Richtlijnen voor veilig toedienen van medicijnen

In de ziekenhuizen, zorginstellingen en in de wijk (thuiszorg) worden door allerlei oorzaken regelmatig medicatiefouten gemaakt. Veel fouten die in een ziekenhuis aan het licht komen, hebben te maken met de verkeerde toediening van medicijnen, al dan niet op het verkeerde tijdstip of aan de verkeerde patiënt. Onderzoek toont aan dat bijna de helft van de verpleegkundigen – ook in de wijkzorg – er maandelijks mee te maken heeft. Er zijn algemene richtlijnen en voorschriften die de veiligheid daaromtrent dienen. Tal van medicatiefouten zijn eenvoudig te voorkomen en te wijten aan werk- en tijdsdruk en aan onkunde. De onderstaande regels zijn overigens ook van toepassing op degenen die zelfzorgmedicijnen slikken, zoals pijnstillers en maagbeschermers.

Inhoud

• De arts schrijft het medicijn voor, de verpleegkundige is medeverantwoordelijk
• Algemene veiligheidsmaatregelen bij het toedienen van medicatie
• Tijdsdruk, afleiding en identificatie
• Afleiding en werkdruk
• Identificatie
• Ronddelen van medicijnen
• Vervaldatum
• Hygiëne, kalibratie, overgevoeligheid (allergie) en 'hulp'
• Rapportage en opslag
• Medicatiefouten minimaliseren – een dynamisch proces
• Zelf verantwoordelijk voor de inname van medicijnen?
• Medicatiezorg

De arts schrijft het medicijn voor, de verpleegkundige is medeverantwoordelijk

Het voorschrijven van het juiste medicijn valt onder de verantwoordelijkheid van de arts. Uiteraard geldt dat ook voor de dosering en andere aspecten van de toediening, zoals het tijdstip. Verpleegkundigen en verzorgenden in de ziekenhuizen, zorginstellingen en in de wijk (thuiszorg), ofwel de intra- en extramurale zorg, zijn verantwoordelijk voor de toediening van medicijnen maar ook medeverantwoordelijk als ze bijvoorbeeld merken dat de behandelend arts zich vergist heeft, wat voorkomt, of als de gezondheidstoestand van de patiënt zodanig verslechtert dat de medicatie wellicht moet worden aangepast, bijvoorbeeld door maagklachten of benauwdheid.

Zelfzorgmedicijnen
Bij zelfzorgmedicatie, waaronder pijnstillers zoals diclofenac, ibuprofen, naproxen en paracetamol, die vrij verkrijgbaar zijn bij de drogist, ligt de verantwoordelijkheid bij de mensen zelf. Vandaar dat het zo belangrijk is om de bijsluiter van zelfzorgmedicijnen goed door te nemen en eventueel advies te vragen aan de huisarts of apotheker.

Algemene veiligheidsmaatregelen bij het toedienen van medicatie

Veel verpleegkundige fouten in de intra- en extramurale zorg houden rechtstreeks verband met de medicatietoediening. Er zijn tal van van regels, voorschriften en richtlijnen die ervoor moeten zorgen dat iedere patiënt het juiste medicijn met de juiste dosering, op het juiste tijdstip en op de juiste wijze krijgt toegediend.

Veiligheid
Een ziekenhuisregel is bijvoorbeeld dat als een verpleegkundige een injectie geeft terwijl een andere verpleegkundige de spuit heeft gevuld, men verplicht is te vragen om de ampul te tonen. Anders mag de injectie niet door de betreffende verpleegkundige worden toegediend. Zo zijn er meer regels die bedoeld zijn om de veiligheid te dienen en die samenvattend onder de 'Algemene voorschriften bij het toedienen van medicijnen' vallen.

Tijdsdruk, afleiding en identificatie

Een hectische omgeving werkt fouten en vergissingen in de hand. Met name in de intramurale zorg is het belangrijk dat degene die de ziekenkamers afgaat om medicijnen te geven dat ongestoord kan doen. Vier kwesties zijn daarbij van belang:

Afleiding en werkdruk

Een algemene regel is dat degene die de medicijnen klaar zet, ze ook aan de patiënt geeft of toedient. In elk geval wordt schriftelijk vastgelegd (geparafeerd) wie de medicijnen uitzet. In dat proces is ongestoord kunnen werken van cruciaal belang om fouten te vermijden. Hij of zij mag in die periode dus geen pieper bij zich hebben. Maak afspraken dat de betreffende collega tijdens de deelronde niet mag worden gestoord. Het dragen van een geel hesje met 'Niet storen i.v.m. medicijnen delen' is in dat opzicht een uitstekende gewoonte.

