Ondervoeding: Onvoldoende of onevenwichtige voedingsstoffen

Ondervoeding is de lichamelijke toestand die ontstaat wanneer het lichaam onvoldoende of overmatig onevenwichtige voedingsstoffen binnenkrijgt. Het is belangrijk om een evenwichtig voedingspatroon te consumeren. Op deze manier voorkomt de patiënt de meeste vormen van ondervoeding. Ondervoeding vindt plaats als het BMI (body mass index) kleiner is dan 18,5. Bij ziektegerelateerde ondervoeding is sprake wanneer de patiënt onbedoeld gewichtsverlies vertoont van meer dan 10% in de laatste 6 maanden of meer dan 5% in de laatste maand.

• Synoniemen ondervoeding
• Epidemiologie aandoening
• Mechanisme
• Balans tussen energie-inname en -verbruik
• Rol van micronutriënten
• Gevolgen van malabsorptie
• Oorzaken
• Risicofactoren
• Risicogroepen
• Kinderen
• Ziekenhuispatiënten
• Ouderen
• Symptomen aandoening
• Milde ondervoeding
• Ernstige ondervoeding
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling
• Prognose
• Herstel bij tijdige interventie
• Langetermijngevolgen
• Risico op mortaliteit
• Complicaties
• Preventie
• Toegang tot gezonde voeding
• Voedingsvoorlichting
• Screening en vroege interventie
• Praktische tips voor het omgaan met ondervoeding
• Zorg voor een evenwichtig voedingspatroon
• Kleinere, frequente maaltijden aanbieden
• Verhoog de calorie-inname door energierijke snacks
• Gebruik voedingssupplementen indien nodig
• Zorg voor een comfortabele eetomgeving
• Overweeg maaltijdverrijkingstechnieken
• Hydratatie niet vergeten
• Beoordeel en pas het dieet aan op basis van medische aandoeningen
• Let op tekenen van ondervoeding en raadpleeg medische hulp
• Psychologische ondersteuning bieden
• Langzaam en met geduld herstellen

Synoniemen ondervoeding

Ondervoeding is ook gekend onder deze synoniemen:

• malnutritie
• ontoereikende nutritie (voeding)

Epidemiologie aandoening

Wereldwijd komt ondervoeding voor, vooral onder kinderen in ontwikkelingslanden. In ontwikkelingslanden zijn ongeveer 110-150 miljoen kinderen getroffen door dwerggroei als gevolg van ondervoeding. De World Health Organization meldt dat ondervoeding de grootste bedreiging is voor de volksgezondheid wereldwijd. Maar liefst 30% van de wereldbevolking lijdt aan een vorm van ondervoeding. Vaak is ondervoeding de oorzaak van een ziekte, al draagt een ziekte mogelijk ook bij aan ondervoeding. Ondervoeding en honger komen tot slot vaker voor bij armoede, natuurrampen, oorlog en politieke problemen. Dit geldt niet enkel voor ontwikkelingslanden.

Mechanisme

Ondervoeding ontstaat wanneer de balans tussen voedingsinname en voedingsbehoefte verstoord is. Dit kan te wijten zijn aan onvoldoende voedselinname, slechte opname van voedingsstoffen of verhoogde voedingsbehoeften bij ziekten.

Balans tussen energie-inname en -verbruik

Het lichaam heeft energie nodig om basisfuncties uit te voeren, zoals ademhaling, bloedsomloop en celregeneratie. Bij een tekort aan calorieën schakelt het lichaam over op het afbreken van vet- en spierweefsel om in energie te voorzien. Dit kan leiden tot gewichtsverlies, spieratrofie en uiteindelijk orgaanfalen.

