Medicatie-afhankelijke hoofdpijn: symptomen en behandeling

Medicatie-afhankelijke hoofdpijn is hoofdpijn die ontstaat of verergert door het langdurig gebruik van pijnstillers. Bij medicatie-afhankelijke hoofdpijn gaat het om overgebruik van medicatie die juist wordt ingenomen om pijn te bestrijden. Medicatie-afhankelijke hoofdpijn kan veroorzaakt worden door zowel het gebruik van vrij verkrijgbare pijnstillers als pijnstillers op recept. Vrij verkrijgbare pijnstillers zijn onder meer paracetamol, aleve, ibuprofen, saridon, panadol en finimal. Op recept verkrijgbare pijnstillers zijn onder meer paracetamol met codeïne, diclofenac, tramadol alsook de triptanen die voorgeschreven worden bij migraine. Bij medicatie-afhankelijke hoofdpijn is de hoofdpijn 15 dagen of meer per maand aanwezig. Als je op meer dan 10 dagen in de maand een medicijn inneemt, dan zou je wel eens medicatie-afhankelijke hoofdpijn kunnen hebben. Dit kan ook het geval zijn als de tijd tussen het innemen van de medicijnen te kort is.

• Wat is medicatie-afhankelijke hoofdpijn?
• Chronische hoofdpijn door langdurig gebruik van teveel pijnstillers
• Wanneer zou er sprake kunnen zijn van medicatie-afhankelijke hoofdpijn?
• Wat zijn de symptomen van medicatie-afhankelijke hoofdpijn?
• Wat is overmatig gebruik van medicatie?
• Eenvoudige analgetica
• Combinatie-pijnstillers
• Triptanen en ergotamine
• Opioïden
• Cafeïnegebruik
• Onderzoek en diagnose
• Behandeling medicatie-afhankelijke hoofdpijn
• Stopzetting van de medicatie
• Ontwenningsverschijnselen
• Verloop van de ontwenning
• Overgebleven pijn behandelen
• Prognose
• De weg naar herstel: Je lichaam moet afkicken
• De positieve kant: Je krijgt weer controle
• Wat kun je verwachten op de lange termijn?

Wat is medicatie-afhankelijke hoofdpijn?

Chronische hoofdpijn door langdurig gebruik van teveel pijnstillers

Medicatie-afhankelijke hoofdpijn wordt ook wel 'medicatie-overgebruik hoofdpijn' (MOH) genoemd en ontstaat door het langdurig gebruik van teveel pijnstiller. Medicatie-afhankelijke hoofdpijn is de meest voorkomende oorzaak van chronische ofwel dagelijks optredende hoofdpijn. Deze vorm van hoofdpijn ontstaat door overmatig gebruik van medicatie die men juist inneemt om pijn, vaak hoofdpijn, te bestrijden. Het gaat bij medicatie-afhankelijke hoofdpijn om hoofdpijn die ontstaat of die verergert door het dagelijks slikken van pijnstillers of triptanen (medicijnen voor de behandeling van migraine). Meestal is er bij medicatie-afhankelijke hoofdpijn sprake van een verergering van een voorheen primaire vorm van hoofdpijn:

• spanningshoofdpijn; of
• migraine.

Het komt niet zo vaak voor dat medicatie-afhankelijke hoofdpijn ontstaat door overgebruik van medicatie voor pijn die zich elders in het lichaam manifesteert.

Wanneer zou er sprake kunnen zijn van medicatie-afhankelijke hoofdpijn?

Er zou sprake kunnen zijn van medicatie-afhankelijke hoofdpijn wanneer je last hebt van chronische hoofdpijn. Chronisch betekende 'de hele tijd' of 'langdurig'. Chronische hoofdpijn duidt op hoofdpijn die langer dan drie maanden aanhoudt en meer dan 15 dagen per maand aanwezig is. Er kan tevens sprake zijn van medicatie-afhankelijke hoofdpijn als je meer dan 15 dagen per maand of meer dan twee dagen per week pijnmedicatie inneemt, los van de hoeveelheid die je slikt.

Wat zijn de symptomen van medicatie-afhankelijke hoofdpijn?

Medicatie-afhankelijke hoofdpijn kan zich als volgt presenteren:

• De hoofdpijn waarvoor je pijnstillers gebruikt, kan verergeren:
• Bij migraine kun je last krijgen van meer migraine-aanvallen en de aanvallen kunnen heviger zijn;
• Bij spanningshoofdpijn kun je daar frequenter of meer last van krijgen.

Dit kan gepaard gaan met één of meerdere van de volgende klachten:

• Misselijkheid;
• Angst;
• Rusteloosheid en concentratieproblemen;
• Geheugenproblemen;
• Prikkelbaarheid of agitatie;
• Depressie;
• Vermoeidheid.

Wat is overmatig gebruik van medicatie?

