Kwashiorkor: Hongeroedeem met opgezette buik

Kwashiorkor is een ernstige vorm van ondervoeding die vooral voorkomt in ontwikkelingslanden. Deze aandoening ontstaat door een chronisch tekort aan eiwitten in de voeding. Kenmerkend voor kwashiorkor zijn een opgezette en vooruitstekende buik (hongeroedeem), een gebrek aan eetlust, vetdiarree, oedemen, leververgroting, vertraagde groei en specifieke huidafwijkingen. Het is cruciaal om de patiënt na de diagnose onmiddellijk te behandelen met een combinatie van koolhydraten en eiwitten. De voedingsinname moet langzaam worden opgebouwd. Met een tijdige en adequate behandeling kan de patiënt goed herstellen, hoewel blijvende complicaties mogelijk zijn.

• Synoniemen van Kwashiorkor
• Epidemiologie en oorzaken: Tekort aan eiwitten in de voeding
• Mechanisme
• Verstoring van eiwitsynthese
• Afname van immuunfunctie
• Oorzaken van kwashiorkor
• Risicofactoren
• Risicogroepen
• Symptomen: Hongeroedeem met opgezette en vooruitstekende buik
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling: vitaminen, mineralen en langzame herintroductie van voeding
• Prognose: snelle behandeling verbetert uitkomsten
• Complicaties van ondervoeding
• Preventie
• Praktische tips voor het omgaan met kwashiorkor
• Zorg voor een evenwichtig en aangepast voedingspatroon
• Zorg voor frequente, kleinere maaltijden
• Hydratatie is cruciaal
• Monitor je gewicht en gezondheid regelmatig
• Zorg voor een veilige en hygiënische omgeving
• Fysieke activiteit voorzichtig opbouwen
• Vraag ondersteuning voor mentale gezondheid
• Pas de zorg aan aan je specifieke behoeften

Synoniemen van Kwashiorkor

Kwashiorkor is ook bekend onder de volgende synoniemen:

• Eiwit-energieondervoeding
• Eiwit-calorieondervoeding
• Kwaadaardige ondervoeding

Epidemiologie en oorzaken: Tekort aan eiwitten in de voeding

Kwashiorkor komt voornamelijk voor in arme ontwikkelingslanden, waar mensen lijden onder voedseltekorten door hongersnoden, beperkte voedselvoorziening en gebrek aan onderwijsmogelijkheden. In deze regio's is vaak onvoldoende kennis aanwezig over gezonde en evenwichtige voeding. De aandoening is vooral te vinden in Afrika ten zuiden van de Sahara, maar komt ook voor in andere ontwikkelingslanden. Kwashiorkor wordt vaak verergerd door droogte, natuurrampen of politieke instabiliteit, wat leidt tot voedseltekorten en daardoor ondervoeding. Hoewel het meestal kinderen betreft, kan de ziekte ook volwassenen treffen. In ontwikkelde landen komt kwashiorkor zelden voor en wordt het vaak in verband gebracht met ernstige verwaarlozing of kindermishandeling.

Mechanisme

Kwashiorkor wordt gekarakteriseerd door ernstige eiwitdeficiëntie, wat leidt tot een verstoring van de eiwitsynthese in het lichaam. Dit resulteert in zwelling (oedeem), een opgeblazen buik, en andere ernstige symptomen.

Verstoring van eiwitsynthese

Wanneer het voedingspatroon onvoldoende eiwitten bevat, kan het lichaam niet genoeg plasma-eiwitten zoals albumine produceren. Dit leidt tot een verstoorde osmotische balans, wat resulteert in vochtophoping in de weefsels en de typische symptomen van oedeem en opgezette buik.

Afname van immuunfunctie

Eiwitgebrek beïnvloedt ook het immuunsysteem, waardoor het lichaam minder goed in staat is om infecties te bestrijden. Dit maakt kinderen met kwashiorkor vatbaarder voor secundaire infecties, die vaak bijdragen aan de ernst van de aandoening.

Oorzaken van kwashiorkor

Eiwittekort in de voeding
Kwashiorkor wordt primair veroorzaakt door een ernstig tekort aan eiwitten in de dagelijkse voeding. Dit tekort kan optreden in situaties waarin de toegang tot eiwitrijke voedingsmiddelen zoals vlees, vis, peulvruchten, melk en eieren beperkt is. Gebrek aan essentiële aminozuren leidt tot verminderde eiwitsynthese, waardoor het lichaam niet goed kan groeien of herstellen.

