Conversiestoornissen en dissociatieve stoornissen

Een conversiestoornis is een psychische aandoening waarbij een patiënt neurologische of fysieke symptomen ervaart die niet kunnen worden verklaard door neurologische of medische aandoeningen. Vaak is een onderliggende psychologische oorzaak bekend van de lichamelijke symptomen. Dissociatieve stoornissen zijn aandoeningen die ook ontstaan door psychologische problemen. Hierbij is sprake van een onvrijwillige ontsnapping uit de realiteit en die vaak gepaard gaan met (ver)storingen van het geheugen, het bewustzijn, de identiteit of de perceptie. Een conversiestoornis heeft bijgevolg een ‘fysieke’ uitingsvorm en een dissociatieve stoornis heeft een ‘mentale’ uitingsvorm. Deze aandoeningen hebben een grote impact op onder andere het sociaal en beroepsmatig vlak. Een combinatie van meerdere behandelingen is nodig om deze aandoeningen te behandelen. Hierbij geldt dat een snelle diagnose vaak de beste resultaten oplevert.

• Oorzaken
• Conversiestoornis
• Historiek
• Wat is deze ziekte?
• Epidemiologie
• Symptomen
• Risicofactoren
• Fysieke tekenen
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Dissociatieve stoornis
• Dissociatieve amnesie
• Dissociatieve identiteitsstoornis
• Depersonalisatie / derealisatie
• Massahysterie
• Epidemiologie
• Risicofactoren
• Symptomen
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling
• Prognose
• Complicaties
• Preventie

Oorzaken

De oorzaken van conversiestoornissen en dissociatieve stoornissen zijn complex en vaak multifactorieel. De psychoanalytische dissociatietheorie stelt dat deze aandoeningen voortkomen uit emotioneel geladen herinneringen die in het onbewuste zijn onderdrukt. De symptomen worden gezien als de fysieke manifestatie van deze onderdrukte emotionele energie, wat betekent dat ze een reactie zijn op stressvolle situaties of mentale, fysieke of psychologische trauma’s. Hoewel deze hypothese moeilijk te testen is, wijzen studies op een verband tussen dissociatieve stoornissen en een voorgeschiedenis van kindermishandeling, vooral wanneer het misbruik zowel seksueel als fysiek was en vroeg in de kindertijd begon. Daarnaast kunnen veranderingen in de hersenfunctie op structureel, cellulair of metabolisch niveau een rol spelen.

Oorzaken:

• Conversiestoornissen ontstaan vaak als gevolg van een conflict of trauma dat psychologisch wordt verwerkt door het omzetten in fysieke symptomen. Dit kan voortkomen uit langdurige stress, emotionele problemen, of trauma’s zoals seksueel misbruik.
• Dissociatieve stoornissen ontstaan vaak na extreme stress of trauma, zoals ernstige mishandeling, oorlogservaringen, of natuurrampen. Ze kunnen ook een reactie zijn op een overweldigende situatie die de persoon mentaal niet kan verwerken.

Conversiestoornis

Historiek

Conversie werd geïntroduceerd door Sigmund Freud. De vroegere benaming van dissociatieve of conversiestoornissen was ‘hysterie’ of ‘hysterische neurose’. Deze termen worden echter soms pejoratief gebruikt om extravagant gedrag te beschrijven waardoor ze een ongepaste bijklank krijgen.

Wat is deze ziekte?

De term duidt op de omzetting van een onopgelost conflict in meestal symbolische fysieke symptomen als verdedigingsmechanisme. Dergelijke symptomen omvatten onder andere verlamming, abnormale bewegingen en problemen met het gezichts- en gehoorvermogen.

Epidemiologie

De prevalentie van conversiestoornissen wordt geschat op ongeveer 3-6 per 1000 mensen. Vrouwen hebben een hoger risico dan mannen, met een verhouding van ongeveer 2:1. De aandoening komt vaak voor bij mensen tussen de 20 en 30 jaar oud, maar kan op elke leeftijd voorkomen.

