Ramadan: gewichtstoename en gezondheidsproblemen door vasten

Ramadan is de negende maand van de islamitische maankalender. Het is de maand van inkeer en bezinning. Ramadan is de islamitische vastenmaand. Tijdens de ramadan eten en drinken moslims niets tussen de dageraad (ruim vóór zonsopgang) en zonsondergang. Dit vasten is naar het voorbeeld van de profeet Mohammed en is één van de vijf zuilen van de islam. Zieken, zwangere vrouwen, jonge kinderen, en verder voor iedereen voor wie het vasten een bedreiging vormt voor de gezondheid (bijvoorbeeld als je diabetes hebt) of vertragend werkt op herstel van een ziekte, zijn niet overal verplicht om te vasten. Er zijn moslims die tijdens de ramadan aankomen. Hoe komt dat eigenlijk?

• Ramadan en vasten
• Ramadan 2025
• Gewichtstoename of -afname door ramadan?
• Licht gewichtsverlies, maar niet blijvend
• Overvloedige maaltijden
• Gezondheidsproblemen door ramadan
• Hartklachten
• Slaapklachten
• Uitdroging
• Migraine en hoofdpijn
• Medicatie en vasten
• Slechtere medicijninname
• Verhoogt de toxiciteit van veel gebruikte medicijnen
• Borstvoeding en zwangerschap
• Zogende vrouwen
• Zwangere vrouwen
• Sociale effecten
• Prikkelbaarheid
• Economische effecten
• Casus: gewichtstoename tijdens ramadan
• Patiënt
• Presentatie
• Onderzoek
• Diagnose
• Behandeling
• Advies
• Prognose
• Preventie

Ramadan en vasten

Vasten vernieuwt de geest en heeft over het algemeen een positieve invloed op het welbevinden, omdat moslims in deze periode erg bij elkaar en hun familie betrokken zijn en zich toeleggen op allerlei ontspannende en spirituele activiteiten, zo wordt beweerd. De ramadan is voor heel veel mensen evenwel niet goed voor de lijn en ook zijn er andere negatieve gevolgen te benoemen.

Vasten kan voordelen voor de gezondheid hebben. Medisch vasten verschilt echter danig van islamitisch vasten doordat het vasten niet onderbroken wordt door een (overvloedige) maaltijd en je gewoon water en thee blijft drinken; de vochtinname blijft gehandhaafd. Volgens de populaire islamitische overtuigingen heeft islamitisch vasten allerlei voordelen, maar het blijkt juist dat het tal van nadelige effecten voor de gezondheid heeft. Gezondheidseffecten zijn onder meer uitdroging en migraine en voor vrouwen die borstvoeding geven verandert de voedingssamenstelling van hun melk.

Gewichtstoename of -afname door ramadan?

Licht gewichtsverlies, maar niet blijvend

Mensen die tijdens de ramadan vasten, verliezen gemiddeld 1 kg aan gewicht, zo hebben onderzoekers van de VAE ontdekt.[1] Wetenschappers analyseerden gegevens die tientallen jaren teruggaan om de impact op de lichaamsmassa tijdens de voor moslims heilige maand te bestuderen. Bij het project waren academici van de Universiteit van Sharjah betrokken, samen met collega's in Bahrein en het VK. Onderzoekers analyseerden 85 papers die tussen 1982 en 2019 werden gepubliceerd en die betrekking hadden op meer dan 4.000 mensen in 25 landen.

Ze zijn tot de conclusie gekomen dat er voor al deze mensen een klein tot middelgroot effect op hun gewicht was. Het gewichtsverlies was niet te danken aan minder eten, maar aan veranderingen in de manier waarop het lichaam vetten metaboliseert tijdens het vasten. In het European Journal of Nutrition schrijven onderzoekers dat vasten gemiddeld resulteerde in een gewichtsverlies van 1,022 kg bij niet-atletische mensen. Het verlies werd toegeschreven aan een vermindering van lichaamsvet en een verlies aan lichaamsvloeistof.

Het team ontdekte ook dat het gewichtsverlies meestal het grootst was als de ramadan in de zomer viel, wanneer de tijd tussen de suhoor-maaltijd voor zonsopgang en de iftar-maaltijd na zonsondergang meer dan 17 uur kan zijn. Mensen hebben ook de neiging om meer vocht te verliezen tijdens de zomer, omdat ze meer zweten in de hitte. In de winter, wanneer de vastentijd rond de 12 uur kan zijn, was het gewichtsverlies het minst. Het geslacht of de leeftijd van een persoon had geen significante invloed op gewichtstoename of -verlies, suggereerde de studie.