Onevenwichtige voeding en hongersnood
In periodes van hongersnood of in gebieden waar mensen afhankelijk zijn van voedselhulp, kan een eenzijdig voedingspatroon zonder voldoende eiwitten kwashiorkor veroorzaken. Vaak bestaan deze diëten uit zetmeelrijke voedingsmiddelen die wel energie, maar onvoldoende essentiële voedingsstoffen leveren.

Risicofactoren

Voedselonzekerheid en armoede
Kinderen en volwassenen die in gebieden met beperkte toegang tot voedsel leven, lopen een verhoogd risico op kwashiorkor. In ontwikkelingslanden is armoede een belangrijke risicofactor omdat het de toegang tot voedzame en eiwitrijke voedingsmiddelen vermindert.

Gebrek aan onderwijs en kennis over voeding
In sommige gemeenschappen is een gebrek aan kennis over voedingsbehoeften en gezonde voedingskeuzes een risicofactor. Ouders die zich niet bewust zijn van het belang van eiwitten in de voeding, kunnen onbedoeld hun kinderen een onevenwichtig voedingspatroon geven, wat kan leiden tot ondervoeding.

Chronische infecties en parasitaire ziekten
In sommige gevallen dragen aanhoudende infecties en parasitaire ziekten bij aan kwashiorkor door het energieverbruik van het lichaam te verhogen en de absorptie van voedingsstoffen te verminderen. Infecties die langdurig aanhouden, kunnen de voedingstoestand van het kind verder ondermijnen en het risico op kwashiorkor vergroten.

Risicogroepen

Jonge kinderen in ontwikkelingslanden
Kwashiorkor komt het meest voor bij kinderen in de leeftijd van 1 tot 3 jaar, vooral in ontwikkelingslanden waar voedselonzekerheid heerst. Kinderen die vroeg stoppen met borstvoeding en overstappen op een zetmeelrijk, eiwitarm voedingspatroon lopen een groot risico.

Bevolkingsgroepen in gebieden met hongersnood of conflict
In gebieden waar conflicten of natuurrampen de voedselvoorziening verstoren, lopen kwetsbare bevolkingsgroepen een verhoogd risico op ondervoeding en kwashiorkor. In deze omstandigheden kunnen gezinnen vaak niet voorzien in een gevarieerd voedingspatroon, wat leidt tot eiwittekorten.

Personen met een lage sociaal-economische status
Armoede en een gebrek aan toegang tot voedzame voedingsmiddelen verhogen het risico op kwashiorkor. Personen met een lage sociaal-economische status hebben vaak beperkt toegang tot voedingsmiddelen met voldoende eiwitten en vitamines.

Symptomen: Hongeroedeem met opgezette en vooruitstekende buik

Mentale symptomen
De patiënt vertoont vaak apathie (lusteloosheid en onverschilligheid). Ook kunnen symptomen zoals lethargie (slaapzucht), prikkelbaarheid en vermoeidheid optreden.

Fysieke symptomen
Hongeroedeem
Een van de belangrijkste fysieke symptomen van kwashiorkor is hongeroedeem, ook wel hypoproteïnemisch oedeem genoemd. Dit wordt veroorzaakt door vochtophoping door een tekort aan eiwitten. Het hongeroedeem leidt tot een opgezette, vooruitstekende buik vol vocht (medische term = ascites). De patiënt kan verder ook tekenen van uitputting vertonen, met gezwollen enkels, voeten en vaak ook het gezicht (moonface of vollemaansgelaat). Het oedeem ontstaat doordat vocht uit de bloedvaten lekt.

Andere fysieke symptomen
Andere mogelijke fysieke symptomen bij kwashiorkor zijn: vetdiarree, geribbelde of gebarsten nagels (nagelafwijkingen), een huiduitslag (dermatitis), verhoogde frequentie en ernst van infecties door een verzwakt immuunsysteem, oedeem (vochtophoping), onvoldoende gewichtstoename wat groei bemoeilijkt, shock (in een later stadium), rode, ontstoken huidplekken die verkleuren of vervormen, veranderingen in de textuur of kleur van het haar (broos, droog en dun haar dat roodachtig, geel of wit kan zijn), en verlies van spiermassa.

