Medicijnvergiftiging (overdosis) – paracetamol

Paracetamol is een pijnstiller en koortsverlager, een zelfzorgmedicijn dat in Nederland en België massaal wordt geslikt. Het middel is relatief veilig. Althans vergeleken met bijvoorbeeld de NSAID's, waaronder diclofenac en ibuprofen. Niettemin moet volgens sommige berichten dit spotgoedkope zelfzorgmedicijn meteen uit de vrije verkoop worden gehaald. In elk geval zou de standaardverpakking minder omvangrijk dienen te zijn, iets waar overigens al aan gewerkt is door de wetgever. Vergiftigingsverschijnselen blijken bij paracetamol immers een toenemend probleem. Bij inname van enkele malen de dagdosis – of minder – kunnen er al ernstige symptomen optreden. Bovendien zijn er tal van zelfzorgmedicijnen die paracetamol bevatten, waardoor een overdosis in de loop der tijd ongemerkt en sluipend om de hoek kan komen kijken. Een ernstige vergiftiging door paracetamol verloopt in fasen: van misselijkheid en braken tot leverbeschadiging, geelzucht en inwendige bloedingen.

Inhoud

• Wat is paracetamol
• Paracetamol – van tablet tot zetpil
• Overdosis (letale dosis) paracetamol
• Vergiftigingsverschijnselen (symptomen) na een overdosis paracetamol
• Fase 1 (0-24 uur)
• Symptomen
• Fase 2 (24-72 uur)
• Nierfunctie
• Fase 3 (48-96 uur)
• Symptomen
• Fase 4 (4-18 dagen)
• Diagnose en behandeling

Wat is paracetamol

Paracetamol werd in medicinaal opzicht voor het eerst gebruikt in 1893. Midden jaren vijftig van de vorige eeuw nam het middel als pijnstiller en koortsverlager sterk in populariteit toe, zoals bij griep en verkoudheid. De chemische formule van paracetamol is C8H9NO2 (N-acetyl-4-aminofenol). De pijnverzachtende werking ervan wordt toegeschreven aan het feit dat het bepaalde vormen van het cyclo-oxygenase (COX) remt, dat via een enzymatische of katalyserende werking arachidonzuur omzet in prostaglandinen.

Pijn
De laatstgenoemde stoffen komen onder andere vrij bij weefselbeschadiging en veroorzaken dan een pijnreactie. Anders gezegd, de stoffen zetten die in gang door de zenuwuiteinden gevoeliger te maken. Nu moet gezegd zijn dat de precieze werking van paracetamol nog enigszins in nevelen is gehuld en dat er nog steeds veel onderzoek naar wordt gedaan.

Paracetamol – van tablet tot zetpil

Paracetamol is bij de drogist, apotheker en supermarkt zonder recept, merkloos en dus spotgoedkoop verkrijgbaar in tal van toedieningsvormen, variërend van gewone tabletten tot zetpillen, drankjes, poeders en bruistabletten, al dan niet met smaakjes. Paracetamol kan echter ook intraveneus (Perfalgan) worden toegediend.

Panadol
De meestgebruikte vorm is de gewone tablet van 500 mg. Voorheen was paracetamol verkrijgbaar in de standaardverpakking van 100 tabletten, inmiddels is dat teruggebracht tot hoogstens 50 of 20 stuks per verpakking. Paracetamol is echter ook verwerkt in veel andere zelfzorgmedicijnen, waaronder saridon, finimal en panadol, om er enkele te noemen.

Overdosis (letale dosis) paracetamol

Na inname van 10 gram paracetamol kunnen ernstige symptomen optreden, zoals een leverinsufficiëntie. Hoewel er ook gevallen bekend zijn van vergiftigingsverschijnselen bij inname van 'slechts' 5 gram (bij 70 mg/kg lichaamsgewicht). Het is dus zaak nooit de maximale dagdosering te overschrijden, en er liefst ver onder te blijven. De letale of dodelijke dosis ligt om en nabij de 25 gram. De bovengenoemde grenswaarden kunnen echter sterk fluctueren en bijvoorbeeld veel lager liggen bij alcoholisten, die doorgaans toch al een gebrekkige leverfunctie hebben, vaak met een beginnende levercirrose. Ook personen die in een slechte voedingstoestand verkeren lopen meer risico op vergiftigingsverschijnselen. Dat geldt ook voor chronisch zieken (algehele malaise), anorexia, verwaarloosde (zelfstandig wonende) ouderen of bij uitdroging (dehydratie).

Maximale dagdosering
Verder treden er eerder intoxicatieverschijnselen op als gedurende langere tijd de maximale dagdosering wordt overschreden. Het risico neemt toe als dat gebeurt in combinatie met medicijnen waarin paracetamol is verwerkt. Niet voor niets wordt er telkens gehamerd op de noodzaak de bijsluiter erop na te slaan en de voorschriften serieus te nemen. Ten overvloede moet gezegd zijn dat overdosering van paracetamol vaak optreedt als niet de hand wordt gehouden aan de maximale dagdosering, temeer omdat aan paracetamol het hardnekkige geloof kleeft dat het een onschuldige pijnstiller betreft.