Het gewichtsverlies tijdens de ramadan is gedeeltelijk te wijten aan een uitputting van glycogeenvoorraad. De koolhydraten die je eet, worden opgeslagen in je spieren en lever in de vorm van glycogeen. Glycogeen is simpel gezegd de opslag van energie in je lichaam. Als de glycogeenvoorraden worden verminderd, gebruikt het lichaam opgeslagen vetten als energiebron door stoffen die vetzuren worden genoemd, aan het bloed af te geven. De lever neemt deze vetten vervolgens op om te gebruiken bij de productie van energie.

Door onderzoek van het Erasmus MC in Rotterdam weten we nu ook dat intermitted fasting of gedurende langere periodes overdag niet eten, niet niet alleen goed is door de lever, maar ook voor de darmen.[2] Tijdens het vasten neemt het aantal butyraat producerende bacteriën in de darmen toe. Deze bacteriën hebben geen voeding nodig in de vorm van de eiwitten, koolhydraten en vezels die we met onze voeding tot ons nemen. Deze bacteriën kunnen leven van het slijm dat onze darmwand zelf produceert. Ze komen gedurende het vasten in de meerderheid in onze darmen. Butyraat is een klein vetzuur dat een positieve invloed heeft op het immuunsysteem, maar ook op de lever en de bloedsuikerspiegel. Tijdens ramadan ontstaat er na twee weken een heel duidelijk effect op de butyraat producerende bacteriën. Maar de onderzoekers zagen ook dat een maand na het Suikerfeest het effect weer helemaal was verdwenen.

Verrassend genoeg is er door Saoedi's in Jeddah, in het westen van Saoedi-Arabië, juist een gewichtstoename en geen gewichtsverlies gemeld na de ramadan.[3] In totaal werden 173 Saoedische families geïnterviewd. Ongeveer tweederde van de respondenten (59,5%) rapporteerde gewichtstoename na de ramadan. Ze gaven de volgende verklaringen daarvoor. 40% schreef dat toe aan soorten voedsel dat rijk is aan vet en koolhydraten en een derde (31,2%) gaf aan dat dit te wijten was aan een relatief gebrek aan lichaamsbeweging tijdens de ramadan. 14,5% van de respondenten verwees naar een toename van de voedselconsumptie.

Overvloedige maaltijden

Mensen kunnen dus ook aankomen als ze te veel en/of te vet eten na zonsondergang. Want zodra de zon onder is, verschijnen vaak de heerlijkheden in overvloed op tafel. Probeer dan maar eens te matigen na een lange dag honger en dorst onderdrukken. Dr. Al Madani, hoofd van het Diabetes Fonds in de Verenigde Arabische Emiraten vertelt op een online nieuwssite: "Helaas hebben veel moslimpatiënten, en moslims in het algemeen, de neiging om te veel te eten wanneer ze vasten, en meestal gaat het om zwaar, vet voedsel dat veel calorieën bevat."

Spectrum Medisch Centrum schrijft in een artikel over de mogelijke gevolgen die het vasten heeft voor gezondheid en ziekte: "Tijdens de ramadan eten mensen vaak wat meer, vetter, zoeter, op latere tijdstippen en in korte tijd. U kunt daardoor juist iets zwaarder worden terwijl u vast."[4]

Door een deel van degenen die vasten wordt meer, vetter, zoeter en op latere tijdstippen gegeten, en dat ook nog eens binnen een kortere periode. Door het hongergevoel krijg je trek in ongezond en calorierijk eten. Gebrek aan lichaamsbeweging doet de rest. Wafaa Hawas, een arts uit Cairo (Egypte), adviseert het volgende aan haar patiënten: “Start with a soup like lentil, have some salad and meat; stay away from ramadan sweets or have a little only; I am sure if you follow this, you will lose weight by the end of ramadan.”

Gezondheidsproblemen door ramadan

Vanuit gezondheidsoogpunt is het niet aan te raden om actief mee te doen aan ramadan. Naast gewichtstoename, kan deze manier van vasten een waaier aan andere gezondheidsproblemen veroorzaken. Er zijn groepen die zijn vrijgesteld van ramadan, zoals kinderen (zij mogen meevasten maar zijn niet verplicht), geestelijk zieken, zwakke ouderen en chronische of ongeneeslijk zieke mensen.

