Yoga en meditatie – een korte uitleg

In de abrahamistische godsdiensten – jodendom, christendom en islam – is meditatie een begrip dat door velen moeilijk te vatten is. Niettemin werkt bidden feitelijk volgens hetzelfde principe. In de oosterse religieuze filosofieën, zoals het hindoeïsme en boeddhisme, maakt meditatie integraal onderdeel uit van de godsdienstbeleving. Het is gebaseerd op de overtuiging dat de spirituele waarheid, eveneens een punt van discussie, binnen onszelf gevonden wordt en niet daarbuiten. Zoals Jezus zei: ‘Het Koninkrijk der Hemelen is in uzelf'. (Lucas 17:21) De interpretaties daaromtrent zijn echter talrijk. Meditatie behelst onderzoek van de geest (denken en voelen) en zich ervan bewust worden dat er een geesteshorizon bestaat voorbij het dagelijks bewustzijn. Dit 'bovenbewustzijn' is er altijd geweest, lag altijd voor het grijpen. In zen wordt het 'satori' genoemd, In het christendom ‘unio mystica’ en in yoga ‘samadhi'.

Inhoud

• Yoga en meditatie
• Meditatieve reis
• De stappen van het achtvoudige yogapad van Patanjali
• De meditatie-ervaring
• Veel meditatietechnieken
• Voor beginners
• De meditatiehouding
• Elke dag mediteren – de beginfase
• Het meditatieproces
• Concentratie en meditatie

Yoga en meditatie

Yoga is een begrip dat vereenzelvigd wordt met het hindoeïsme. Het is een Sanskriet-woord en betekent 'eenwording', 'juk' en 'vereniging'. Deze praktische filosofie houdt direct verband met meditatie. Het is een spirituele traditie uit vervlogen tijden, afkomstig uit India, en omvat fysieke, mentale en spirituele oefeningen die gezond, alert en ontvankelijk maken. Yoga heeft zich gedurende duizenden jaren ontwikkeld en is samengevat in het achtvoudige yogapad van Patanjali (Yoga-Sutras), waarin onder andere ethische richtlijnen, fysieke oefeningen, adembeheersing, concentratie en meditatie de rode draad vormen, ingebed in het besef dat alles in het universum in ontwikkeling en onderling van elkaar afhankelijk is. Zoals de Engelse dichter John Donne (1572-1631) het treffend zei: 'Geen mens is een eiland.’

Meditatieve reis

Gelet op de doelstellingen is yoga onafhankelijk van ongeacht welke godsdienst. Yoga onderschrijft geen enkel dogma, noch een religie, geloof in een profeet of welk ‘heilig boek’ dan ook. Yoga is een individuele, meditatieve reis, een techniek van zelfontwikkeling met als uiteindelijke doel het vinden van 'satori' (zenboeddhisme), 'samadhi' (hindoeïsme) of de eenheidservaring die 'unio mystica' (christendom) wordt genoemd. Zoals Christus zei: 'Het Koninkrijk der Hemelen is in uzelf'. (Lucas 17-21)

Gezond en gelukkig
Een andere doelstelling van yoga en meditatie, of beter gezegd een daaruit voortvloeiend gevolg, is om een goed en geïntegreerd mens te worden. Ofwel gezond en gelukkig zijn tussen de medemensen en de eenheid ervaren met de wereld om ons heen. Het bovenstaande is de filosofie van yoga en meditatie in een notendop, ofwel een korte uitleg. Er zijn verschillende soorten yoga, zoals bhakti yoga, karma yoga, hatha yoga, kundalini yoga en jnana yoga. Ze zijn vervat in het achtvoudige yogapad van Patanjali, dat uit acht geledingen of stappen bestaat.

De stappen van het achtvoudige yogapad van Patanjali

Het achtvoudige yogapad van Patanjali bestaat uit acht geledingen of stappen. Elke stap is even belangrijk en noodzakelijk om de volgende fase te beheersen. Kortgezegd komen ze op het volgende neer:

1. Yama: Ethische geboden, het equivalent van de tien geboden.
2. Niyama: Persoonlijke hygiëne, voedingsvoorschriften en andere richtlijnen.
3. Asana: Yogahoudingen.
4. Pranayama: Ademoefeningen.
5. Pratyahara: Beheersing en bundeling van de gedachten en zintuigen.
6. Dharana: Concentratie, het richten van de aandacht.
7. Dhyana: Ononderbroken concentratie.
8. Samadhi: Hoogste meditatieniveau, ook wel 'verlichting', 'satori' of 'unio mystica' genoemd.

