestraling daar.

Roken is een andere belangrijke risicofactor voor actinische keratosen. Roken verzwakt het immuunsysteem en maakt de huid kwetsbaarder voor schade door UV-straling. In Nederland rookt ongeveer 20% van de volwassenen, wat bijdraagt aan een verhoogd risico op huidproblemen, waaronder actinische keratosen. Het vermijden van roken en het gebruik van zonnebescherming zijn dan ook belangrijke preventieve maatregelen.

Genetische factoren
Genetische aanleg speelt een belangrijke rol bij het risico op actinische keratosen. Mensen met een lichte huid, blauwe ogen en blond of rood haar hebben een verhoogde gevoeligheid voor UV-straling en lopen daardoor een hoger risico op het ontwikkelen van actinische keratosen. In Nederland en België, waar een groot deel van de bevolking een lichte huid heeft, is dit een belangrijke risicofactor. In de Nederlandse overzeese gebiedsdelen zien we dat mensen van gemengde of donkere afkomst minder vaak last hebben van actinische keratosen, vanwege de grotere hoeveelheid melanine in hun huid, die hen beter beschermt tegen UV-straling.

Wereldwijd komen actinische keratosen vooral voor bij mensen van Europese afkomst, die een lichte huid hebben en minder goed beschermd zijn tegen UV-schade. In Australië, waar veel inwoners van Europese afkomst zijn en de zonkracht zeer hoog is, is de prevalentie van actinische keratosen extreem hoog. In tegenstelling tot Europese en Noord-Amerikaanse landen, komt actinische keratose veel minder voor in Afrika en Zuidoost-Azië, waar de bevolking over het algemeen een donkerdere huidskleur heeft en daardoor beter beschermd is tegen UV-straling.

Wereldwijde verschillen
Wereldwijd varieert de prevalentie van actinische keratosen sterk, afhankelijk van klimaat, zonblootstelling en genetische aanleg. In Australië en Nieuw-Zeeland, waar de UV-straling zeer sterk is, heeft bijna 40-50% van de bevolking boven de 40 jaar te maken met actinische keratosen. In Noord-Amerika en Europa ligt dit percentage lager, maar neemt het toe naarmate mensen ouder worden en meer tijd in de zon doorbrengen.

In Nederland en België is de prevalentie vergelijkbaar, hoewel er regionale verschillen kunnen zijn op basis van leefstijl en zonblootstelling. Mensen die veel buiten werken, zoals boeren of bouwvakkers, hebben een hoger risico. In de overzeese gebiedsdelen van Nederland is de prevalentie hoger vanwege de constante blootstelling aan zonlicht. Het gebruik van zonnebrandcrème en beschermende kleding is hier van groot belang om het risico op actinische keratosen te verlagen.

Symptomen actinische keratosen: ruwe plekken op de huid

Actinische keratosen presenteren zich over het algemeen op de volgende manier:

• Ruwe, droge, schrale en schilferende verhevenheden op de huid.
• De kleur varieert van roze tot rood tot bruin of vleeskleurig.
• De grootte van de plekken varieert van een aantal millimeters tot meer dan 2 cm in diameter.
• Het aantal plekken varieert sterk per individu, maar meestal is er sprake van meerdere plekken.
• Het gaat vaak gepaard met een schrijnend of branderig gevoel.
• Het komt vooral voor in de chronische aan zon blootgestelde gebieden.

Oorzaak en risicofactoren actinische keratosen

Oorzaak

Langdurige blootstelling aan zonlicht is de oorzaak van actinische keratosen. Een grote cumulatieve zonne-expositie vormt derhalve een risicofactor. Vooral mensen die beroepshalve langdurig blootgesteld zijn geweest aan de zon, die lang in de tropen hebben gewoond of die in hun vrije tijd veel in de zon zijn geweest, hebben een verhoogd risico. Bij personen die pijnlijke zonnebrand hadden op de leeftijd van 0-19 jaar of van 40-59 jaar, lijkt er vaker sprake te zijn van actinische keratosen.

