Vaginale flora: schommelingen en evenwicht vaginale flora

De vaginale flora, ook bekend als vaginaal microbioom, zijn de micro-organismen die de vagina koloniseren. De vagina is een gespierde, rekbare buis die zich uitstrekt van de ingang van de vagina tot de baarmoederhals en in rust meet de vagina 7 tot 10 centimeter. De vagina is bekleed met een dik slijmvlies dat een aantal functies heeft. De belangrijkste functie is de bescherming tegen schimmels en bacteriën. Daarom is het vaginale weefsel, het slijmvlies, dichtbevolkt met micro-organismen. Deze zorgen ervoor dat het evenwicht in de vagina kan worden gehandhaafd. De natuurlijke microbiële kolonisatie van de vagina vormt een natuurlijke barrière voor ziekteverwekkers. Een verstoring van de vaginale flora maakt een atypische kolonisatie van de vagina mogelijk (bacteriële vaginose), wat uiteindelijk kan leiden tot een vaginale infectie (vaginitis). Als zo'n vaginale infectie ook de vulva treft, spreekt men van vulvovaginitis.

• Vaginale flora
• Microbioom
• Vaginale microbiota
• Melkzuurbacteriën
• Vaginale schimmelinfecties en bacteriële vaginose
• Zure omgeving
• Antibioticumwerking
• Schommelingen in de vaginale flora
• Normale veranderingen
• Hormonale anticonceptiva
• Zwangerschap
• Overmatige hygiëne
• Antibioticumgebruik
• Delicaat evenwicht van de vaginale flora
• Risicofactoren
• Voedsel voor de melkzuurbacteriën
• Casus: Schommelingen in de vaginale flora
• Patiënt
• Klachten
• Onderzoek
• Diagnose
• Behandeling
• Advies
• Prognose

Vaginale flora

Microbioom

De term microbioom verwijst naar het geheel van alle micro-organismen, zoals bacteriën, virussen en gisten, die het menselijk lichaam koloniseren. Microbiomen komen daarom in verscheidene delen van het lichaam voor in verschillende samenstellingen, bijvoorbeeld in de mond of in het maag-darmkanaal.

Vaginale microbiota

De vagina wordt ook gekoloniseerd door verschillende micro-organismen. De vaginale flora of vaginale microbiota (soms ook wel 'vaginoom' genoemd) zijn de micro-organismen die haar koloniseren. De vagina heeft een eigen microbioom met verschillende samenstellingen. Vanaf de geboorte wordt de vagina reeds gekoloniseerd, vooral door bacteriën uit het maag-darmstelsel via een natuurlijke migratie. Melkzuurbacteriën domineren de vagina.

Melkzuurbacteriën

Al in de 19e eeuw beschreef de verloskundige en gynaecoloog Albert Döderlein (1860-1941) de aanwezigheid van melkzuurbacteriën (lactobacillen) in vaginale afscheidingen. Lactobacilli zijn anaërobe bacteriën en zijn belangrijk voor een goed werkende vaginale flora. Lactobacillen, die 70% van het vaginale microbioom uitmaken, ondersteunen het immuunsysteem door hun productie van melkzuur, waterstofperoxide, bacteriocinen, biosurfactanten en biofilms ter verdediging tegen schadelijke invloeden, zogenaamde pathogenen of ziekteverwekkers.

De bacteriën van Döderlein werden later onder de microscoop geïdentificeerd als Lactobacillus acidophilus. Deze zuurminnende bacterie kan gedijen bij een pH van 4,5 en lager waarbij de sterkste groei bij 30°C plaatsvindt. Sindsdien zijn er meer dan 100 verschillende Lactobacillus-soorten ontdekt. In de vagina van een vrouw in de vruchtbare leeftijd zijn ongeveer 10 verschillende soorten melkzuurbacteriën te vinden. Deze worden vaak Döderlein-bacteriën genoemd naar hun ontdekker. Ze zijn gemakkelijk te herkennen als smalle, vrij korte, rechte staafjes; ze geven aan dat de vagina gezond is.[1] De Lactobacillus-soorten met de namen L. crispatus, L. iners, L. gasseri en L. jensenii komen het meeste voor in de vaginale flora.

Een gezonde vagina heeft ongeveer 100 miljoen micro-organismen per millimeter vaginaal weefsel. De meerderheid van de bacteriën die de vagina koloniseren, zijn melkzuurbacteriën.

Vaginale schimmelinfecties en bacteriële vaginose

Een gezonde vaginale flora beschermt tegen vaginale schimmelinfecties en bacteriële vaginose. Dit laatste is een microbiële dysbiose, een term voor een microbiële onbalans, waarbij er een afname van lactobacillen is en een toename van andere anaërobe bacteriën. Bacteriële vaginose leidt tot een verhoogd risico op infectie met seksueel overdraagbare aandoeningen (soa's) en kan ook negatieve effecten hebben op de uitkomst van een zwangerschap, aangezien het gepaard gaat met een verhoogd risico op vroeggeboorte.