Symptomen

Conversiestoornissen hebben de volgende vier kenmerken die nodig zijn om de diagnose te stellen:

• De patiënt produceert de milde tot ernstige symptomen onbewust.
• De symptomen (verlies van controle over beweging of sensorische symptomen) komen voor zonder dat sprake is van een fysieke ziekte of een aantoonbare neurologische aandoening die de tekenen volledig zou kunnen verklaren.
• De symptomen zijn niet het gevolg van een overactiviteit van het sympathische zenuwstelsel.
• De ziekte resulteert uit één of meer onopgeloste conflicten of levensgebeurtenissen.

Andere kenmerken zijn:

• De primaire winst is de onmiddellijke verlichting van het emotionele conflict.
• De secundaire winst verwijst naar het sociale voordeel dat de patiënt heeft verworven door ziek en gehandicapt te zijn (sympathie van familie en vrienden, werkloos zijn, arbeidsongeschiktheidspensioen).
• De symptomen weerspiegelen vaak de ideeën van een patiënt over een ziekte.
• Een fysieke ziekte is soms ook aanwezig (bijvoorbeeld pseudose-aanvallen komen vaker voor bij een patiënt met epilepsie).
• Er is meestal een abnormaal ziektegedrag, met een overduidelijke overdrijving van de beperkingen.
• Er zijn mogelijk belangrijke jeugdtrauma's geweest.
• Patiënten kunnen de symptomen overnemen van een familielid / vriend die ziek is geweest.

Patiënten met conversiestoornissen nemen per definitie zowel de zieke rol als het abnormale ziektegedrag aan, met als gevolg secundaire winst die helpt om de ziekte te behouden.

Risicofactoren

De risicofactoren voor conversiestoornissen omvatten:

• Emotionele en psychologische stress: Personen die te maken hebben met hoge niveaus van stress of trauma hebben een verhoogd risico.
• Familiegeschiedenis: Er is een grotere kans op conversiestoornissen als familieleden ook lijden aan deze of andere psychische aandoeningen.
• Persoonlijkheidskenmerken: Personen met een neiging tot hoge emotionaliteit of met een neiging tot dissociatie zijn meer vatbaar voor het ontwikkelen van conversiestoornissen.

Fysieke tekenen

Volgende fysieke klachten komen mogelijk voor bij een conversie- en dissociatieve stoornis:

• aanvallen, soms met een beperkt bewustzijn
• afonie (stemverlies: klankloosheid van de stem door stoornis in de werking van de stembanden)
• dubbelzien, wazig zien of episodes van tijdelijke blindheid (amaurosis fugax)
• een brokgevoel in de keel
• een onduidelijke spraak of het verlies van spreekvaardigheid
• een verlies van evenwicht
• episodes van ongevoeligheid
• gehoorverlies of problemen met horen
• gevoelloosheid of een verlies van de aanrakingssensatie
• moeilijk lopen
• moeite met slikken
• pseudocyese (valse zwangerschap)
• schudden en trillen
• verlamming van de armen of benen
• zwakte

Alarmsymptomen

Alarmsymptomen van conversiestoornissen kunnen zijn:

• Plotselinge of ernstige symptomen: Onverwachte en ernstige fysieke symptomen zonder medische verklaring.
• Verlies van lichaamsfuncties: Zoals verlamming of ernstige spraakproblemen.
• Ernstige veranderingen in bewustzijn: Zoals het verlies van bewustzijn of episodes van oncontroleerbare bewegingen.

Diagnose en onderzoeken

De diagnose van conversiestoornissen wordt gesteld door een combinatie van klinische evaluatie en het uitsluiten van andere medische aandoeningen. Dit kan onder meer omvatten:

• Anamnese: Gedetailleerde vragen over de symptomen en de voorgeschiedenis van de patiënt.
• Lichamelijk onderzoek: Om fysieke oorzaken van de symptomen uit te sluiten.
• Neuroimaging: Zoals MRI of CT-scans, hoewel deze meestal normaal zijn bij conversiestoornissen.