Bij wie komt het vaker voor?

Er zijn aanwijzingen dat deze aandoening meer voorkomt bij de volgende groepen:

• mannen;
• ouderen;
• mensen met huidtype I en II;
• patiënten met seborrhoisch eczeem;
• patiënten met meer dan 10 moedervlekken;
• patiënten die langdurig immuunsysteemonderdrukkende medicijnen hebben gebruikt.

Onderzoek en diagnose

Lichamelijk en diagnostisch onderzoek

De dermatoloog bekijkt de plekken om deze aandoening te diagnosticeren. Een huidbiopsie is nodig om huidkanker uit te sluiten. Voor de dermatoloog is het moeilijk om op het oog onderscheid te maken tussen goedaardige vlekken en kankercellen.

Differentiaaldiagnose

De volgende huidaandoeningen kunnen een soortgelijk beeld geven:

• Plaveiselcelcarcinoom;
• Basaalcelcarcinoom;
• Ziekte van Bowen (plaveiselcelcarcinoom in situ);
• Verrucae seborrhoicae (ouderdomswrat);
• Psoriasis capitis.

Behandeling van actinische keratosen

Behandeling van actinische keratosen is noodzakelijk, aangezien de afwijkingen kunnen overgaan in een vorm van huidkanker. De huidaandoening kan op verschillende manieren behandeld worden. De belangrijkste zijn:

• Aanstippen (bevriezen) met vloeibare stikstof.
• Curretage (het verwijderen van afwijkend weefsel), en daarna elektrocoagulatie (het door middel van elektrische stroom wegbranden van het weefsel en dichtschroeien van de bloedvaten).
• Verwijdering door chemische peeling.
• Chirurgisch verwijderen van de laesies.
• Bij grote(re) huidoppervlakken kan de patiënt een celgroeiremmende crème op de aangedane huid aanbrengen, zoals Aldara (werkzame stof: imiquimod).
• Het op de huid aanbrengen van een vitamine A-achtige stof (tretinoïne) in een crème behoort ook tot de mogelijkheden.
• CO2 laserbehandeling, vooral geschikt bij uitgebreide afwijkingen.
  Tretinoïne crème (vitamine A zuur) / Bron: Martin Sulman
• Fotodynamische therapie (PDT). Hierbij wordt een crème met een speciale chemische verbinding op de actinische keratosen aangebracht. daarna wordt dit gebied met een laserstaal belicht. Hierdoor ontstaat er een chemische reactie waardoor ze wegbranden. Het gezonde weefsel rondom de actinische keratosen wordt afgeschermd.

Zelfzorg

Voorkom verdere beschadiging van de huid door ultraviolette straling zoveel mogelijk te vermijden. Een goede bescherming tegen de zon door kleding of een goede zonnebrandcrème met een hoge beschermingsfactor is aan te raden.

Nazorg

Als een plekje terugkomt of als je nieuwe plekjes krijgt, raadpleeg dan je huisarts.

Prognose van actinische keratosen

De prognose van actinische keratosen is over het algemeen goed, vooral wanneer ze vroegtijdig worden herkend en behandeld. Actinische keratosen kunnen echter een chronisch karakter hebben, waarbij nieuwe laesies regelmatig ontstaan, vooral bij aanhoudende blootstelling aan UV-straling. Het is belangrijk dat patiënten alert blijven op nieuwe of veranderende plekjes en regelmatig hun huid laten controleren door een dermatoloog.

Bij vroegtijdige behandeling is de kans op genezing hoog, en kan de progressie naar plaveiselcelcarcinoom worden voorkomen. Ongeveer 5-10% van de onbehandelde actinische keratosen ontwikkelt zich tot huidkanker, maar met adequate preventie en behandeling kan dit risico aanzienlijk worden verlaagd. Voor patiënten met een voorgeschiedenis van actinische keratosen is het belangrijk om langdurig zonbescherming te gebruiken, zoals zonnebrandcrème en beschermende kleding, om herhaling te voorkomen.

