Kwashiorkor: Hongeroedeem met opgezette buik

Kwashiorkor is een ernstige vorm van ondervoeding die vooral voorkomt in ontwikkelingslanden. Deze aandoening ontstaat door een chronisch tekort aan eiwitten in de voeding. Kenmerkend voor kwashiorkor zijn een opgezette en vooruitstekende buik (hongeroedeem), een gebrek aan eetlust, vetdiarree, oedemen, leververgroting, vertraagde groei en specifieke huidafwijkingen. Het is cruciaal om de patiënt na de diagnose onmiddellijk te behandelen met een combinatie van koolhydraten en eiwitten. De voedingsinname moet langzaam worden opgebouwd. Met een tijdige en adequate behandeling kan de patiënt goed herstellen, hoewel blijvende complicaties mogelijk zijn.

• Synoniemen van Kwashiorkor
• Epidemiologie en oorzaken: Tekort aan eiwitten in de voeding
• Oorzaken van kwashiorkor
• Risicofactoren
• Risicogroepen
• Symptomen: Hongeroedeem met opgezette en vooruitstekende buik
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling: vitaminen, mineralen en langzame herintroductie van voeding
• Prognose: snelle behandeling verbetert uitkomsten
• Complicaties van ondervoeding
• Preventie

Synoniemen van Kwashiorkor

Kwashiorkor is ook bekend onder de volgende synoniemen:

• Eiwit-energieondervoeding
• Eiwit-calorieondervoeding
• Kwaadaardige ondervoeding

Epidemiologie en oorzaken: Tekort aan eiwitten in de voeding

Kwashiorkor komt voornamelijk voor in arme ontwikkelingslanden, waar mensen lijden onder voedseltekorten door hongersnoden, beperkte voedselvoorziening en gebrek aan onderwijsmogelijkheden. In deze regio's is vaak onvoldoende kennis aanwezig over gezonde en evenwichtige voeding. De aandoening is vooral te vinden in Afrika ten zuiden van de Sahara, maar komt ook voor in andere ontwikkelingslanden. Kwashiorkor wordt vaak verergerd door droogte, natuurrampen of politieke instabiliteit, wat leidt tot voedseltekorten en daardoor ondervoeding. Hoewel het meestal kinderen betreft, kan de ziekte ook volwassenen treffen. In ontwikkelde landen komt kwashiorkor zelden voor en wordt het vaak in verband gebracht met ernstige verwaarlozing of kindermishandeling.

Oorzaken van kwashiorkor

Eiwittekort in de voeding

Kwashiorkor wordt primair veroorzaakt door een ernstig tekort aan eiwitten in de dagelijkse voeding. Dit tekort kan optreden in situaties waarin de toegang tot eiwitrijke voedingsmiddelen zoals vlees, vis, peulvruchten, melk en eieren beperkt is. Gebrek aan essentiële aminozuren leidt tot verminderde eiwitsynthese, waardoor het lichaam niet goed kan groeien of herstellen.

Onevenwichtige voeding en hongersnood

In periodes van hongersnood of in gebieden waar mensen afhankelijk zijn van voedselhulp, kan een eenzijdig voedingspatroon zonder voldoende eiwitten kwashiorkor veroorzaken. Vaak bestaan deze diëten uit zetmeelrijke voedingsmiddelen die wel energie, maar onvoldoende essentiële voedingsstoffen leveren.

Risicofactoren

Voedselonzekerheid en armoede

Kinderen en volwassenen die in gebieden met beperkte toegang tot voedsel leven, lopen een verhoogd risico op kwashiorkor. In ontwikkelingslanden is armoede een belangrijke risicofactor omdat het de toegang tot voedzame en eiwitrijke voedingsmiddelen vermindert.

Gebrek aan onderwijs en kennis over voeding

In sommige gemeenschappen is een gebrek aan kennis over voedingsbehoeften en gezonde voedingskeuzes een risicofactor. Ouders die zich niet bewust zijn van het belang van eiwitten in de voeding, kunnen onbedoeld hun kinderen een onevenwichtig voedingspatroon geven, wat kan leiden tot ondervoeding.

Chronische infecties en parasitaire ziekten

In sommige gevallen dragen aanhoudende infecties en parasitaire ziekten bij aan kwashiorkor door het energieverbruik van het lichaam te verhogen en de absorptie van voedingsstoffen te verminderen. Infecties die langdurig aanhouden, kunnen de voedingstoestand van het kind verder ondermijnen en het risico op kwashiorkor vergroten.

Risicogroepen

Jonge kinderen in ontwikkelingslanden

Kwashiorkor komt het meest voor bij kinderen in de leeftijd van 1 tot 3 jaar, vooral in ontwikkelingslanden waar voedselonzekerheid heerst. Kinderen die vroeg stoppen met borstvoeding en overstappen op een zetmeelrijk, eiwitarm voedingspatroon lopen een groot risico.