Identificatie

In veel ziekenhuizen en zorginstellingen wordt de primaire medicatieverzorging door de apotheek geregeld. De voorgeschreven medicamenten worden dan voor een dag of een week aangeleverd. Bij het ronddelen van de medicijnen hoort de verpleegkundige de naam van de patiënt, het soort medicijn, de dosering, het tijdstip en de wijze van toediening te controleren en de patiënt bij zijn naam te noemen als het medicijn wordt overhandigd of toegediend. Dit is eveneens een controlemiddel, naast het polsbandje (identificatie) om persoonsverwisseling te voorkomen.

Ronddelen van medicijnen

Men mag het beheer over de medicijnen in principe nooit aan de patiënt of aan de familie geven. Duidelijke instructies en afspraken zijn in dat opzicht van belang voordat daartoe wordt overgegaan. Ook de veranderende gezondheidstoestand van de patiënt hoort bij de observaties. Bij iemand met diabetes mellitus (suikerziekte) die steeds suffer wordt, is het noodzakelijk eerst de bloedsuiker te prikken en te overleggen met de arts of de medicatie, zoals insuline, moet worden aangepast. Observeer de patiënt dus voordat het voorgeschreven medicament wordt toegediend. Het is een gulden regel die dikwijls, door bijvoorbeeld tijdsdruk, niet in acht wordt genomen. In dat opzicht is het bovendien belangrijk te weten welke medicijnen men geeft in het kader van welke therapie:

• Essentiële therapie, zoals medicijnen die de oorzaak van een ziekte bestrijden, bijvoorbeeld antibiotica.
• Symptomatische therapie, zoals een paracetamol tegen de hoofdpijn. De ziekte of aandoening zelf wordt er dus niet door beïnvloed.
• Aanvullende therapie, zoals insuline en cholesterolverlagers.
• Profylaxe, zoals vitaminen, maar in sommige gevallen ook antibiotica.

Vervaldatum

Zet nooit medicijnen uit waarvan de vervaldatum is verstreken. Gebruik geen medicinale vloeistoffen die een bezinksel bevatten, tenzij er op de fles is vermeld: 'Schudden voor gebruik'.

Hygiëne, kalibratie, overgevoeligheid (allergie) en 'hulp'

Bij het toedienen van medicinale vloeistoffen is de kalibratie van belang om een overdosis te voorkomen. Men onderscheidt een therapeutische en een toxische dosis, waarbij vergiftigingsverschijnselen optreden. Drie punten zijn van belang:

1. Kalibratie
Houd een gekalibreerd medicijnglas altijd op ooghoogte als u er een medicinale vloeistof in schenkt. De etiketten op deze flessen dienen goed leesbaar te zijn, ook na veelvuldig uitschenken. Zodra het opschrift onleesbaar is geworden, dient men de fles met medicinale vloeistof niet meer te gebruiken. Schenk verschillende vloeistoffen altijd apart uit en nooit samen.

2. Overgevoeligheid (allergie)
Pak tabletten en andere medicijnen nooit met de vingers aan. Het is niet alleen onhygiënisch, u kunt er als verpleegkundige/verzorgende ook een allergie voor ontwikkelen of er al overgevoelig voor zijn. Patiënten kunnen overgevoelig zijn voor bepaalde medicijnen, waarbij in het ergste geval een anafylactische shock kan optreden. Bovendien hebben sommige patiënten meer last van bepaalde bijwerkingen.

3. Hulp van andere patiënt
Laat de medicijnen niet door een andere patiënt naar een zieke brengen. Veel lopende patiënten bedoelen het goed en willen alleen maar hulpvaardig zijn als ze zien dat het verpleegkundig personeel het erg druk heeft. Ga daar nooit op in, hoe druk u het ook hebt.

Rapportage en opslag

Rapporteer (parafeer) het tijdstip en de wijze van toediening. Merk eventuele bijwerkingen van het medicijngebruik tijdig op. Drie punten zijn daarnaast van belang:

1. Rapporteren
Leg altijd vast of de gezondheidstoestand van de patiënt veranderd is en geef dit door aan de arts. Wellicht moet de medicatie worden aangepast of er treden bijwerkingen op. Noteer ook het tijdstip dat het medicijn is gegeven.