De meditatie-ervaring

Het ervaren van de bovengenoemde eenheid kan bliksemsnel optreden, maar is doorgaans een lange weg van concentratie en meditatie. De meditatie-ervaring in het hindoeïsme spreekt van zelfrealisatie, ofwel het ervaren van de eenheid tussen de individuele ziel (Atman) en het Absolute (Brahman), waarbij 'samadhi' vaak vergeleken wordt met een waterdruppel (Atman) die vervloeit in de oceaan (Brahman).

Boeddhisme
In het zenboeddhisme betreft het de realisatie van het niet-ik, ofwel het niet-ego. De clou van dit begrip is dat tijdens meditatie elke vorm van ego-besef verdwijnt, waardoor er eenheid ontstaat tussen degene die mediteert en het object van meditatie. Dit is wat men bedoelt met 'samadhi', 'satori' en 'unio mystica'. De kern ervan behelst dat het zelfbewustzijn geheel afwezig is. Het volgt op concentratie en meditatie. In de Yoga-Sutras van Patanjali wordt concentratie dharana genoemd, ofwel geconcentreerd zijn op iets, en dhyana is het meditatieve proces met uiteindelijk de fase van eenwording of samensmelting met het object van concentratie.

Verlichting
'Samadhi', ofwel verlichting, is de meditatieve fase waarin de ervaren eenheid verdwijnt als eenheid en alleen de diepe betekenis van datgene waarop men zich concentreert aanwezig blijft, vrij van alle afleidende gedachten. Men kan in dat opzicht de geest vergelijken met een spiegel (bespiegeling). Een spiegel waarin alles weerkaatst wordt wat in het aandachtsveld verschijnt, ongeacht of het een voorwerp is of het vermeende diepste wezen van de mens. Naarmate het spiegelbeeld golft, en dus vertroebelt, is het meditatieproces meer of minder verstoord door gedachten. De kunst is om tijdens meditatie de geestesspiegel zo vlak, glad en helder te maken dat alleen de zuivere weerspiegeling overblijft. Het meditatieproces kan men dan ook definiëren als de verstilling van de golven die in de geestesspiegel optreden. Het woord 'bespiegeling' vindt in deze gedachtegang zijn oorsprong.

Veel meditatietechnieken

Om tot meditatie te komen, ofwel de geest helder, ‘leeg’ te maken, zijn veel technieken ontwikkeld. Ze variëren van concentratie op een voorwerp, al dan niet symbolisch van aard, zoals een kruis, een cirkel, maar bijvoorbeeld ook een kaarsvlam. Het telkens opnieuw uitspreken of mentaal herhalen van woorden is eveneens een beproefde techniek (mantra's). Ook het volgen van de eigen ademhaling kan als een mantra worden beschouwd, waaronder het geluid dat de ademhaling maakt. Intense concentratie op de yogahoudingen tijdens het oefenen kan eveneens effectief zijn, zoals overigens ook bepaalde houdingen in tai chi.

Voor beginners

Veel mensen hebben al moeite om zich tien seconden op iets te concentreren zonder zich ergens door te laten afleiden. Een meditatietechniek voor beginners met een 'rusteloze geest' is het observeren van de eigen gedachten, ze als het ware de vrije loop te laten, maar ze niet te achtervolgen. Dat laatste is heel belangrijk. Wie zijn eigen geest observeert, realiseert zich dat gedachten via associaties rondspringen als aapjes in een boom. Ze zijn net zo moeilijk vast te houden als kikkers in een kruiwagen. De ene gedachte wekt de andere op, afhankelijk van wat de zintuigen oppikken en wat er in de gedachtewereld gebeurt (angst, zorgen, verdriet, blijdschap, een ontmoeting).

Niet verdringen
Deze 'hectiek' in de geest gaat zo ver dat men tijdens meditatie zonder dat men dat in het begin beseft bezig is met oude herinneringen ophalen en toekomstplannen maken, om maar enkele voorbeelden te noemen. Om zich bewust te worden van dit proces is het observeren van die lange gedachtetreinen van belang. Nogmaals, weet dat gedachten zeer associatief zijn. Ze verschijnen bovendien plotseling en verdwijnen even snel. Men moet zich niet laten meevoeren door die gedachten maar teruggaan naar wat er gebeurt in de geest. Laat de gedachten dus komen en gaan. Verdring ze niet, observeer ze en laat ze gaan. Het is een van de beste en beproefde methoden voor beginners die willen mediteren.

De meditatiehouding

De derde fase van het achtvoudige yogapad van Patanjali betreft asana, ofwel ‘(zit)houding’. Ruimer genomen zijn het de bekende yogahoudingen (asana's) en ademoefeningen (pranayama) om het lichaam gezond, lenig en sterk te maken. Een ander aspect van het begrip asana is dat men gedurende lange tijd in een houding zit die zo comfortabel mogelijk dient te zijn, opdat men in de ontspanningsfase tijdens het mediteren het lichaam kan vergeten. Indien telkens opnieuw de aandacht naar het lichaam wordt getrokken, zal het meditatieproces eronder lijden.