Ouderen
Ook neemt het aantal zelfdodingspogingen met paracetamol toe. Kinderen onder de 10 jaar zijn bovendien gevoeliger voor overdosering. Dat geldt zeker ook voor ouderen, die in veel gevallen sowieso door hun leeftijd en mogelijk chronische klachten een slechtere nier- en leverfunctie hebben.

Vergiftigingsverschijnselen (symptomen) na een overdosis paracetamol

Om een paracetamolvergiftiging op te lopen moet men enkele keren de aanbevolen dagdosering overschrijden. Gelet op het bovenstaande kunnen die grenswaarden echter veel lager zijn, waardoor paracetamol plotseling niet meer zo 'onschuldig' is als het lijkt. De verschijnselen of symptomen van een overdosis zijn onder te verdelen in een aantal fasen die overeenkomen met de ernst van de overdosis en vergiftiging. Wat betreft de symptomen kunnen de hieronder genoemde stadia elkaar overlappen.

Fase 1 (0-24 uur)

In dit stadium treden maag-darmklachten op, zoals misselijkheid en braken. Deze symptomen kunnen enkele uren op zich laten wachten of acuut zijn. Afhankelijk van de mate van overdosering blijft het daarbij en lijkt de patiënt zelfs niet ernstig ziek te zijn. Bij een letale overdosis kan daarentegen al in deze fase de dood intreden.

Symptomen

Samenvattend volgen hieronder de algemene symptomen, afhankelijk van de ernst van de overdosis:

• Misselijkheid.
• Bleke huid.
• Transpireren.
• Braken.
• Buikpijn.
• Vernauwd bewustzijn en coma bij ernstige intoxicatie.
• Apathie, sufheid.
• Lage bloeddruk.
• Shock.

Fase 2 (24-72 uur)

Dit wordt de latente periode genoemd. Soms beginnen de maag-darmklachten pas in deze fase. Vaak verdwijnen ze juist in dit stadium, waarbij pijn in de bovenbuik (rechts) echter prominent op de voorgrond treedt, tevens het eerste verschijnsel van een leververgiftiging. Hepatotoxiteit, met in het kielzog ervan een vergrote lever, is overigens zeer pijnlijk. De oorzaak van de leverschade is de grote hoeveelheid overtollig toxisch metaboliet.

Nierfunctie

Van de bloedwaarden zijn de transaminasen verhoogd. Ook kan de nierfunctie verslechteren en is het bilirubine verhoogd. Het laatste gaat gepaard met geelzucht. Samenvattend zijn de algemene symptomen, afhankelijk van de ernst van de overdosis:

• Misselijkheid.
• Braken.
• Vooral heftige pijn rechts in de bovenbuik.
• Geelzucht.
• Verhoogde bloedwaarden (bilirubine, afwijkende nierfunctiewaarden).

Fase 3 (48-96 uur)

Deze fase staat in het teken van ernstige leverfunctiestoornissen of leverfalen. De bovenbuikklachten blijven aanhouden of nemen toe, de lever is vergroot. Er ontstaat algehele malaise en er is sprake van metabole acidose (verzuring) als gevolg van leverfalen. Met name de toenemende acidose – die wellicht niet reageert op behandeling – is in veel gevallen fataal. In combinatie met leverfalen laten ook, maar niet altijd, de nieren het langzaam afweten.

Symptomen

Resumerend zijn de algemene symptomen:

• Intensiever braken.
• Misselijkheid.
• Geelzucht.
• Bloedingen als gevolg van stollingsstoornissen.
• Toenemende lever- en nierfunctieproblemen.
• Acidose (verzuring).

Fase 4 (4-18 dagen)

Dit stadium is te vergelijken met een dubbeltje op zijn kant. Er treedt herstel in – meestal binnen 10 dagen – of de overdosis heeft een dodelijke afloop, veelal door fatale complicaties met betrekking tot de systeemorganen, zoals letale (ventriculaire) hartritmestoornissen, coma, sepsis, hersenoedeem, ernstige bloedingen door stollingsstoornissen, shock, bloeddrukdaling, longoedeem, levernecrose (afsterving leverweefsel).

Diagnose en behandeling

De diagnose paracetamolvergiftiging wordt onder meer gesteld met behulp van het bepalen van de paracetamolconcentratie in het bloed. Hiermee wordt ingeschat hoe ernstig de intoxicatie is en daar wordt het medisch beleid op afgestemd.

Symptomatische behandeling
Bij tijdige ziekenhuisopname begint men vaak met maagspoelen om te beletten dat de aanwezige paracetamol in het spijsverteringsstelsel wordt opgenomen in het bloed. Geactiveerde kool met een laxantium wordt bovendien binnen vier tot zes uur toegediend. Naast de symptomatische behandeling volgt op geleide van de plasmaspiegels (van paracetamol) doorgaans intraveneus N-acetylcysteïne.

Lees verder

• Medicijnvergiftiging (overdosis) – diclofenac
• De 10 belangrijkste punten voor veilig medicijngebruik
• Schadelijke bijwerkingen van medicijnen (pijnstillers)
• Richtlijnen voor veilig toedienen van medicijnen
• Is paracetamol wel zo veilig?