Cafeïneonttrekkingssyndroom: symptomen en kenmerken DSM-5

Als je een fervente koffiedrinker bent of graag dagelijks energiedrankjes drinkt, dan weet je hoe verslavend cafeïnehoudende dranken kunnen zijn. Slechts een paar uur na het staken of het aanzienlijk verminderen van een langdurig dagelijks cafeïnegebruik beginnen de symptomen van cafeïneonttrekking te ontstaan, het zogeheten cafeïneonttrekkingssyndroom. Cafeïnetrekking is een erkende stoornis en het is opgenomen in de DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders), een classificatie voor psychische stoornissen. Meestal geldt dat hoe meer cafeïne iemand gebruikt, hoe groter de intensiteit en duur van het van de cafeïneonttrekking. Zelfs als je normaal geen cafeïnedrinker bent, kun je al symptomen ervaren bij het stoppen met cafeïne als je deze slechts een paar dagen achtereen hebt geconsumeerd.

• Wat is cafeïneonttrekking?
• Cafeïneonttrekkingssyndroom symptomen
• Hoofdpijn
• Slaperigheid
• Prikkelbaarheid
• Loomheid
• Obstipatie
• Depressie
• Spierpijn, stijfheid en krampen
• Gebrek aan concentratie
• Griepachtige symptomen
• Slapeloosheid
• Misselijkheid en braken
• Angst
• Brain fog of hersenmist
• Duizeligheid
• Hartritmestoornissen
• Cafeïneonttrekkingssyndroom classificatiecriteria en kenmerken
• Vóórkomen
• Ontwikkeling en beloop
• Behandeling

Wat is cafeïneonttrekking?

Cafeïne is een stimulerend middel dat verslavend kan zijn. Hoewel het niet noodzakelijk je gezondheid in gevaar brengt, is het mogelijk om een afhankelijkheid aan cafeïne te ontwikkelen. Abrupt stoppen met cafeïne, vooral als je twee of meer kopjes koffie per dag drinkt, kan fysieke, psychologische en emotionele symptomen veroorzaken. In feite zijn cafeïne-intoxicatie en onttrekking van cafeïne (cafeïneonttrekkingssyndroom) opgenomen in de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM) van de American Psychiatric Association, wanneer een van beide het dagelijks leven verstoort. Ontwenning kan plaatsvinden na onthouding van dagelijkse doses zo laag als 100 mg per dag, maar de kans op klachten en de ernst van de symptomen neemt toe met de hoeveelheid cafeïne die je dagelijks inneemt. Er zijn zelfs erfelijk factoren die de kwetsbaarheid voor het cafeïneonttrekkingssyndroom verhogen, alhoewel er anno 2024 geen specifieke genen zijn geïdentificeerd.

Cafeïneonttrekkingssyndroom symptomen

De belangrijkste symptomen van het cafeïneonttrekkingssyndroom zijn de volgende.

Hoofdpijn

Hoofdpijn als gevolg van cafeïne-onttrekking begint meestal achter de ogen en verplaatst zich dan naar de voorkant van het hoofd. Vaak is de pijn zeurend en dof van aard. Je kunt er vaak nog wel bij functioneren, alhoewel in mindere mate.

Slaperigheid

Deze slaperigheid is niet je normale vermoeidheid. Ook al slaap je 's nachts voldoende, je kunt je nog steeds vermoeid en slap voelen.

Prikkelbaarheid

Iedereen en alles is je te veel. Je voelt je prikkelbaar of geagiteerd. Het is het beste om jezelf tijdens deze fase op te sluiten in je kamer.

Loomheid

Vergeet de productiviteit in deze fase omdat je ongemotiveerd bent om iets te doen vanuit het gevoel van gebrek aan energie en loomheid.

Obstipatie

Cafeïne stimuleert de darm, dus zonder de dagelijkse dosis krijgt de dikke darm minder stimulatie waardoor obstipatie of verstopping kan optreden. Voldoende water drinken en bewegen kan deze klacht helpen voorkomen.

Depressie

Cafeïneontwenning kan je somber en depressief doen voelen. Tijdelijke sombere stemming is nog wel te overzien, maar als je al worstelt met depressie, kan dit een groot probleem zijn. Overleg in dat geval met je behandeld arts (psychiater of huisarts).

Spierpijn, stijfheid en krampen

Als je normaal gesproken wat cafeïne tot je neemt voordat je gaat trainen, dan kun je tijdens cafeïnevermindering het gevoel hebben dat je spieren met gewichten vast zitten. Cafeïneonttrekking kan leiden tot spierpijn, spierstijfheid en spierkrampen.

Gebrek aan concentratie

Moeite met concentreren is een veel voorkomende klacht na het plotseling staken van een langdurig dagelijks cafeïnegebruik.

Griepachtige symptomen

Een verstopte neus, geblokkeerde sinussen en sinusdruk zijn allemaal gemeld door mensen die plotseling stoppen met cafeïnegebruik.

Slapeloosheid

Sommige mensen kunnen niet slapen als ze door de cafeïneonttrekking gaan en dit kan leiden tot een slaaptekort.