Rol van micronutriënten

Micronutriënten zoals vitamines en mineralen spelen een cruciale rol bij talloze fysiologische processen. Een tekort aan specifieke micronutriënten kan leiden tot aandoeningen zoals bloedarmoede (ijzertekort), rachitis (vitamine D-tekort) of scheurbuik (vitamine C-tekort). Het gebrek aan deze stoffen kan ook het immuunsysteem verzwakken, waardoor het risico op infecties toeneemt.

Gevolgen van malabsorptie

Malabsorptie treedt op wanneer het spijsverteringssysteem niet in staat is om voedingsstoffen effectief op te nemen. Dit kan veroorzaakt worden door aandoeningen zoals coeliakie, inflammatoire darmziekten of pancreatische insufficiëntie. Bij malabsorptie kan ondervoeding ontstaan, zelfs wanneer de voedingsinname voldoende lijkt.

Oorzaken

Vele verschillende oorzaken resulteren in ondervoeding. Enkele oorzaken zijn onder meer:

• Bepaalde lichamelijke aandoeningen waardoor een patiënt niet kan eten, geen voedsel kan verteren of geen voedingsstoffen uit voedsel kan absorberen. Dit komt o.a. voor bij spijsverteringsstoornissen, neuromusculaire aandoeningen en aangeboren hartafwijkingen. Bepaalde medische problemen of aandoeningen zijn gerelateerd aan ondervoeding met name alcoholisme, beriberi (thiaminetekort (vitamine B1) met hart- of zenuwschade), een scheurbuik (vitamine C-tekort met bloedingen, zwakte en bloedarmoede), malabsorptie (problemen met de opname van voedingsstoffen), megaloblastische anemie (bloedarmoede), mucoviscidose, pellagra (vorm van ondervoeding met tekort aan niacine), rachitis (botaandoening door een tekort aan vitamine D, calcium of fosfaat) en spina bifida (open rug).
• Bepaalde geestelijke aandoeningen waardoor een patiënt geen eten kan halen of bereiden.
• Een eetstoornis bij bijvoorbeeld een depressie, boulimie, eetbuien of anorexia nervosa.
• Een overmatige en daardoor onevenwichtige consumptie van voedingsstoffen. Eiwitten, fruit en groenten, koolhydraten en vetten zijn nodig voor een gezonde en evenwichtige voeding in combinatie met minstens 1,2 liter vocht per dag.
• Een slechte voeding die onvoldoende energie en bouwstoffen bevat.
• Een tekort (deficiëntie) aan ijzer, calcium of een vitamine in de voeding. Deze omvatten een tekort aan vitamine A, vitamine B1 (thiamine), vitamine B2 (riboflavine), vitamine B6 (pyridoxine), vitamine B9 (folacine), vitamine E en vitamine K.
• [B]Hongersnood als gevolg van niet beschikbaar voedsel, zoals bijvoorbeeld bij kwashiorkor.
• Mobiliteitsproblemen waarbij ze het eten niet kunnen gaan halen of omdat de voorbereiding van het halen van de voeding te zwaar is.

Risicofactoren

Enkele groepen lopen een hoger risico op ondervoeding. Hiertoe behoren:

• Ouderen die zijn opgenomen in het ziekenhuis of een rust- en verzorgingstehuis
• Patiënten die herstellende zijn van een ernstige ziekte of aandoening
• Patiënten die leven in een sociaal isolement
• Patiënten met chronische eetstoornissen, zoals boulimie (oncontroleerbare vreetbuien en compenserend gedrag) of anorexia nervosa (eetstoornis met obsessief bezig zijn met voeding en gewicht, een vervormd lichaamsbeeld en fysieke en psychische symptomen)
• Patiënten met een laag inkomen (arme mensen)

Bron: Overgenomen van http://www.medicalnewstoday.com/articles/179316.php

Risicogroepen

Bepaalde bevolkingsgroepen lopen een verhoogd risico op ondervoeding vanwege hun fysieke, sociale of economische omstandigheden.