Alarmsymptomen

Ernstige oedeemvorming in het hele lichaam
Een belangrijk alarmsymptoom van kwashiorkor is het optreden van oedeem, vooral in de buik, benen en voeten. Deze zwelling ontstaat door vochtophoping in het lichaam, veroorzaakt door het eiwittekort dat de vochthuishouding verstoort. Dit kan leiden tot een opgezwollen en vooruitstekende buik.

Huidafwijkingen en haarveranderingen
Bij kwashiorkor zijn vaak huidafwijkingen zichtbaar, zoals donkere, schilferige plekken en pigmentverlies. Ook kan het haar dun en broos worden en van kleur veranderen, bijvoorbeeld naar rood of geelachtig.

Apathie en verlies van eetlust
Kinderen met kwashiorkor vertonen vaak apathie, vermoeidheid en een gebrek aan energie. Ook verlies van eetlust kan een alarmsymptoom zijn, wat de ondervoeding verder kan verergeren.

Diagnose en onderzoeken

Lichamelijk onderzoek
Bij lichamelijk onderzoek zal de arts vaak een vergrote lever (hepatomegalie) en oedeem (zwelling) opmerken. De arts zal ook letten op de kenmerkende opgezette buik van de patiënt. Groeimetingen en het berekenen van de BMI zijn ook gebruikelijke stappen.

Diagnostisch onderzoek
Een compleet bloedonderzoek en urineonderzoek zijn nodig om de diagnose te bevestigen. Soms is een huidbiopsie vereist voor verdere evaluatie.

Differentiële diagnose
Actinische prurigo (huiduitslag door blootstelling aan zonlicht) kan symptomen vertonen die lijken op kwashiorkor, maar het is een andere aandoening.

Behandeling: vitaminen, mineralen en langzame herintroductie van voeding

Evaluatie en stabilisatie van de patiënt
Bij de behandeling van kwashiorkor is het essentieel om eerst de ernst van de aandoening te evalueren. Als de patiënt in shock verkeert, wordt onmiddellijk het bloedvolume hersteld en de bloeddruk gestabiliseerd. Dit proces helpt om de vitale functies veilig te stellen en de patiënt voor te bereiden op verdere voedingstherapie.

Calorie- en eiwitrijke voeding voor herstel
Het herstelproces bij kwashiorkor vereist een geleidelijke verhoging van calorie- en eiwitinname. Deze voedingsstoffen, waaronder koolhydraten, eenvoudige suikers en vetten, moeten zorgvuldig worden geïntroduceerd om complicaties te voorkomen, zoals het refeedingsyndroom. Dit syndroom kan optreden wanneer een ondervoed lichaam plotseling een toename van voedingsstoffen ervaart, wat kan leiden tot verstoringen in elektrolyten en andere metabole complicaties.

Essentiële vitaminen en mineralen
Bij ondervoede patiënten met kwashiorkor zijn vitaminen en mineralen cruciaal voor herstel. Belangrijke micronutriënten zoals zink, vitamine A, ijzer en foliumzuur worden vaak als supplementen toegediend. Deze voedingsstoffen ondersteunen de wondgenezing, versterken het immuunsysteem, en bevorderen het herstel van beschadigde weefsels en organen.

Langzame herintroductie van eiwitten
Na een periode van ernstige ondervoeding kan de herintroductie van eiwitten gevoelige reacties veroorzaken. Om deze reden begint men vaak met een fase waarin koolhydraten worden geïntroduceerd, gevolgd door vetten, en pas in een latere fase met eiwitten. Het herstel vereist een gedoseerde, geleidelijke verhoging van de eiwitinname, waarmee complicaties bij de spijsvertering worden vermeden.

Lactose-intolerantie en voedingsaanpassingen
Bij ondervoede kinderen komt lactose-intolerantie vaak voor, wat hun vermogen om zuivelproducten te verteren belemmert. Daarom worden vaak lactase-supplementen gebruikt om het lichaam te helpen met de vertering van lactose. Alternatieve eiwitbronnen zonder lactose worden soms tijdelijk ingezet om het herstelproces te ondersteunen zonder het spijsverteringskanaal te overbelasten.