Lotushouding
In yoga zijn tal van meditatiehoudingen gebruikelijk, zoals padmasana (lotushouding), siddhasana (voltooide houding) en sukhasana (kleermakerszit). Belangrijk is de lichaamssymmetrie en een rechte rug. In die zin is mediteren in een stoel, met de rug tegen een rechte rugleuning, voeten en benen bij elkaar, eveneens heel geschikt. Houd daarbij de kin iets naar binnen gericht, waardoor het hoofd recht blijft. Symmetrische zithoudingen vormen de minste kracht om vol te houden. Ook langzaam lopen kan een meditatiehulp zijn, zoals in het zenboeddhisme gebruikelijk is, tevens gepraktiseerd door katholieke priesters en monniken die aldus de brevier lezen. Laat de handen ontspannen op de knieën rusten, al dan niet in jnana mudra, of leg de linkerhand in de palm van de rechterhand. Wie ervoor kiest om de ogen open te houden, richt de blik naar de vloer op ongeveer anderhalve meter. Liggen is geen goede meditatiehouding, omdat men dan de neiging heeft in slaap te vallen.

Elke dag mediteren – de beginfase

Zorg voor een eigen plekje waar u ongestoord kunt mediteren, bijvoorbeeld in een hoek van de logeerkamer waar het rustig is, u niet gestoord wordt en u een prettig gevoel krijgt. Oefen liefst ’s ochtends en ’s avonds. Gebruik een yogamat, een meditatiekussen of simpelweg een deken om op te zitten. Of steeds dezelfde stoel.

Ontspanningsmomenten
Haast is de vijand van elke vorm van meditatie. Ga niettemin toch 'zitten', elke dag opnieuw, en observeer de woelige gedachtewereld, ondanks de eventuele haast en onrust door de druk van het dagelijks leven. Mettertijd zullen lichaam en geest wennen aan die twee momenten – 's ochtends en 's avonds. Koester daarbij geen verwachtingen, zet uzelf niet onder druk. Observeer uzelf slechts, mettertijd zult u rustiger worden. Beschouw de meditatiesessie daarna als kleine ontspanningsmomenten. Dan bent u op de goede weg. Mediteer in het begin gedurende enkele minuten. Later een kwartier tot een halfuur.

Het meditatieproces

Begin met enkele diepe ademteugen en denk aan positieve dingen, zoals liefde en sympathie jegens anderen. Blijf aldus met deze gedachten een minuutje rustig zitten. Observeer vervolgens uw geest. Kijk welke gedachten binnenkomen en vervolgens weer verdwijnen. Aanschouw slechts, probeer met andere woorden in het 'nu' te blijven. Ga kortom niet meewandelen of meehollen met de opkomende gedachten, die onherroepelijk aanleiding geven tot weer andere gedachten. Als u 'meeholt' bent u uzelf zonder dat u zich dat realiseert aan het 'verliezen'. Mijd dat contraproductieve proces en blijf u als observant bewust van de maalstroom in uw binnenste. Houd daarbij het ritme van uw natuurlijke ademhaling aan. Uiteindelijk zullen uw gedachten in steeds rustiger vaarwater komen, zult u zich ontspannen en kunt u aan de volgende fase beginnen.

Concentratie en meditatie

Uiteindelijk zult u er klaar voor zijn om concentratieoefeningen te gaan doen, zoals staren naar een kaarsvlam, een voorwerp of een symbool, zoals een cirkel. Oefen later met de ogen dicht, visualiseer datgene waarop u zich concentreert. Maak er een mentaal beeld van. De volgehouden concentratie verandert dan in meditatie, de geest een spiegel die alleen datgene weerspiegelt waarop u zich concentreert. In de Bhagavad Gita, een gezaghebbend yogageschrift uit het hindoeïsme, wordt het meditatieproces onder andere in hoofdstuk 6, vers 19 prozaïsch beschreven. Vrij en commentarieel geïnterpreteerd luidt de tekst: 'Zodra de geest onstandvastig wegdwaalt en rusteloos alle kanten op wil, breng hem dan steeds opnieuw terug, met zachte en niet met dwingende hand. De ziel wordt dan een lamp, waarvan het kaarslicht nooit flakkert, aangezien het brandt in een schuilplaats waar geen briesje kan binnendringen.'

Lees verder

• Yoga en meditatie – het achtvoudige yogapad van Patanjali
• Zenmeditatie – verlichting (satori) door bliksemsnel inzicht
• Tai chi en meditatie
• Yogahoudingen – padmasana (lotushouding)
• Yogahoudingen – siddhasana (voltooide houding)