Medicijnvergiftiging (overdosis) – diclofenac

Het Nationaal Vergiftigingen Informatie Centrum verwerkt jaarlijks tienduizenden informatieverzoeken van artsen en hulpverleners die geconfronteerd worden met intoxicaties bij hun patiënten. Diclofenac is een van de vele pijnstillers die nare gevolgen kunnen hebben als men zich niet aan de doseringsvoorschriften houdt. Dat geldt overigens voor alle medicijnen. Naast de vele bijwerkingen van dit medicament, dat tot de groep NSAID's behoort, gaat een sluipende of acute, zware intoxicatie uiteindelijk gepaard met levensbedreigende fysiologische problemen, variërend van metabole acidose (verzuring) tot hallucinaties, apneu, nierfunctiestoornissen en coma. Daar komt bij dat diclofenac een verslavende werking heeft, waardoor men na verloop van tijd – en juist om die reden vaak ongemerkt – meer van deze pijnstiller gaat slikken.

Inhoud

• Wat is diclofenac
• Diclofenac – van tabletten tot oogdruppels
• Effectieve pijnstiller
• Ziekenhuisopnames door NSAID's
• Symptomen van een overdosis diclofenac
• Hart en longen
• Hersenen, ogen en gehoor
• Bloedwaarden (bloedbeeld)
• Maag-darmstelsel, lever, alvleesklier en nieren
• Behandeling

Wat is diclofenac

Diclofenac behoort tot de groep NSAID's, ofwel 'niet-steroïde anti-inflammatoire geneesmiddelen'. Ze zijn ontstekingsremmend en verminderen pijn, zwelling en koorts op effectieve wijze. Het medicament wordt onder andere voorgeschreven bij de behandeling van de zogeheten degeneratieve vormen van reuma, waaronder reumatoïde artritis en artrose. Diclofenac remt het enzym cyclo-oxygenase (COX). Met behulp van een enzymatisch proces (cyclo-oxygenenasecascade) wordt arachidonzuur omgezet in prostaglandinen, die vrijkomen bij onder meer weefselbeschadiging. Ook verwijden de bloedvaten tijdens dit proces en maakt het de zenuwuiteinden gevoeliger, waardoor ze een pijnreactie veroorzaken.

Maagbeschermer
Prostaglandinen hebben bovendien een belangrijke functie bij de bescherming van het maagslijmvlies. Aangezien NSAID's de vorming van deze stoffen remmen, is het raadzaam om bij gebruik van diclofenac ook altijd een maagbeschermer te slikken, al dan niet geïntegreerd in het middel. Overigens dienen mensen met maag-darmklachten sowieso zeer voorzichtig te zijn met diclofenac en andere NSAID's.

Diclofenac – van tabletten tot oogdruppels

Bij tal van aandoeningen wordt diclofenac voorgeschreven, variërend van reumatoïde artritis tot postoperatieve pijn, hoofdpijn, griep maar bijvoorbeeld ook na een cataractoperatie om oogontstekingen te voorkomen. Het middel, of afgeleiden daarvan (NSAID's), wordt dus breed ingezet. Diclofenac is verkrijgbaar in de vorm van tabletten (zowel maagsapresistent als met gereguleerde afgifte), zetpillen, oogdruppels en als intraveneuze vloeistof. Diclofenac is onder andere te koop onder de merknamen Cataflam en Voltaren.

Effectieve pijnstiller

Door de effectiviteit van diclofenac is de verleiding groot om de pijnstiller ook te gebruiken bij 'gewone' hoofdpijn of spierpijn, klachten waarvoor andere middelen in principe geschikter en veiliger zijn, waaronder paracetamol. Diclofenac is in een bepaalde dosering vrij en dus zonder recept verkrijgbaar. Dat maakt de drempel om het te gebruiken natuurlijk erg laag, temeer omdat het middel tevens een dempend lichaamsgevoel bewerkstelligt. Daardoor 'doorkruisen' bijvoorbeeld ook de ouderdomskwaaltjes minder prominent de dagelijkse bezigheden.

Ziekenhuisopnames door NSAID's

De cijfers liegen er niet om. Volgens het rapport Harm-Wrestling (2008) is 50 procent van alle vermijdbare ziekenhuisopnames via de spoedeisende hulp te wijten aan NSAID's, waaronder diclofenac, ibuprofen, en acetylsalisylzuur (aspirine). Aspirine is een bloedplaatjesremmer die in geringe dosering onder andere cardiovasculaire bescherming biedt. Gelijktijdig gebruik van ibuprofen vermindert deze bescherming. Diclofenac mag niet worden gebruikt bij gelijktijdige inname van andere bloedverdunners, antidepressiva, geneesmiddelen tegen hoge bloeddruk of hartfalen, cholesterolverlagers en andere pijnstillers uit de NSAID-groep.