Bevolkingsgroepen in gebieden met hongersnood of conflict

In gebieden waar conflicten of natuurrampen de voedselvoorziening verstoren, lopen kwetsbare bevolkingsgroepen een verhoogd risico op ondervoeding en kwashiorkor. In deze omstandigheden kunnen gezinnen vaak niet voorzien in een gevarieerd voedingspatroon, wat leidt tot eiwittekorten.

Personen met een lage sociaal-economische status

Armoede en een gebrek aan toegang tot voedzame voedingsmiddelen verhogen het risico op kwashiorkor. Personen met een lage sociaal-economische status hebben vaak beperkt toegang tot voedingsmiddelen met voldoende eiwitten en vitamines.

Symptomen: Hongeroedeem met opgezette en vooruitstekende buik

Mentale symptomen

De patiënt vertoont vaak apathie (lusteloosheid en onverschilligheid). Ook kunnen symptomen zoals lethargie (slaapzucht), prikkelbaarheid en vermoeidheid optreden.

Fysieke symptomen

Hongeroedeem
Een van de belangrijkste fysieke symptomen van kwashiorkor is hongeroedeem, ook wel hypoproteïnemisch oedeem genoemd. Dit wordt veroorzaakt door vochtophoping door een tekort aan eiwitten. Het hongeroedeem leidt tot een opgezette, vooruitstekende buik vol vocht (medische term = ascites). De patiënt kan verder ook tekenen van uitputting vertonen, met gezwollen enkels, voeten en vaak ook het gezicht (moonface of vollemaansgelaat). Het oedeem ontstaat doordat vocht uit de bloedvaten lekt.

Andere fysieke symptomen
Andere mogelijke fysieke symptomen bij kwashiorkor zijn: vetdiarree, geribbelde of gebarsten nagels (nagelafwijkingen), een huiduitslag (dermatitis), verhoogde frequentie en ernst van infecties door een verzwakt immuunsysteem, oedeem (vochtophoping), onvoldoende gewichtstoename wat groei bemoeilijkt, shock (in een later stadium), rode, ontstoken huidplekken die verkleuren of vervormen, veranderingen in de textuur of kleur van het haar (broos, droog en dun haar dat roodachtig, geel of wit kan zijn), en verlies van spiermassa.

Alarmsymptomen

Ernstige oedeemvorming in het hele lichaam

Een belangrijk alarmsymptoom van kwashiorkor is het optreden van oedeem, vooral in de buik, benen en voeten. Deze zwelling ontstaat door vochtophoping in het lichaam, veroorzaakt door het eiwittekort dat de vochthuishouding verstoort. Dit kan leiden tot een opgezwollen en vooruitstekende buik.

Huidafwijkingen en haarveranderingen

Bij kwashiorkor zijn vaak huidafwijkingen zichtbaar, zoals donkere, schilferige plekken en pigmentverlies. Ook kan het haar dun en broos worden en van kleur veranderen, bijvoorbeeld naar rood of geelachtig.

Apathie en verlies van eetlust

Kinderen met kwashiorkor vertonen vaak apathie, vermoeidheid en een gebrek aan energie. Ook verlies van eetlust kan een alarmsymptoom zijn, wat de ondervoeding verder kan verergeren.

Diagnose en onderzoeken

Lichamelijk onderzoek

Bij lichamelijk onderzoek zal de arts vaak een vergrote lever (hepatomegalie) en oedeem (zwelling) opmerken. De arts zal ook letten op de kenmerkende opgezette buik van de patiënt. Groeimetingen en het berekenen van de BMI zijn ook gebruikelijke stappen.

Diagnostisch onderzoek

Een compleet bloedonderzoek en urineonderzoek zijn nodig om de diagnose te bevestigen. Soms is een huidbiopsie vereist voor verdere evaluatie.

Differentiële diagnose

Actinische prurigo (huiduitslag door blootstelling aan zonlicht) kan symptomen vertonen die lijken op kwashiorkor, maar het is een andere aandoening.

Behandeling: vitaminen, mineralen en langzame herintroductie van voeding

Evaluatie en stabilisatie van de patiënt

Bij de behandeling van kwashiorkor is het essentieel om eerst de ernst van de aandoening te evalueren. Als de patiënt in shock verkeert, wordt onmiddellijk het bloedvolume hersteld en de bloeddruk gestabiliseerd. Dit proces helpt om de vitale functies veilig te stellen en de patiënt voor te bereiden op verdere voedingstherapie.

Calorie- en eiwitrijke voeding voor herstel

Het herstelproces bij kwashiorkor vereist een geleidelijke verhoging van calorie- en eiwitinname. Deze voedingsstoffen, waaronder koolhydraten, eenvoudige suikers en vetten, moeten zorgvuldig worden geïntroduceerd om complicaties te voorkomen, zoals het refeedingsyndroom. Dit syndroom kan optreden wanneer een ondervoed lichaam plotseling een toename van voedingsstoffen ervaart, wat kan leiden tot verstoringen in elektrolyten en andere metabole complicaties.

Essentiële vitaminen en mineralen

Bij ondervoede patiënten met kwashiorkor zijn vitaminen en mineralen cruciaal voor herstel. Belangrijke micronutriënten zoals zink, vitamine A, ijzer en foliumzuur worden vaak als supplementen toegediend. Deze voedingsstoffen ondersteunen de wondgenezing, versterken het immuunsysteem, en bevorderen het herstel van beschadigde weefsels en organen.