Hartklachten

Iftar is de maaltijd die gedurende de vastenmaand ramadan door moslims genuttigd wordt direct na zonsondergang. Vaak wordt er overvloedig gegeten. Eén copieuze maaltijd vormt een grotere belasting voor het hart dan drie of meer gewone maaltijden verspreid over de dag. Vooral hartpatiënten (personen met angina pectoris / pijn op de borst of hartfalen waarbij het hart minder goed werkt) kunnen hierdoor klachten ontwikkelen. Door het eten van één maaltijd (of soms twee grote maaltijden per dag in relatief korte tijd) moet het hart een grotere inspanning te leveren, hetgeen kan leiden tot hartklachten in de vorm van pijn op de borst of een verslechterende pompfunctie van het hart, ook wel hartfalen genoemd.

Slaapklachten

Bovendien slaap je niet alleen onrustiger op een volle maag, maar de nachten zijn gedurende ramadan ook nog eens veel korter. Je kunt je erg moe voelen doordat je laat opblijft en weer vroeg opstaat om samen te eten en bidden. Je presteert daardoor overdag minder goed. Daar komt bij dat je door het vasten je energiebalans in de war schopt. Je hersenen hebben gedurende de dag energie nodig om goed te kunnen functioneren. Als je overdag niet voldoende eet, dan kun je je minder goed concentreren.

Uitdroging

De ramadan betekent niet alleen dat je overdag niet eet maar ook dat je overdag niet drinkt en dus geen vocht binnenkrijgt. Een maand lang niet eten en drinken tussen zonsopgang en zonsondergang. Als de ramadan in een warme zomermaand valt waarbij het lang licht is, kan dit problemen opleveren, ook wanneer je 's morgens en 's avonds wel voldoende drinkt. Gezonde mensen lijden hier het minste onder; het zijn vooral ouderen die meer risico hebben op uitdroging. Ook kan het gevolgen hebben voor mensen met gezondheidsproblemen. Zo kan bijvoorbeeld het verbod op drinken zeer schadelijk zijn voor mensen met nierklachten. Iedereen moet bij voorkeur dagelijks 1,5 tot 2 liter water drinken, verspreid over de dag. Dat haal je onmogelijk in tijdens de avond. Vaak worden de volgende adviezen gegeven om het vochtverlies overdag in te perken:

• blijf zoveel mogelijk uit de zon en de warmte om het zweten te beperken
• beperk stress en opwinding die de hartslag en de ademhaling doen versnellen
• vermijd te veel te praten (dat maakt de mond droog)
• ten behoeve van de hydratatie bij zonsondergang wordt bij voorkeur in kleine slokjes gedronken
• voor een goede hydratatie is het van belang dat er 1,5 liter gedronken wordt tussen zonsondergang en zonsopgang
• het ontbijt moet onder meer drank omvatten om het lichaam te hydrateren

Migraine en hoofdpijn

Migraine komt drie keer vaker voor tijdens de ramadan en treft naar schatting 90 miljoen moslims tijdens de vastenmaand. Dr. Michael J. Drescher van het Hartford Hospital in Connecticut en collega's van de Sheba en Shaare Zedek Medical Centers in Israël hebben gesuggereerd dat anders-gezonde moslims die tijdens de ramadan aan migraineaanvallen lijden, hun arts om een ​​recept voor etoricoxib kunnen vragen om hoofdpijn te voorkomen die met vasten gepaard gaat.[5]

Medicatie en vasten

Slechtere medicijninname

De ramadan kan voor een aantal patiënten (met lichamelijke en/of geestelijke klachten) problemen opleveren. De KNMP (de beroeps- en brancheorganisatie van Nederlandse apothekers) vermeldt dat er bij patiënten met diabetes, neurologische of psychiatrische aandoeningen (waaronder schizofrenie of depressie), chronische pijnklachten of respiratoire aandoeningen (zoals COPD) tijdens de ramadan relatief vaker sprake van een ziekenhuisopname.

De periode waarin medicijnen ingenomen kunnen worden, verschuift en is kort. Dit wordt vaak ondervangen door een aantal simpele aanpassingen in het medicijngebruik, waardoor de mogelijke gezondheidsrisico’s voor de patiënt worden verminderd. Men kan kiezen voor een andere toedieningsvorm of een ander doseringsschema toepassen. Een voorbeeld van het laatste is het omzetten van een driemaal daagse antibioticumkuur voor patiënten met een infectieziekte naar een eenmaal daagse kuur. Andere toedieningsvormen dan orale tabletten zijn bijvoorbeeld vaginale tabletten of zetpillen, een medicijn die rectaal (via de anus) wordt toegediend.