Prognose: snelle behandeling verbetert uitkomsten

Belang van vroege interventie
Bij tijdige en juiste behandeling kan de prognose voor kwashiorkor aanzienlijk verbeteren, en kunnen sommige symptomen en complicaties worden omgekeerd. Hoe eerder de behandeling wordt gestart, hoe groter de kans dat kinderen een normaal herstelproces kunnen doorlopen zonder ernstige restverschijnselen.

Risico op blijvende schade bij vertraagde behandeling
Bij vertraging in diagnose en behandeling kunnen blijvende fysieke en mentale gevolgen optreden, zoals groeiachterstanden en cognitieve beperkingen. Bij een tijdige behandeling kunnen deze gevolgen echter worden geminimaliseerd. Herstel is mogelijk, maar vaak blijft er sprake van een verhoogd risico op onderliggende gezondheidsproblemen.

Risico op overlijden zonder behandeling
Kwashiorkor is zonder behandeling een potentieel levensbedreigende aandoening. Bij een ernstig tekort aan voedingsstoffen en gebrek aan juiste interventie kan de aandoening leiden tot orgaanfalen en uiteindelijk de dood, vooral bij jonge kinderen met verzwakte immuunsystemen.

Complicaties van ondervoeding

Coma en neurologische schade
Zonder juiste voedingsbehandeling kan kwashiorkor leiden tot ernstige neurologische complicaties, waaronder coma. De elektrolytenbalans, essentieel voor normale hersenfunctie, wordt door eiwittekort verstoord, wat kan leiden tot bewustzijnsverlies en ernstige hersenschade.

Permanente mentale en fysieke handicaps
Kwashiorkor kan blijvende mentale en fysieke handicaps veroorzaken, vooral wanneer het lichaam langdurig zonder essentiële voedingsstoffen functioneert. Deze handicaps kunnen variëren van leerstoornissen tot motorische beperkingen, wat bijdraagt aan een blijvende zorgbehoefte.

Shock en orgaanfalen
Bij ernstige gevallen kan kwashiorkor leiden tot hypovolemische shock en hartfalen, omdat het lichaam niet genoeg voedingsstoffen heeft om vitale organen te ondersteunen. Dit verhoogt het risico op fatale uitkomsten, vooral bij kinderen zonder adequate medische ondersteuning.

Risico op infecties
Ondervoede patiënten zijn vatbaarder voor infecties, omdat het immuunsysteem is verzwakt door een tekort aan essentiële voedingsstoffen. Een verhoogde gevoeligheid voor infecties kan herstel bemoeilijken en de prognose verslechteren, vooral zonder snelle toegang tot medische zorg.

Preventie

Educatie over gezonde voeding en voedselveiligheid
Een effectieve preventie van kwashiorkor begint met voorlichting over gezonde voeding, met een nadruk op de noodzaak van eiwitten en andere essentiële voedingsstoffen in de voeding. Gemeenschappen met een hoog risico kunnen baat hebben bij educatieprogramma’s die het belang van uitgebalanceerde voeding benadrukken.

Verbeterde toegang tot voedzame voedingsmiddelen
Het bevorderen van voedselzekerheid en het verbeteren van de toegang tot eiwitrijke voedingsmiddelen is een belangrijke maatregel om kwashiorkor te voorkomen. Overheden en hulporganisaties kunnen helpen door programma’s voor voedselvoorziening en -onderwijs te ondersteunen in gebieden met een hoog risico.

Ondersteuning bij borstvoeding en kindervoeding
In gemeenschappen met beperkte toegang tot babyvoeding kan het ondersteunen van borstvoeding een belangrijke preventieve maatregel zijn. Borstvoeding levert niet alleen essentiële voedingsstoffen, maar verlaagt ook het risico op ondervoeding bij kinderen jonger dan 2 jaar.

Praktische tips voor het omgaan met kwashiorkor

Zorg voor een evenwichtig en aangepast voedingspatroon

Kwashiorkor is een ernstige vorm van ondervoeding die vaak het gevolg is van een tekort aan eiwitten, ondanks een relatief normaal energie-inname. Het is essentieel om eiwitten op een gecontroleerde manier aan je voedingspatroon toe te voegen. Richt je op hoogwaardige eiwitbronnen zoals mager vlees, vis, eieren en plantaardige eiwitten zoals bonen, linzen en tofu. Zorg daarnaast voor een evenwichtig voedingspatroon met voldoende vitamines en mineralen om het immuunsysteem te ondersteunen en complicaties te voorkomen. Soms kan het nodig zijn om voedingssupplementen te gebruiken, maar overleg altijd met je arts of diëtist over de beste keuze.