2. Voorraad
Na elke medicijnronde volgt een controle of er nog voldoende voorraad is. Let daarbij ook op de vervaldatum.

3. Opslag
Conform de opiumwet moeten opiumpreparaten bewaard worden in een afgesloten kast. Andersoortige medicamenten horen daar niet in thuis. Ook moet er een geregistreerde sleuteloverdracht plaatsvinden bij het openen van het opiumkastje. Dat geldt ook voor de uitgifte van deze middelen. Sommige medicijnen moeten koel bewaard worden, zoals insuline en hoestdrankjes. Neem altijd de farmaceutische voorschriften in acht. Maak nooit de fout om niet-medicinale vloeistoffen (voorlopig) op te bergen in de medicijnkast. Dat werkt vergissingen in de hand.

Medicatiefouten minimaliseren – een dynamisch proces

De bovenstaande opsomming wil alleen een indruk bieden van en handreikingen doen over de wijze waarop medicatiefouten kunnen worden voorkomen. Het instellen en handhaven van veiligheidsvoorschriften is immers een dynamisch proces. Dat hoort het althans te zijn. Op de neurologische afdeling van een ziekenhuis gelden wat de medicatiezorg betreft andere regels dan bijvoorbeeld op de afdelingen K.N.O. of Chirurgie.

Medicatievoorschriften
Op Neurologie zijn doorgaans oudere patiënten met hersen- en vaataandoeningen opgenomen. Bovendien kunnen deze mensen dement zijn of in elk geval zullen ze vaak anders reageren als gevolg van de neurologische aandoening waarvoor ze zijn opgenomen. Op die afdelingen gelden in de praktijk dan ook andere medicatievoorschriften om de veiligheid te waarborgen.

Zelf verantwoordelijk voor de inname van medicijnen?

Moet u thuis medicijnen op recept innemen? Dan bent u er zelf verantwoordelijk voor dat u de juiste medicamenten op het juiste tijdstip en op de juiste wijze gebruikt. Er zijn handige weekmedicijndozen in de handel, al dan niet met een piepertje om u erop te attenderen dat het tijd is voor de medicatie. U weet dan ook of u de medicijnen voor die dag daadwerkelijk hebt ingenomen, ook als u wat vergeetachtig bent. Hebt u daar hulp bij nodig? Vraag uw huisarts of apotheker om raad. Eventueel worden de medicijnen dan 'kant-en-klaar' bij u afgeleverd.

Medicatiezorg

Zoals eerder vermeld heeft in veel ziekenhuizen en instellingen de apotheek de primaire medicatiezorg. Het ronddelen van de medicijnen blijft ook in dit geval de zorg van de verpleegkundige. De verpakking moet zodanig zijn dat de verzorgende kan zien wat er aan de patiënt wordt gegeven. Veel fouten ontstaan door gebrek aan ervaring, bijvoorbeeld door leerling-verpleegkundigen en invalkrachten, ondanks het voorschrift dat medicijnen in principe alleen door gediplomeerde verpleegkundigen verstrekt mogen worden. Ook zijn er juridische consequenties als dat niet gebeurt en er daardoor fouten ontstaan. Door werk- en tijdsdruk wordt wel eens de hand gelicht met die belangrijke regel.

Drogist
Fouten maken is menselijk, ook bij het uitzetten en ronddelen van medicijnen. Als de fouten maar gerapporteerd worden, zodat er snel gereageerd kan worden. En dat er al het mogelijke wordt gedaan om fouten te minimaliseren. Ondanks het feit dat de bovenstaande opsomming vooral gericht is op de intramurale zorg, zoals ziekenhuizen en zorginstellingen, zullen ook zij die bij de drogist een pijnstiller kopen gebaat zijn bij deze zelfcontrole, waarbij sommige punten in het genoemde lijstje van pas komen. Voor hen geldt dat het lezen van de bijsluiter – met name wat betreft de grote groep pijnstillers – en het strikt opvolgen van de adviezen die daarin staan vermeld veel problemen kunnen voorkomen.

Lees verder

• Schadelijke bijwerkingen van medicijnen (pijnstillers)
• De 10 belangrijkste punten voor veilig medicijngebruik
• Medicijnvergiftiging (overdosis) – paracetamol
• Soorten injecties – van subcutaan tot intramusculair
• Hart- en vaatziekten – overzicht medicijnen