Misselijkheid en braken

Misselijkheid en zelfs braken kunnen voorkomen als gevolg van cafeïne-onttrekking. Sommige mensen kunnen de eerste paar dagen van terugtrekking zelfs niet aan eten denken, wat het gevoel van lethargie versterkt.

Angst

Bij sommige mensen veroorzaakt cafeïne gevoelens angst, maar bij anderen kan juist het stoppen met cafeïne gevoelens van angst veroorzaken en er zijn ook paniekaanvallen gemeld.

Brain fog of hersenmist

Cafeïneonttrekking kan ertoe leiden dat sommige mensen hersenmist ervaren, wat wordt omschreven als de moeilijkheid om samenhangende gedachten te hebben, problemen met denken en de moeilijkheid om veelvoorkomende taken uit te voeren.

Duizeligheid

Door cafeïneontwenning kunnen sommige mensen hun gevoel van evenwicht verliezen en duizelig worden.

Hartritmestoornissen

Omdat cafeïne ook de hartspier stimuleert, ervaren sommige mensen veranderingen in hun hartritme tijdens ontwenning. Zowel lage bloeddruk en zelfs hartkloppingen zijn gemeld.

Cafeïneonttrekkingssyndroom classificatiecriteria en kenmerken

Classificatiecriteria van het cafeïneonttrekkingssyndroom volgens DMS-5 zijn:

A Langdurig dagelijks cafeïnegebruik
B Het abrupt staken of verminderen van het cafeïnegebruik wordt binnen 24 uur gevolgd door drie (of meer) van de volgende klachten of verschijnselen:

1. Hoofdpijn
2. Duidelijke vermoeidheid of slaperigheid
3. Dysfore stemming, sombere stemming of prikkelbaarheid
4. Moeite met concentreren
5. Griepachtige symptomen (misselijkheid, braken of spierpijn/stijfheid)

C De klachten of verschijnselen van criterium B veroorzaken klinisch significante lijdensdruk of beperkingen in het sociale of beroepsmatige functioneren of in het functioneren op andere belangrijke terreinen.
D De klachten of verschijnselen hangen niet samen met de effecten van een somatische aandoening (bijvoorbeeld migraine, een virusinfectie) en kunnen niet beter worden verklaard door een andere psychische stoornis, waaronder de intoxicatie- of onttrekkingssymptomen van een ander middel.

Vóórkomen

In Nederland is volgens het RIVM de gemiddelde consumptie van koffie is 531 gram/dag. Mannen drinken meer koffie drinken dan vrouwen en het drinken van koffie neemt toe met de leeftijd (Koffieconsumptie; Resultaten van VCP 2012-2014). De cijfers over de incidentie en prevalentie van het cafeïneonttrekkingssyndroom van de algemene bevolking zijn anno 2024 niet duidelijk. In de Verenigde Staten heeft 70% last van ten minste één symptoom van cafeïneonttrekking (veelal hoofdpijn) en 24% krijgt als gevolg van de onttrekking last van hoofdpijn in combinatie met één of meer andere klachten en ervaart beperking in het functioneren. Van de personen die zich minstens 24 uur onthouden van cafeïne, maar niet blijvend proberen te stoppen, ervaart 11% hoofdpijn met één of meer van de andere verschijnselen, en daarnaast beperkingen in het functioneren.

Ontwikkeling en beloop

Meestal treden de symptomen voor het eerst op binnen 12 - 24 uur na de laatste cafeïnedosis op en ze bereiken na één tot twee dagen hun dieptepunt. De symptomen van het cafeïneonttrekkingssyndroom duren 2 tot 9 dagen en de onttrekkingshoofdpijn kan zelfs tot 21 dagen na de laatste dosering optreden. Meestal verdwijnen de symptomen binnen 30 tot 60 minuten na het opnieuw nuttigen van cafeïne.

Behandeling

Je kunt voorkomen dat het cafeïneonttrekkingssyndroom optreedt door deze tips te volgen:

• Dagelijks koffie gebruiken of dit slechts incidenteel te doen, bijvoorbeeld niet meer dan twee opeenvolgende dagen.
• Geleidelijk afbouwen van je dagelijkse cafeïnegebruik; als je normaal 4 kopjes drinkt, drink dan 3, dan 2, enzovoort.
• Verminder geleidelijk het cafeïnegehalte van je consumpties; schakel over naar half-ca­fe­ï­ne of cafeïnevrije koffie of thee voordat je helemaal stopt.
• Vervang cafeïnehoudende dranken door kruidenthee om de symptomen te verzachten en uitdroging tegen te gaan, wat hoofdpijn en ontwenningsverschijnselen kan verergeren.
• Dagelijks voldoende water drinken.
• Zorg voor voldoende slaap om vermoeidheid en duizeligheid te bestrijden.
• Zorg dagelijks voor voldoende beweging.

Lees verder

• Cafeïne-onttrekkingshoofdpijn: symptomen en behandeling
• Te veel cafeïne: symptomen cafeïne-intoxicatie of overdosis
• DSM-5: classificatie, criteria en indeling van de DSM-5