Zorg voor frequente, kleinere maaltijden

Het kan moeilijk zijn om de nodige voedingsstoffen in één maaltijd op te nemen, vooral als je je niet goed voelt. Het is vaak nuttig om kleinere, frequente maaltijden te eten in plaats van drie grote maaltijden per dag. Dit zorgt ervoor dat je lichaam regelmatig voedingsstoffen binnenkrijgt en voorkomt dat je het gevoel hebt te veel tegelijk te moeten eten. Zorg ervoor dat elke maaltijd een goede balans van eiwitten, koolhydraten en gezonde vetten bevat.

Hydratatie is cruciaal

Kwashiorkor gaat vaak gepaard met vochtretentie, maar tegelijkertijd kunnen mensen die deze aandoening hebben ook last hebben van uitdroging. Het is belangrijk om goed gehydrateerd te blijven door regelmatig water, lichtgezouten bouillon of elektrolytoplossingen te drinken. Dit helpt je lichaam om de nodige balans te behouden tussen vocht en zout. Raadpleeg altijd een arts of diëtist om ervoor te zorgen dat je de juiste hoeveelheid vloeistoffen binnenkrijgt, vooral als je gezwollen bent.

Monitor je gewicht en gezondheid regelmatig

Kwashiorkor kan snel ernstige complicaties veroorzaken, dus het is belangrijk om je gezondheid regelmatig te monitoren. Het bijhouden van je gewicht kan helpen om veranderingen in je voedingsstatus vroegtijdig op te merken. Ga regelmatig naar je arts of zorgverlener voor controlebezoeken, zodat je eventuele gezondheidsproblemen tijdig kunt aanpakken. Als je gewicht dramatisch fluctueert of als je merkt dat je steeds zwakker wordt, bespreek dit dan met je arts.

Zorg voor een veilige en hygiënische omgeving

Kwashiorkor kan je immuunsysteem verzwakken, waardoor je vatbaarder wordt voor infecties. Het is belangrijk om een schone en hygiënische omgeving te handhaven om infecties te voorkomen. Zorg voor regelmatig handen wassen, een schone woonomgeving en zorg ervoor dat je voedsel goed wordt bereid en bewaard om besmetting te voorkomen. Het vermijden van besmet voedsel en water is ook essentieel om verdere gezondheidsproblemen te voorkomen.

Fysieke activiteit voorzichtig opbouwen

Hoewel rust belangrijk is voor herstel, kunnen lichte fysieke activiteiten zoals wandelen of lichte oefeningen helpen om de spierspanning en algehele gezondheid te bevorderen. Het is belangrijk om deze activiteiten op een laag niveau te beginnen en geleidelijk op te bouwen om overbelasting van je lichaam te voorkomen. Overleg met je arts over geschikte vormen van lichaamsbeweging en intensiteit die passen bij je herstel.

Vraag ondersteuning voor mentale gezondheid

Kwashiorkor kan een grote impact hebben op je emotionele en mentale welzijn. Het kan een gevoel van zwakte en hulpeloosheid veroorzaken, wat het herstel kan belemmeren. Zoek professionele ondersteuning in de vorm van therapie om je emoties te verwerken en om te gaan met de stress die deze aandoening met zich meebrengt. Het hebben van een ondersteunend netwerk van familie en vrienden kan je ook helpen om positief en gemotiveerd te blijven tijdens je herstel.

Pas de zorg aan aan je specifieke behoeften

Iedere patiënt met kwashiorkor kan een unieke situatie hebben, dus het is belangrijk om zorg op maat te krijgen. Samenwerken met een diëtist kan je helpen bij het opstellen van een persoonlijk voedingsplan dat specifiek is afgestemd op je situatie. Daarnaast kan je arts je helpen bij het opzetten van een zorgplan dat gericht is op het stabiliseren van je gezondheid en het aanpakken van onderliggende oorzaken van de aandoening, zoals infecties of andere gezondheidsproblemen.

Lees verder

• Oedeem (vochtretentie): Getroffen lichaamsdelen en oorzaken
• Ondervoeding: Onvoldoende of onevenwichtige voedingsstoffen