Overmatig gebruik of overgebruik wordt gedefinieerd in termen van het aantal dagen per maand dat de medicatie gebruikt wordt en is afhankelijk van het soort medicatie. De meest gebruikte geneesmiddelen omvatten analgetica in combinatie met barbituraten of andere niet-narcotische stoffen, eenvoudige analgetica, opioïden, triptanen en ergotamine. Patiënten met hoofdpijn en dan vooral migrainepatiënten hebben de kans medicatie-afhankelijke hoofdpijn te ontwikkelen, zelfs als ze de pijnstillers voor andere medische aandoeningen en pijnklachten gebruiken.

Eenvoudige analgetica

Eenvoudige pijnstillers zoals aspirine, paracetamol, NSAIDS (zoals ibuprofen) kunnen bijdragen aan medicatie-afhankelijke hoofdpijn, vooral wanneer de patiënt meer gebruikt dan de aanbevolen dagelijkse dosering. Deze medicijnen kunnen medicatie-afhankelijke hoofdpijn veroorzaken wanneer ze gedurende meer dan 15 dagen per maand gebruikt worden.

Combinatie-pijnstillers

Pijnstillers die vrij verkrijgbaar zijn en in die bijvoorbeeld bestaan uit een combinatie-pijnstillers van paracetamol met cafeïne, kunnen ook medicatie-afhankelijke hoofdpijn veroorzaken. Deze combinatiegeneesmiddelen hebben een hoog risico voor het ontwikkelen van medicatie-afhankelijke hoofdpijn indien je ze meer dan 10 dagen per maand inneemt.

Triptanen en ergotamine

Triptanen en ergotamine zijn specifieke migrainemiddelen die een aanval kunnen couperen. Deze geneesmiddelen hebben een matig risico dat ze medicatie-afhankelijke hoofdpijn veroorzaken wanneer ze gedurende meer dan 10 dagen per maand worden gebruikt. Tien triptanen per maand is echt het maximum.

Opioïden

Opioïde pijnstillers zijn matig tot zeer sterk werkzame pijnstillers en werken via het centrale zenuwstelsel. Medicatie-afhankelijke hoofdpijn komt vaak voor als opioïde pijnstillers meer dan 10 dagen per maand gebruikt worden.

Cafeïnegebruik

Patiënten die in grote hoeveelheden cafeïnehoudende dranken drinken lopen ook risico om medicatie-afhankelijke hoofdpijn te krijgen. Hierbij kun je denken aan koffie, cola of zogenaamde 'energiedranken'. Het is belangrijk de hoeveelheid cafeïne te beperken tot maximaal 200 mg per dag. Het advies is om niet meer dan drie eenheden cafeïne per dag te nemen. Het is wetenschappelijk aangetoond dat cafeïne een negatief effect heeft op hoofdpijn en migraine. Dit stofje is dan ook de reden dat sommige mensen op zaterdag zogeheten 'onttrekkingshoofdpijn' hebben. Ze staan later op dan normaal en drinken op een later tijdstip hun eerste bakkie leut.

Onderzoek en diagnose

De diagnose 'medicatie-afhankelijke hoofdpijn' wordt meestal gesteld op basis van de klinische verschijnselen en afhankelijk van de mate van gebruik van de medicatie. Als bijvoorbeeld blijkt dat je op meer dan 10 dagen per maand een pijnstiller inneemt, dan zou er wel eens sprake kunnen zijn van medicatie-afhankelijke hoofdpijn. Dit geldt ook als de tussenperiode tussen het innemen van de medicatie te kort is. Het gaat dus niet om de hoeveelheid pijnstillers die je dagelijks inneemt, maar om de regelmaat van het slikken: niet hoeveel je slikt, maar hoe vaak je slikt.. Om erachter te komen of je werkelijk medicatie-afhankelijke hoofdpijn hebt, is het bijhouden van een hoofdpijndagboek een bruikbaar middel. Hierin noteer je wanneer je hoofdpijn hebt, wat eraan vooraf ging en hoe intens de hoofdpijn was en hoe lang het duurde. De arts kan ook overwegen om extra tests uit te laten voeren zoals beeldvormend onderzoek om andere oorzaken van de hoofdpijn uit te sluiten.

Behandeling medicatie-afhankelijke hoofdpijn

Stopzetting van de medicatie

Medicatie-afhankelijke hoofdpijn is moeilijk te behandelen. Eén van de belangrijkste vereisten voor effectieve behandeling van deze hoofdpijn is om de hoofdpijn te doorbreken. Stopzetting van de medicatie wordt meestal gezien als de meest effectieve methode. Het is belangrijk om abrupt en volledig te stoppen met de betreffende pijnmedicatie. Volledige stopzetting is de enige manier om van deze hoofdpijn af te komen. Daarna wordt samen met de arts bekeken welke vorm van hoofdpijn je werkelijk hebt. Adequate ondersteuning van bijvoorbeeld een praktijkondersteuner (de ondersteuner van de (huisartsen)praktijk, vaak afgekort tot POH) is tijdens deze stopfase geen overbodige luxe. Ook is het zinvol om de steun van je sociale netwerk in te schakelen bij het stoppen met het bewuste medicijn.