Zure omgeving

Om de vagina gezond te houden, heeft deze een zure omgeving nodig, omdat 'slechte' bacteriën en schimmels niet kunnen gedijen in zo'n zure omgeving (pH-waarde lager dan 4,5). De optimale zuurgraad van de vagina ligt tussen de pH 3,8 en 4,5.

Melkzuurbacteriën breken glycogeen (een meervoudig vertakt polymeer van glucose) in het vaginale slijm af. Bij dit proces wordt naast melkzuur ook een zure omgeving geproduceerd. De melkzuurbacteriën zetten dit glycogeen om in melkzuur. Dit melkzuur zorgt op zijn beurt voor het zure klimaat in de vagina, wat essentieel is voor een gezonde vaginale flora.

Antibioticumwerking

Daarnaast produceren de melkzuurbacteriën ook waterstofperoxide, waardoor het milieu van je vagina vrij zuur is, en maken ze tevens stoffen aan met een antibioticumwerking. Deze dienen om bacteriën te bestrijden die zich in de vagina willen nestelen maar daar niet thuishoren. Als de vaginale flora intact is, werkt dit meestal goed. Desalniettemin zijn er andere bacteriën in een gezonde vaginale flora die ziekte kunnen veroorzaken, maar dit is uiterst onwaarschijnlijk zolang de vaginale flora intact is. Zo komen streptokokken en stafylokokken of enterobacteriën voor in de vaginale flora. Een kolonisatie met deze ziektekiemen zonder ziekteverschijnselen wordt een tijdelijke kolonisatie genoemd.

Schommelingen in de vaginale flora

Normale veranderingen

De dikte van het slijmvlies in de vagina en de samenstelling van de vaginale flora zijn aan verandering onderhevig. De maandelijkse cyclus heeft evenveel invloed op de vaginale flora als bijvoorbeeld de leeftijd. Prepuberale meisjes hebben bijvoorbeeld een pH-waarde van 5,5 in de vagina omdat ze nog geen oestrogeen produceren en dit komt ongeveer overeen met de pH-waarde van de menselijke huid. Na de overgang verandert ook de samenstelling van de vaginale flora doordat de oestrogeenspiegel, die essentieel is voor een gezonde vaginale flora, sterk daalt.

Hormonale anticonceptiva

Hormonale anticonceptiva zoals de pil kunnen ook een negatief effect hebben op de vaginale flora. Dit is de reden waarom sommige vrouwen meer kans hebben op schimmelinfecties tijdens het gebruik van de pil.

Zwangerschap

De vaginale omgeving verandert ook tijdens de zwangerschap. Er is een verhoging van de pH, waardoor de kans op bacteriële vaginose en schimmelinfecties enorm toeneemt. Dergelijke ontstekingen en schimmelinfecties kunnen erg gevaarlijk zijn voor de zwangerschap, zelfs als de zwangere vrouw niet eens merkt dat ze een schimmelinfectie of bacteriële vaginose heeft. Dergelijke infecties kunnen vroeggeboorten veroorzaken.

Overmatige hygiëne

Een andere (externe) factor die de vaginale flora enorm kan verstoren en zo tot bacteriële vaginose en schimmelinfecties kan leiden, is overmatige hygiëne. Veel advertenties willen vrouwen ervan overtuigen dat ze vies ruiken in het vaginale gebied en dat het essentieel is om elke geur te elimineren of te camoufleren met zeep, lotions en sprays. Een gezonde vagina stinkt echter niet. De dagelijkse reiniging van de vagina mag alleen uitwendig worden gedaan (de vulva). Was je schaamlippen met lauw water, maar niet met zeep. Zo raakt de zuurgraad van de vagina niet verstoord. Het wassen met water van je vulva is voldoende wat betreft hygiëne.

Overmatig wassen met zeep of zelfs antibacteriële reinigingsmiddelen droogt het slijmvlies van de vagina uit en doodt de nuttige melkzuurbacteriën. Het resultaat daarvan is dat 'slechte' bacteriën zich er kunnen nestelen en er schimmelinfecties en vaginose kunnen ontstaan.

Antibioticumgebruik

Maar niet alleen de geslachtshormonen en de biologische levenscyclus van een vrouw kunnen de vaginale flora beïnvloeden. Behandeling met een breedspectrumantibioticum, een antibioticum dat werkt tegen meerdere soorten bacteriën, kan ook leiden tot een aanzienlijke verslechtering van het vaginale klimaat. De reden hiervoor is simpel: met name breedspectrumantibiotica werken tegen zoveel verschillende bacteriën werken, dat ze ook heel veel goede bacteriën aanvallen. Antibiotica zijn als het ware 'blinde vechtersbazen', ze vernietigen ook de 'goede' bacteriën in je lichaam, dat wil zeggen in de vaginale flora en in de darmen. Het is daarom erg nuttig om de vaginale flora op te ruimen na een antibioticabehandeling om zo snel een zuur klimaat in de vagina te herstellen en de gedecimeerde melkzuurbacteriën een handje te helpen om zich te vermenigvuldigen.

Delicaat evenwicht van de vaginale flora

Als de vaginale flora gezond is, is de afscheiding ook gering, helder en geurloos. Heel veel vrouwen hebben echter af en toe te weinig melkzuurbacteriën in hun vagina, waardoor schimmelinfecties en bacteriële vaginose gemakkelijk kunnen optreden.