Langzame herintroductie van eiwitten

Na een periode van ernstige ondervoeding kan de herintroductie van eiwitten gevoelige reacties veroorzaken. Om deze reden begint men vaak met een fase waarin koolhydraten worden geïntroduceerd, gevolgd door vetten, en pas in een latere fase met eiwitten. Het herstel vereist een gedoseerde, geleidelijke verhoging van de eiwitinname, waarmee complicaties bij de spijsvertering worden vermeden.

Lactose-intolerantie en voedingsaanpassingen

Bij ondervoede kinderen komt lactose-intolerantie vaak voor, wat hun vermogen om zuivelproducten te verteren belemmert. Daarom worden vaak lactase-supplementen gebruikt om het lichaam te helpen met de vertering van lactose. Alternatieve eiwitbronnen zonder lactose worden soms tijdelijk ingezet om het herstelproces te ondersteunen zonder het spijsverteringskanaal te overbelasten.

Prognose: snelle behandeling verbetert uitkomsten

Belang van vroege interventie

Bij tijdige en juiste behandeling kan de prognose voor kwashiorkor aanzienlijk verbeteren, en kunnen sommige symptomen en complicaties worden omgekeerd. Hoe eerder de behandeling wordt gestart, hoe groter de kans dat kinderen een normaal herstelproces kunnen doorlopen zonder ernstige restverschijnselen.

Risico op blijvende schade bij vertraagde behandeling

Bij vertraging in diagnose en behandeling kunnen blijvende fysieke en mentale gevolgen optreden, zoals groeiachterstanden en cognitieve beperkingen. Bij een tijdige behandeling kunnen deze gevolgen echter worden geminimaliseerd. Herstel is mogelijk, maar vaak blijft er sprake van een verhoogd risico op onderliggende gezondheidsproblemen.

Risico op overlijden zonder behandeling

Kwashiorkor is zonder behandeling een potentieel levensbedreigende aandoening. Bij een ernstig tekort aan voedingsstoffen en gebrek aan juiste interventie kan de aandoening leiden tot orgaanfalen en uiteindelijk de dood, vooral bij jonge kinderen met verzwakte immuunsystemen.

Complicaties van ondervoeding

Coma en neurologische schade

Zonder juiste voedingsbehandeling kan kwashiorkor leiden tot ernstige neurologische complicaties, waaronder coma. De elektrolytenbalans, essentieel voor normale hersenfunctie, wordt door eiwittekort verstoord, wat kan leiden tot bewustzijnsverlies en ernstige hersenschade.

Permanente mentale en fysieke handicaps

Kwashiorkor kan blijvende mentale en fysieke handicaps veroorzaken, vooral wanneer het lichaam langdurig zonder essentiële voedingsstoffen functioneert. Deze handicaps kunnen variëren van leerstoornissen tot motorische beperkingen, wat bijdraagt aan een blijvende zorgbehoefte.

Shock en orgaanfalen

Bij ernstige gevallen kan kwashiorkor leiden tot hypovolemische shock en hartfalen, omdat het lichaam niet genoeg voedingsstoffen heeft om vitale organen te ondersteunen. Dit verhoogt het risico op fatale uitkomsten, vooral bij kinderen zonder adequate medische ondersteuning.

Risico op infecties

Ondervoede patiënten zijn vatbaarder voor infecties, omdat het immuunsysteem is verzwakt door een tekort aan essentiële voedingsstoffen. Een verhoogde gevoeligheid voor infecties kan herstel bemoeilijken en de prognose verslechteren, vooral zonder snelle toegang tot medische zorg.

Preventie

Educatie over gezonde voeding en voedselveiligheid

Een effectieve preventie van kwashiorkor begint met voorlichting over gezonde voeding, met een nadruk op de noodzaak van eiwitten en andere essentiële voedingsstoffen in de voeding. Gemeenschappen met een hoog risico kunnen baat hebben bij educatieprogramma’s die het belang van uitgebalanceerde voeding benadrukken.

Verbeterde toegang tot voedzame voedingsmiddelen

Het bevorderen van voedselzekerheid en het verbeteren van de toegang tot eiwitrijke voedingsmiddelen is een belangrijke maatregel om kwashiorkor te voorkomen. Overheden en hulporganisaties kunnen helpen door programma’s voor voedselvoorziening en -onderwijs te ondersteunen in gebieden met een hoog risico.

Ondersteuning bij borstvoeding en kindervoeding

In gemeenschappen met beperkte toegang tot babyvoeding kan het ondersteunen van borstvoeding een belangrijke preventieve maatregel zijn. Borstvoeding levert niet alleen essentiële voedingsstoffen, maar verlaagt ook het risico op ondervoeding bij kinderen jonger dan 2 jaar.

Lees verder

• Oedeem (vochtretentie): Getroffen lichaamsdelen en oorzaken
• Ondervoeding: Onvoldoende of onevenwichtige voedingsstoffen