Ontwenningsverschijnselen

Nadat je bent gestopt volgt een periode waarin de hoofdpijn erger wordt. Ook kun je last krijgen van ontwenningsverschijnselen. Je lichaam is nu eenmaal gewend geraakt aan het regelmatig gebruik van pijnstillers en het abrupt stoppen hiermee zorgt ervoor dat er ontwenningsverschijnselen optreden. De ernst en mate van deze verschijnselen variëren per persoon: sommige mensen hebben nauwelijks ergens last van, terwijl een ander persoon er flink ziek van is. De eerste week wordt vaak als het meest zwaar ervaren. Ontwenningsverschijnselen die kunnen optreden zijn:

• misselijkheid;
• overgeven/braken;
  Slapeloosheid / Bron: PrinceOfLove/Shutterstock.com
• slapeloosheid;
• depressieve gevoelens;
• lusteloosheid;
• buikkrampen;
• diarree;
• snelle hartslag/hartkloppingen;
• transpireren
• rusteloosheid; of
• obstipatie/verstopping.

Verloop van de ontwenning

Vooral gedurende de eerste week is het verstandig om veel te drinken. De huisarts kan eventueel domperidon voorschrijven tegen de misselijkheid. Dit middel is vrij te verkrijgen en wordt onder meer verkocht onder de merknamen gastrocure en motilium. Je zult merken dat na 10 tot 14 dagen de ontwenningsverschijnselen langzaamaan minder worden. Het hoofdpijnpatroon gaat veranderen en er komen steeds meer momenten dat je vrij bent van hoofdpijn. Dagen waarbij je je beter voelt, worden afgewisseld door dagen waarbij je je minder goed voelt. Dat hoort er allemaal bij. Na grofweg drie maanden zul je ervaren dat je vrij bent van medicatie-afhankelijke hoofdpijn. Je hebt dan weer de oorspronkelijke hoofdpijn, waarvoor je vroeger pijnmedicatie bent gaan gebruiken.

Overgebleven pijn behandelen

Nadat je een periode helemaal vrij bent van pijnstillers, kun je in overleg met de huisarts een plan van aanpak opstellen om de overgebleven hoofdpijn of migraine effectief te bestrijden.

Prognose

Medicatie-afhankelijke hoofdpijn, ofwel MOH (Medication Overuse Headache), is die vicieuze cirkel waarin je terechtkomt als je hoofdpijnmedicatie gebruikt… en steeds méér gebruikt. Je wilt van die hoofdpijn af, maar het lijkt wel of die pillen het alleen maar erger maken. De grote vraag is: is er een weg terug? Gelukkig wel, maar het vraagt om wat geduld en doorzettingsvermogen!

De weg naar herstel: Je lichaam moet afkicken

De eerste stap om van MOH af te komen, is simpel gezegd: stoppen met de medicijnen die de hoofdpijn in stand houden. Klinkt heftig? Dat kan het ook zijn. De eerste dagen tot weken na het stoppen kunnen de hoofdpijnklachten juist verergeren. Dit is het moment waarop je lichaam aan het ‘afkicken’ is van de medicatie. Maar de beloning komt daarna: bij de meeste mensen verminderen de klachten al binnen enkele weken tot maanden.

De positieve kant: Je krijgt weer controle

Zodra je die zware periode hebt doorstaan, neemt de frequentie en intensiteit van de hoofdpijn vaak flink af. Veel mensen merken na de ‘ontwenningsperiode’ dat ze veel minder vaak hoofdpijn hebben en dat de hoofdpijn minder hevig is. Het betekent dat je de controle over je hoofdpijn weer terugkrijgt, zonder steeds naar medicatie te hoeven grijpen. Hoe goed is dat!

Wat kun je verwachten op de lange termijn?

De prognose is meestal goed, zeker als je na de afkickfase een gezonde relatie met medicatie weet te behouden. Dit betekent leren herkennen wanneer hoofdpijnmedicatie écht nodig is en deze met mate gebruiken. Terugval is mogelijk als je weer te vaak naar de pillen grijpt, maar met wat begeleiding en een slim plan kun je die kans verkleinen. Het doel? Een leven waarin hoofdpijn je niet meer de baas is, maar jij de baas bent over je hoofdpijn.

Lees verder

• Hoofdpijn achter ogen: oorzaken van pijn achter de ogen
• Hoofdpijn bij de slaap: oorzaken van arteriitis temporalis
• Hoofdpijn en zwanger: mogelijke oorzaken en wat te doen?
• Wat te doen bij 'gewone' hoofdpijn of spanningshoofdpijn?
• Hoofdpijn voorhoofd, achterhoofd, achter de ogen, vanuit nek