Symptomen van een overdosis diclofenac

Bij een overdosis diclofenac zijn de fysiologische reacties zeer wisselend en kunnen per persoon sterk verschillen. Zoals bij alle geneesmiddelen is het zaak de bijsluiter goed door te lezen en de richtlijnen wat betreft de wisselwerking en de dosering serieus te nemen, temeer omdat een overdosering sluipend kan plaatsvinden, mede als gevolg van gewenning. Ouderen dienen in dat opzicht bijzonder voorzichtig te zijn omdat hun nier- en leverfuncties doorgaans wat minder zijn. De symptomen van een overdosis diclofenac variëren van maag-darmklachten tot visusstoornissen, gehoorverlies, hartritmestoornissen en vele andere complicaties.

Hart en longen

Astmatische personen die diclofenac slikken, lopen bij een overdosis het risico op een vernauwing van de bronchiën, wat te maken heeft met de remming van de prostaglandinesynthese. Ook hartritmestoornissen zijn niet ongewoon bij vergiftigingen. Resumerend zijn de symptomen, afhankelijk van de ernst van de overdosis:

• Longoedeem.
• Hyperventilatie.
• Ademdepressie, apneu.
• Hartritmestoornissen. waaronder bradycardie (te langzame hartslag), maar ook tachycardie (te snelle hartslag).
• Hypotensie (lage bloeddruk).

Hersenen, ogen en gehoor

Een overdosis diclofenac heeft duidelijke effecten op het centrale zenuwstelsel, wat zich uit in onder andere duizeligheid en visusstoornissen, zoals dubbelzien. Samenvattend zijn de verschijnselen, afhankelijk van de ernst van de overdosis:

• Verwardheid.
• Delirium.
• Duizeligheid.
• Dubbelzien.
• Gedesoriënteerd in plaats, tijd en persoon.
• Hallucinaties, vooral auditieve.
• Oorsuizen.
• Tijdelijk gehoorverlies.
• Sufheid.
• Coma.

Bloedwaarden (bloedbeeld)

Door de remmende werking op de cyclo-oxygenase, en aldus de synthese van prostaglandinen, ontstaan bij een overdosis diclofenac problemen in het verloop van de bloedstolling. Met name wat betreft de aggregatie van bloedplaatjes. Het gevolg daarvan is een verhoogde bloedingsneiging. Resumerend zijn de symptomen, afhankelijk van de ernst van de intoxicatie:

• Bloedingsneiging door verlengde protrombinetijd en vermindering van het aantal trombocyten (bloedplaatjes).
• Anemie (hemolytische) door afbraak van rode bloedlichaampjes (erytrocyten) en een verlaagd hemoglobinegehalte.
• Leukocytose of leukopenie (verhoging of vermindering van het aantal witte bloedcellen).
• Metabole acidose (verzuring).

Maag-darmstelsel, lever, alvleesklier en nieren

Door de remming van de prostaglandinesynthese – wat het maag-darmkanaal betreft gaat het om prostaglandine E2 – kan er beschadiging van het maagslijmvlies ontstaan met nare gevolgen, zoals maag-darmbloedingen en bloedbraken. Ook de lever- en nierfuncties kunnen verstoringen vertonen. Samenvattend zijn de symptomen van een overdosis diclofenac, afhankelijk van de ernst van de vergiftiging:

• Diarree.
• Buikpijn.
• Misselijkheid.
• Bloedbraken.
• Leverontsteking (hepatitis).
• Nierfunctiestoornissen.
• Pancreatitis (alvleesklierontsteking).

Behandeling

De behandeling is voor een deel symptomatisch van aard. Dat wil zeggen dat er gehandeld wordt naargelang de ernst van de medische problemen die zich door de intoxicatie voordoen, zoals longoedeem, convulsies of maagbloedingen. De arts zal bovendien overwegen om geactiveerde kool toe te dienen, die toxische stoffen – in dit geval van diclofenac – aan zich bindt. Hetzelfde geldt voor een eventuele darmspoeling.

Lever- en nierfuncties
In combinatie met actieve kool wordt eerst nagegaan hoelang het geleden is dat de overdosis diclofenac werd ingenomen, al dan niet intentioneel. Er kan ook sprake zijn van een overdosis als gevolg van een cumulatief effect over een lange periode. De lever- en nierfuncties worden gedurende langere tijd gecontroleerd. Dat geldt ook voor het bloedbeeld.

Lees verder

• Medicijnvergiftiging (overdosis) – paracetamol
• Medicijnvergiftiging (overdosis) – aspirine
• Eerste hulp bij vergiftigingen
• Is paracetamol wel zo veilig?
• De 10 belangrijkste punten voor veilig medicijngebruik