Dissociatieve stoornis

Een dissociatieve stoornis is een psychische aandoening waarbij bij de patiënt een diepgaand verlies van bewustzijn (bewustzijnsverlies) of cognitieve vaardigheden aanwezig is zonder medische verklaring. De term ‘dissociatief’ geeft de desintegratie van verschillende mentale activiteiten aan en dekt de symptomen zoals geheugenverlies, zwerfzucht en pseudose-aanvallen (niet-epileptische aanvallen). Een dissociatieve stoornis is ook het gevolg van een psychische aandoening, maar in plaats van zich te manifesteren in een fysiek symptoom (zoals bij een conversiestoornis) uit het zich op mentaal vlak. Patiënten ‘dissociëren’ zich dus van de werkelijkheid, bijvoorbeeld geheugenverlies tijdens tijden van hoge stress of meerdere persoonlijkheden hebben om te ontsnappen aan mentaal lijden.

Dissociatieve amnesie

Dissociatieve amnesie (geheugenverlies) begint plotseling. Patiënten kunnen zich lange perioden van hun leven (meestal van voor een traumatische gebeurtenis) niet herinneren en kunnen zelfs alle kennis van hun vorige leven of de persoonlijke identiteit ontkennen. Bij een dissociatieve fuga verliezen patiënten niet alleen hun geheugen, maar dwalen ze weg van hun gebruikelijke omgeving. Wanneer ze teruggevonden worden, ontkennen ze elke herinnering aan de verblijfplaatsen tijdens de omzwervingen. De differentiële diagnose van een fugastatus omvat post-ictaal automatisme, een depressieve ziekte en alcoholmisbruik.

Dissociatieve identiteitsstoornis

Een dissociatieve identiteitsstoornis is de identiteit verstoord, waardoor één of meer persoonlijkheidsstatussen ontstaan. Een meervoudige persoonlijkheidsstoornis is zeldzaam, maar heeft een ernstig verloop. Er zijn snelle veranderingen tussen twee of meer 'persoonlijkheden' bij dezelfde persoon, die elk worden onderdrukt en gescheiden van de andere 'persoonlijkheden'. Een differentiaaldiagnostiek is een manische depressieve stoornis in een snelle cyclus die plotselinge schijnbare persoonlijkheidsveranderingen zou kunnen verklaren.

Depersonalisatie / derealisatie

Bij depersonalisatie / derealisatie heeft een patiënt het gevoel dat hij buiten het eigen lichaam of de geest staat. Dit komt vaak voor bij sterke vermoeidheid (met name bij adolescenten) en ook bij psychische stoornissen.

Massahysterie

Epidemie of 'massahysterie' treedt meestal op in instellingen voor meisjes of jonge vrouwen, waarbij de patiënten door gedeelde angst uitbarstingen van een ziekte of verstoord gedrag produceren. Dit vindt vaak plaats na plotselinge ziektes bij groepsleiders in een tijd van bedreigde of feitelijke sociale verandering.

Epidemiologie

Bij dissociatieve stoornissen ligt de prevalentie op ongeveer 1-3% van de bevolking, waarbij vrouwen ook vaker getroffen worden dan mannen.

Risicofactoren

Voor dissociatieve stoornissen zijn de risicofactoren:

• Trauma: Ernstige of herhaalde trauma’s, vooral in de kindertijd, zijn een belangrijke risicofactor.
• Psychische aandoeningen: Personen met een voorgeschiedenis van andere psychische aandoeningen, zoals posttraumatische stressstoornis (PTSS) of borderline persoonlijkheidsstoornis, lopen een hoger risico.
• Culturele factoren: In sommige culturen kunnen dissociatieve symptomen vaker voorkomen of anders worden geïnterpreteerd, wat de diagnose en behandeling kan beïnvloeden.