Verhoogt de toxiciteit van veel gebruikte medicijnen

Er is vastgesteld dat vasten het metabolisme van geneesmiddelen aanzienlijk verandert en essentiële chemicaliën in de lever uitput die nodig zijn om medicatie af te breken. Paracetemol is een van de meest gebruikte geneesmiddelen voor de behandeling van dagelijkse pijn, zoals hoofdpijn. Daarom ontstaat er een aanzienlijk risico wanneer iemand die aan het vasten is deze veel voorkomende medicatie (en vele andere) gebruikt. Vasten en ondervoeding leiden tot een verlaging van de leverniveaus van glutathion, een lichaamseigen stof die het lichaam inzet om gifstoffen onschadelijk te maken. Glutathion is ook vereist voor inactivatie van N-acetyl-p-benzoquinonimine, de toxische metaboliet van paracetamol. Een vastenperiode van 16 uur is voldoende om het glutathionegehalte in de lever van muizen substantieel uit te putten.[6]

Borstvoeding en zwangerschap

Zogende vrouwen

Uit een bepaald onderzoek bleek dat de voedingsstatus van zogende vrouwen beïnvloed werd door het vasten tijdens de ramadan. De inname van alle voedingsstoffen (behalve vitamine A, E en C) nam af tijdens de ramadan. Er werd geopperd dat het verstandig is om vrouwen die borstvoeding geven af te raden om te vasten tijdens de ramadan.[7]

Zwangere vrouwen

Een studie die is uitgevoerd in de Verenigde Staten heeft onthuld dat zwangere moslimvrouwen die vasten tijdens de ramadan waarschijnlijk kleinere baby's hebben die meer vatbaar zijn voor leerstoornissen op volwassen leeftijd.[8] De onderzoekers ontdekten tevens dat de vrouwen 10 procent minder kans hadden om een ​​jongen te baren als ze tijdens de ramadan hadden gevast. De trend was het duidelijkst als het vasten vroeg in de zwangerschap van de vrouw werd gedaan, en tijdens de zomermaanden, wanneer de dagen lang zijn en je gedurende langere tijd niet kunt eten en drinken.

Sociale effecten

Prikkelbaarheid

Uit een studie in Marokko bleek dat de prikkelbaarheid toenam tijdens de ramadan.[9] De prikkelbaarheid was significant hoger bij rokers dan bij niet-rokers vóór het begin van de ramadan. Het was hoger in beide groepen tijdens de ramadan. De prikkelbaarheid nam tijdens de ramadan voortdurend toe en bereikte zijn hoogtepunt aan het einde van de maand. Consumptie van psychostimulantia (koffie en thee) en het angstniveau volgde hetzelfde patroon. Rokers en niet-rokers hadden een vergelijkbaar prikkelpatroon in de loop van de tijd, maar prikkelbaarheid nam bij rokers meer toe dan bij niet-rokers.

Economische effecten

Het vasten tijdens ramadan kan uitdroging, slaapstoornissen en andere schadelijke effecten veroorzaken. Dit alles is van invloed op de productiviteit en de nationale economie. Degenen die in een land wonen met een islamitische meerderheid, kunnen gemakkelijk de gevolgen voelen van de economische stagnatie die gepaard gaat met de maand ramadan. Op dergelijke plaatsen is het een maand die wordt gekenmerkt door een zeer lage productiviteit. Wanneer de gehele bevolking van een land gaat vasten gedurende de tijd dat zij op het werk zijn, is het onvermijdelijk dat zij een aanzienlijk verlies in algemene productiviteit zullen lijden. Uit een onderzoek van het Cairo Institute of Social Sciences in de Arabische wereld blijkt dat de productiviteit van Arabische bedrijven tijdens de ramadan met maar liefst 76% daalde.[10] De factoren die hiervoor verantwoordelijk zijn: minder werktijd, verzuim en ziekteverlof.

Op 9 juni 1962 schreef De Telegraaf over dit fenomeen:

• "Want gedurende de Ramadan mag van zonsopgang tot zonsondergang niet gegeten of gedronken worden (...). In Dakar hadden wij dat reeds meegemaakt: zieken alom (men denke aan het 15 uur per dag niet drinken in tropische hitte!), ingevallen gezichten, huispersoneel en arbeiders die des middags vaak te zwak waren om werk te verrichten."[11]

Casus: gewichtstoename tijdens ramadan

Patiënt

Ahmed, 35 jaar, administratief medewerker.

Presentatie

Ahmed klaagde over gewichtstoename na de Ramadan. Hij merkte een toename van ongeveer 5 kg gedurende de vastenmaand. Hij voelde zich vermoeid en minder energiek en baalde daarvan.