Bij patiënten die regelmatig worden gecontroleerd en bij wie de actinische keratosen tijdig worden verwijderd, is de prognose zeer gunstig. De meeste patiënten ervaren weinig tot geen complicaties wanneer zij de aanbevelingen van hun dermatoloog opvolgen, waaronder het vermijden van directe blootstelling aan de zon en het regelmatig gebruiken van zonnebrandcrème met een hoge beschermingsfactor.

Complicaties van actinische keratosen

Actinische keratosen zijn niet alleen vervelend vanwege hun uiterlijk en de ongemakken die ze kunnen veroorzaken, maar ze kunnen ook leiden tot ernstigere complicaties. Hoewel de meeste actinische keratosen goedaardig zijn, worden ze beschouwd als een voorloper van plaveiselcelcarcinoom (PCC), een type huidkanker. Hieronder worden de belangrijkste complicaties van actinische keratosen beschreven:

Progressie naar plaveiselcelcarcinoom

Een van de grootste zorgen bij actinische keratosen is de mogelijke progressie naar plaveiselcelcarcinoom. Ongeveer 5-10% van de actinische keratosen ontwikkelt zich uiteindelijk tot PCC, vooral wanneer ze niet behandeld worden. PCC kan invasief worden en zich uitbreiden naar andere delen van het lichaam, wat een groot gezondheidsrisico vormt. Regelmatige controle en behandeling zijn daarom essentieel om de kans op progressie te verminderen.

Cosmetische en fysieke ongemakken

Actinische keratosen kunnen rood, ruw en schilferig zijn, en bevinden zich vaak op zichtbare delen van het lichaam, zoals het gezicht, de oren, de hoofdhuid en de handen. Dit kan leiden tot cosmetische problemen, wat vooral voor patiënten psychisch belastend kan zijn. Daarnaast kunnen actinische keratosen jeuk, irritatie of zelfs pijn veroorzaken, vooral wanneer ze zich op gebieden bevinden die gemakkelijk geïrriteerd raken door kleding of scheren.

Ontstekingen en infecties

Sommige actinische keratosen kunnen ontstoken raken, vooral wanneer ze worden gekrabd of beschadigd. Dit kan leiden tot secundaire bacteriële infecties, die verdere complicaties met zich mee kunnen brengen. Ontstekingen kunnen de huid rondom de actinische keratose pijnlijk maken en vereisen soms behandeling met antibiotica.

Littekens en pigmentveranderingen

Behandeling van actinische keratosen, zoals cryotherapie (bevriezing), chemische peelings of lasertherapie, kan leiden tot littekens of pigmentveranderingen van de huid. Hoewel deze behandelingen effectief zijn in het verwijderen van de afwijkingen, kan de huid daarna donkerder of lichter worden, wat esthetische problemen kan veroorzaken. Dit komt vooral voor bij mensen met een donkere huidskleur of bij behandelingen op gevoelige plekken.

Preventie

Mensen kunnen het risico op het ontwikkelen van actinische keratosen beperken door zichzelf te beschermen tegen te veel blootstelling aan de zon.

Kortom, preventieve maatregelen zijn:

• Bescherming tegen UV-straling: Vermijd langdurige blootstelling aan de zon en gebruik een zonnebrandcrème met een hoge beschermingsfactor. Gebruik een zonnebrandcrème met factor 30 of 50 en bescherm uw huid met kleding of een pet.
• Vermijd zonnebanken: Beperk het gebruik van zonnebanken om schade door UV-straling te minimaliseren.

Lees verder

• Lentigo, levervlekken, ouderdomsvlekken: gezicht, arm, hand
• Ouderdomsvlekken in gezicht: verwijderen en behandelen
• Plekjes op de huid, ruw en lichtbruin: oorzaken en symptomen
• Huiduitslag met rode vlekken, puntjes en bultjes op de huid
• Huidaandoeningen A-Z: symptomen, oorzaak en behandeling