Er zijn diverse oorzaken van een tekort aan lactobacillen of melkzuurbacteriën, variërend van de reeds beschreven aandoeningen tot stress, frequente geslachtsgemeenschap (sperma heeft een pH-waarde van ongeveer 7,0 - 7,8, waardoor het evenwicht in de vaginale flora verstoord kan raken) en het gebruik van tampons.

Risicofactoren

Fysiologische of externe factoren die het risico op een disbalans in de vaginale flora en dus de kans op een infectie kunnen verhogen, zijn onder meer:

• antibiotica
• roken
• onjuist of overmatig wassen van de liesstreek
• hormonale veranderingen als gevolg van zwangerschap, gebruik van anticonceptie of overgang
• onbeschermde seks
• spanning en (chronische) stress
• Sauna of zwembad
• synthetische of strakke kleding of ondergoed
• wasverzachters
• vaginale douches
• spiraaltje

Voedsel voor de melkzuurbacteriën

Als de vaginale flora verstoord is door een van de beschreven factoren, heeft deze ondersteuning nodig bij het herstel. Je kan bijvoorbeeld probiotische Lactobacillus-bacteriën rechtstreeks in de vagina aanbrengen met speciale tabletten, crèmes of capsules. Deze kunnen echter ook via de mond worden ingenomen, waarna ze op natuurlijke manier kunnen migreren van de darm naar de vagina. Je kunt ze bijvoorbeeld innemen na een infectie of antibioticabehandeling gedurende een periode van zeven dagen 's avonds of – als ondersteuning gedurende een langere periode – één of twee keer per week, waarbij je ze 's avonds in de vagina inbrengt of oraal inneemt.

Een gezonde leefstijl met veel verse groenten en fruit ondersteunt ook een gezonde vaginale flora. Vooral een plantaardig dieet is goed voor je vaginale gezondheid.

Casus: Schommelingen in de vaginale flora

Patiënt

Laura, 32 jaar, salesmanager.

Klachten

Laura heeft sinds enkele weken last van vaginale jeuk, een branderig gevoel en ongewone afscheiding. De klachten variëren in intensiteit en lijken erger te worden na haar menstruatie. Laura ervaart geen pijn bij het plassen of tijdens geslachtsgemeenschap.

Onderzoek

• Anamnese: Laura is niet bekend met allergieën of eerdere vaginale infecties. Ze heeft onlangs een antibioticakuur afgerond in verband met een bijholteontsteking of sinusitis. Laura gebruikt hormonale anticonceptie en heeft geen nieuwe seksuele partners.
• Fysiek onderzoek: De vulva en vagina van Laura zijn licht rood en geïrriteerd. Er is witte, klonterige afscheiding zichtbaar zonder sterke geur. Geen zichtbare ulceraties (zweervorming) of blaasjes.
• Laboratoriumonderzoek: Vaginale pH-test toont een verhoogde pH-waarde. Microscopisch onderzoek van de afscheiding toont de aanwezigheid van schimmels.

Diagnose

De arts stelt de diagnose: Schommelingen in de vaginale flora, met een overgroei van Candida (vaginale schimmelinfectie), waarschijnlijk als gevolg van de recente antibioticakuur.

Behandeling

• Antischimmelmedicatie: Laura krijgt een antischimmelmedicijn voorgeschreven, zoals een vaginale zetpil of orale fluconazol.
• Probiotica: De arts adviseert Laura om probiotische supplementen te gebruiken teneinde de vaginale flora te herstellen.
• Hygiëne: Gebruik van milde, ongeparfumeerde zeep voor de dagelijkse reiniging van de vulva (dat is de buitenkant van je vagina).

Advies

• Katoenen ondergoed: Laura moet katoenen ondergoed dragen en strakke, synthetische kleding vermijden om de luchtcirculatie te bevorderen.
• Voorkomen van irriterende stoffen: Vermijden van geparfumeerde producten zoals tampons, inlegkruisjes en vaginale sprays.
• Medische follow-up: Laura moet terugkomen als de symptomen na een week behandeling niet verbeteren, verergeren, of als er nieuwe symptomen optreden zoals pijn of bloedingen.

Prognose

Met de juiste behandeling en hygiënemaatregelen kan Laura's vaginale flora weer in balans komen. Het gebruik van probiotica en het vermijden van irriterende stoffen kunnen toekomstige schommelingen van de vaginale flora helpen voorkomen.

Noten:

1. M.E. Vierhout en F.B. Lammes. Praktische gynaecologie. Bohn Stafleu van Loghum, 8e herziene druk, 2005, p.37.

Lees verder

• Schimmelinfectie vagina: schimmel vagina vrouw behandelen
• De pH-waarde van de vagina: meten en in evenwicht houden
• Vaginale schimmelinfectie: symptomen, oorzaken & behandeling
• Vagina: anatomie, functie en ligging & vaginale aandoeningen
• Vaginale geurtjes: oorzaken en behandeling vieze geur vagina