Onderzoek

• Anamnese: Gedurende de Ramadan at Ahmed voornamelijk grote maaltijden tijdens iftar (maaltijd na zonsondergang) en suhoor (maaltijd voor zonsopgang). Zijn dieet bestond uit calorierijke en suikerhoudende voedingsmiddelen. Hij had weining tot geen lichamelijke activiteit tijdens de vastenperiode.
• Lichamelijk onderzoek: BMI-indicatie van lichte overgewicht. Geen andere opvallende fysieke afwijkingen.

Diagnose

Gewichtstoename door ongezonde eetgewoonten en lage fysieke activiteit tijdens de Ramadan.

Behandeling

• Dieetadvies: de huisarts beveelt een gezond en gevarieerd dieet aan met minder calorierijke en suikerhoudende voedingsmiddelen. Introduceren van meer groenten, fruit, en vezelrijke producten.
• Maaltijdstructuur: Kleinere, frequentere maaltijden na het vasten in plaats van grote, zware maaltijden.
• Fysieke activiteit: Stimuleren van regelmatige beweging, zoals wandelen of lichte training na iftar.

Advies

• Gezonde keuzes: Bewust kiezen voor gezonde snacks en beperken van zoete en vette voedingsmiddelen.
• Hydratatie: Voldoende water drinken tussen iftar en suhoor om gehydrateerd te blijven.
• Langdurige gewoontes: Voortzetten van gezonde eet- en bewegingsgewoonten na de Ramadan om het gewicht te stabiliseren.

Prognose

Ahmed begon zijn eetgewoonten aan te passen en meer te bewegen. Binnen enkele weken merkte hij een geleidelijke afname van zijn gewicht en voelde hij zich energieker.

Preventie

Bewustwording van gezonde voeding en regelmatige beweging voor en tijdens de Ramadan. Planning van maaltijden en portiegroottes om overeten te voorkomen. Continuïteit van gezonde leefstijl na de vastenmaand.

Noten:

1. Jahrami HA, Alsibai J, Clark CCT, Faris MAE. A systematic review, meta-analysis, and meta-regression of the impact of diurnal intermittent fasting during Ramadan on body weight in healthy subjects aged 16 years and above. Eur J Nutr. 2020 Sep;59(6):2291-2316. doi: 10.1007/s00394-020-02216-1. Epub 2020 Mar 10. PMID: 32157368.
2. Junhong Su, Yueying Wang, Xiaofang Zhang, Mingfu Ma, Zhenrong Xie, Qiuwei Pan, Zhongren Ma, Maikel P Peppelenbosch, Remodeling of the gut microbiome during Ramadan-associated intermittent fasting, The American Journal of Clinical Nutrition, Volume 113, Issue 5, May 2021, Pages 1332–1342, https://doi.org/10.1093/ajcn/nqaa388
3. Bakhotmah BA. The puzzle of self-reported weight gain in a month of fasting (Ramadan) among a cohort of Saudi families in Jeddah, Western Saudi Arabia. Nutr J. 2011 Aug 10;10:84. doi: 10.1186/1475-2891-10-84. PMID: 21831261; PMCID: PMC3170249.
4. Judy Siegel-Itzkovich - Beduin doctor: Migraines common during Ramadan fast - The Jerusalem Post, August 9, 2010
5. Spectrum Medisch Centrum. ramadan en gezondheid. https://www.spectrummedischcentrum.nl/ramadan.html (ingezien op 24-3-2023)
6. J. Kurtovic S. M. Riordan. Paracetamol-induced hepatotoxicity at recommended dosage - The Journal of Internal Medicine, Janurary 24, 2003
7. "The effect of Ramadan on maternal nutrition and composition of breast milk." Pg. 278-283, vol. 48 - Nutrition and Dietetics; Food Engineering, Hacettepe University, Ankara, Turkey, 2006.
8. Ramadan fast not recommended during pregnancy - The Times of India, Jun 25, 2010
9. Kadri N, Tilane A, El Batal M, Taltit Y, Tahiri SM, Moussaoui D, "Irritability During the Month of Ramadan", Psychosomatic Medicine 2000 Mar-Apr 62:2 280-5
10. Ramadan: Productivity of Arab Businesses Drops by 78% - ANSAmed, September 3, 2009
11. FEEST. "De Telegraaf". Amsterdam, 09-06-1962, p. 7. Geraadpleegd op Delpher op 25-03-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011204315:mpeg21:p007

Lees verder

• Jodendom, christendom en islam: overeenkomsten & verschillen
• Vasten: gezondheidsvoordelen en bijwerkingen van het vasten