Bolderik: symptomen van vergiftiging en medische toepassing

In de middeleeuwen werd de bolderik (Agrostemma githago) nog beschouwd en gewaardeerd als een medicinale plant, maar tegenwoordig wordt het alleen in de homeopathie gebruikt waarbij het in een homeopatische verdunning wordt ingenomen. De bolderik is een plant uit de anjerfamilie (Caryophyllaceae) en is zeer giftig en is - nadat het bijna was uitgestorven - nu een beschermde plant. De bolderik heeft rode tot paarse (zelden witte) bloemen met 5 bloemblaadjes. De plant wordt zo'n 30 - 100 cm hoog en bloeit van juni tot juli. De plant werd in de volksgeneeskunde onder meer gebruikt voor huidziekten of gastritis. Dit leidde echter vaak tot vergiftiging. Vandaag de dag heeft het plantje geen medische toepassing meer.

• Locatie en verspreiding
• Voorkomen
• Oorsprong
• Symptomen van vergiftiging
• Giftig voor de mens
• Giftig voor dieren
• Medische toepassing
• Volksgeneeskunde
• Ingrediënten
• Huidige toepassingen
• Mythologie

Locatie en verspreiding

Voorkomen

De bolderik is een eenjarige plant uit de anjerfamilie (Caryophyllaceae), die vooral te vinden is in graanvelden of -akkers, zoals roggeakkers. Het is een zeldzame plant geworden. Dit komt doordat vroeger na het oogsten en verwerken van graan nog wel eens giftige zaden in meel terecht kwam, waardoor men de bolderik is gaan bestrijden. Doordat de plant anno 2024 in zijn natuurlijke biotoop vrijwel is verdwenen, staat het op de Rode lijst van beschermde plantensoorten. Vanaf 2015 is de bolderik wel met een comeback bezig. Dit komt doordat men in akkerranden en natuurakkers bloemenmengsels zaait die onder meer zaden van de bolderik bevatten.

Oorsprong

Het plantje komt waarschijnlijk van oorsprong uit het oostelijke Middellandse Zeegebied en werd door heel Europa verspreid door de graanteelt. Zaden van de bolderik worden al dan niet in bloemenmengsels aangeboden in tuincentra en daarom is het af en toe in de tuin te vinden als sierplant. Het plantje geeft de voorkeur aan zandgrond, zanderige klei en Limburgse klei (löss).

Symptomen van vergiftiging

Giftig voor de mens

De bolderik bevat voornamelijk triterpeen-saponinen in de zaden. De symptomen van vergiftiging zijn onder meer jeuk in de mond en keel, misselijkheid, braken, diarree en stoornissen in de bloedsomloop. In ernstige gevallen kan het zelfs leiden tot de dood als gevolg van ademhalingsverlamming.

Giftig voor dieren

De bolderik is ook giftig voor paarden, runderen en koeien, vooral kalveren, varkens en ook voor kippen en vogels. Bij vee uit een vergiftiging met de bolderik zich in een gebrek aan eetlust, speekselvloed, niet herkauwen, braken en maag-darmklachten. De lichaamstemperatuur daalt, het komt tot verlamming en hartfalen. Dodelijke dosis voor varkens is 2 - 5 g zaad per kilogram lichaamsgewicht. Kippen zijn niet zo gevoelig, hier is de dodelijke dosis 80 g zaad per kilogram lichaamsgewicht. Op conventionele boerderijen is vergiftiging vrijwel onmogelijk, aangezien de bolderik vrijwel is verdwenen door onkruidbestrijdingsmiddelen, maar de plant kan weer opduiken op biologisch landbouwgrond.

Medische toepassing

Volksgeneeskunde

De bolderik werd vroeger gebruikt in de volksgeneeskunde bij de behandeling van huidziekten, worminfecties of gastritis (maagslijmvliesontsteking). De plant zou ook hemostatische (het mechanisme dat het lichaam heeft voor het voorkomen van bloedverlies), slijmoplossende, diuretische en dehydraterende eigenschappen hebben. Het werd onder andere gebruikt voor hoest en loopneus, als laxeermiddel, bij waterzucht (oedeem), tegen malaria en ook tegen kanker. Verder werd de bolderik in azijn gekookt en gebruikt als mondwater tegen kiespijn.

Ingrediënten

Saponinen, ook wel zeepstoffen genoemd, zijn de belangrijkste actieve ingrediënten van de bolderik. Het bevat ook het eiwit agrostine, aminozuren, bitterstoffen, tannine en vetolie. De bolderik is zeer giftig en daarom kan met een kleine hoeveelheid van 3 tot 5 gram zaad het reeds komen tot gevaarlijke symptomen van intoxicatie zoals irritatie van de mond- en keelslijmvliezen, misselijkheid en braken, hoofdpijn, convulsies, licht in het hoofd en duizeligheid of zelfs ademhalingsverlamming en een shock.

Huidige toepassingen

Vooral in de middeleeuwen vonden er soms massale vergiftigingen plaats, die konden worden verklaard door met bolderik vervuild graan. Vanwege de giftigheid werd het ook vanaf ongeveer de 18e eeuw niet langer gebruikt als medicinale plant. Tegenwoordig wordt de bolderik alleen nog gebruikt in de homeopathie, waar het wordt gebruikt om gastritis te behandelen. In de volksgeneeskunde wordt de bolderik soms nog in zalfvorm gebruikt voor de behandeling van abcessen en zweren.

Mythologie

Als een mooie veldbloem kreeg de bolderik een speciale betekenis in de Keltische mythologie. De naam van het geslacht – Agrostemma – is samengesteld uit de Griekse woorden 'agros' (veld, veld) en 'stemma' (krans). In het verleden werden kransen geweven van de bolderik, die, gewikkeld rond een boomstam, zouden moeten helpen voorkomen dat onrijp fruit van de boom valt. Het plantje werd zelfs als groente gegeten bij hongersnood. De plant werd dan een paar dagen in water geplaatst en vervolgens gekookt en opgegeten.

Lees verder

• Geneeskrachtige planten en kruiden: soorten en toepassingen