Symptomen

Symptomen van een dissociatieve stoornis kunnen zijn:

• Herinneringsverlies voor bepaalde periodes of gebeurtenissen
• Het hebben van meerdere persoonlijkheden die het gedrag en de cognitie beïnvloeden
• Het gevoel hebben van buitenaf naar jezelf te kijken of dat de wereld vreemd en onwerkelijk is
• De aanwezigheid van dissociatieve episodes of aanvallen die anders lijken dan epileptische aanvallen

Alarmsymptomen

Bij dissoiatieve stoornissen kunnen alarmsymptomen zijn:

• Meerdere persoonlijkheden: Onverwachte veranderingen in identiteit of persoonlijkheidsstatussen.
• Extreem geheugenverlies: Verlies van herinneringen aan belangrijke levensgebeurtenissen of identiteitsinformatie.
• Ernstige depersonalisatie of derealisatie: Gevoelens van loskoppeling van het eigen lichaam of de omgeving.

Diagnose en onderzoeken

Voor dissociatieve stoornissen zijn de diagnostische criteria vaak gebaseerd op:

• Psychiatrische evaluatie: Beoordeling door een psychiater om de aard en ernst van de symptomen te bepalen.
• Psychologische tests: Om dissociatieve symptomen te meten en andere psychische aandoeningen uit te sluiten.

Behandeling

De behandeling van conversiestoornissen en dissociatieve stoornissen omvat vaak een combinatie van psychotherapie en medische interventies. Dit kan zijn:

• Psychotherapie, zoals cognitieve gedragstherapie (CGT), om de psychologische oorzaken te behandelen en disfunctionele gedachten en gedragingen te veranderen.
• Psychodynamische therapie, gericht op het verkennen van onderliggende psychologische conflicten en trauma’s.
• Logopedie voor spraakproblemen die kunnen optreden bij conversiestoornissen.
• Fysiotherapie voor motorische symptomen zoals verlamming of zwakte, en om de fysieke functionaliteit te verbeteren.
• Ontspanningstechnieken zoals meditatie en yoga, die kunnen helpen bij het verminderen van stress en het verbeteren van de algemene psychische gezondheid.
• Medicatie kan helpen bij de behandeling van bijkomende symptomen zoals angst of depressie, die vaak samen met de aandoeningen voorkomen, hoewel medicatie niet altijd direct gericht is op de conversiestoornis zelf.

Prognose

De prognose voor conversiestoornissen is vaak goed bij een vroege en effectieve behandeling. Veel patiënten ervaren verbetering van hun symptomen, vooral als de onderliggende psychologische problemen worden aangepakt. Bij dissociatieve stoornissen kan de prognose variëren, afhankelijk van de ernst en de duur van de symptomen. Patiënten met een dissociatieve identiteitsstoorn

Complicaties

Complicaties van conversiestoornissen en dissociatieve stoornissen kunnen zijn:

• Chronische symptomen: Sommige symptomen kunnen langdurig aanhouden, zelfs na behandeling.
• Maatschappelijke problemen: Zoals problemen op het werk en in persoonlijke relaties door de symptomen.
• Verhoogd risico op andere psychische aandoeningen: Zoals depressie of angststoornissen.

Preventie

Preventie van conversiestoornissen en dissociatieve stoornissen richt zich op:

• Vroegtijdige behandeling: Bij personen die risicofactoren vertonen of trauma’s hebben meegemaakt.
• Ondersteuning en psychotherapie: Voor mensen die traumatische ervaringen hebben gehad.
• Stressmanagement: Technieken en programma’s om stress te verminderen en gezonde copingmechanismen te ontwikkelen.

Lees verder

• Depersonalisatiestoornis: Verstoorde perceptie van lichaam