Kinderen

Kinderen jonger dan vijf jaar zijn het meest kwetsbaar voor ondervoeding. Inadequate voeding tijdens de eerste 1000 dagen van het leven kan blijvende gevolgen hebben voor de groei, cognitieve ontwikkeling en gezondheid.

Ziekenhuispatiënten

Ondervoeding komt veel voor in ziekenhuizen, met name bij patiënten die langdurig zijn opgenomen of chirurgische ingrepen ondergaan. Een slechte voedingsstatus kan het herstel vertragen en complicaties verhogen.

Ouderen

Bij ouderen neemt het risico op ondervoeding toe door factoren zoals gebitsproblemen, slikproblemen en een verminderde eetlust. Bovendien kunnen sociale isolatie en een beperkt inkomen bijdragen aan een inadequate voedingsinname.

Symptomen aandoening

Milde ondervoeding

Soms is ondervoeding zeer mild en dan heeft de patiënt geen symptomen. In andere gevallen is dit zeer ernstig en veroorzaakt de ondervoeding mogelijk permanente schade aan het lichaam. De symptomen van ondervoeding variëren en zijn afhankelijk van de oorzaak. Vaak voorkomende symptomen zijn:

• aandachtsstoornissen
• ademhalingsproblemen
• angst
• een depressie
• onbedoeld gewichtsverlies
• duizeligheid
• prikkelbaarheid
• een ontwikkelingsachterstand
• een verminderde spiermassa
• een verminderde weefselmassa
• een verlies van vetweefsel
• vruchtbaarheidsproblemen
• vermoeidheid

Ernstige ondervoeding

Wanneer de ondervoeding ernstig is, ontstaat een dunne, droge, bleke, koude en onelastische huid. De ogen zijn gezonken (diepliggende ogen) en het gezicht “hol” door het verlies van gezichtsvet. Het haar is broos, dun en droog en valt hierdoor gemakkelijk uit. Leverfalen en hartfalen (slecht rondpompen van bloed door het hart) evenals bewusteloosheid treden mogelijk ook op. Ingezonken fontanellen (bij de geboorte nog niet verbeende plekken van de schedel) komen tot slot voor bij zuigelingen

Alarmsymptomen

Alarmsymptomen van ondervoeding kunnen ernstig zijn en vereisen onmiddellijke medische aandacht. Deze symptomen kunnen wijzen op een ernstig tekort aan voedingsstoffen of op een onderliggende aandoening die snelle behandeling vereist. Enkele alarmsymptomen zijn:

• extreme vermoeidheid
• onverklaarbaar gewichtsverlies
• herhaaldelijk flauwvallen
• ernstige diarree of braken
• frequente infecties
• problemen met bewustzijn of mentale helderheid

Diagnose en onderzoeken

Diagnose
De diagnose ondervoeding wordt gesteld door de arts op basis van een medisch onderzoek, klinische symptomen en de patiëntgeschiedenis. De arts zal kijken naar symptomen, gewichtsverlies, voedingstekorten en andere factoren die duiden op ondervoeding. De diagnose kan worden bevestigd met laboratoriumtests en andere diagnostische onderzoeken.

Onderzoeken
Bij onderzoeken kan de arts gebruik maken van de volgende methoden:

• Bloedonderzoeken om de niveaus van voedingsstoffen zoals ijzer, vitamine A en vitamine D te meten
• Lichaamsmetingen om te controleren op gewichtsverlies en veranderingen in vet- en spiermassa
• Onderzoeken van de voedingstoestand door vragenlijsten en voedingsanamnese
• Beeldvormend onderzoek zoals een echografie of CT-scan om organen en weefsels te beoordelen

Behandeling

Voedingsbehandeling
De behandeling van ondervoeding richt zich primair op het verbeteren van de voedingstoestand. Dit omvat:

• Het verstrekken van evenwichtige maaltijden en voedingssupplementen
• Het aanpassen van het dieet op basis van de specifieke voedingsbehoeften en tekorten
• Het monitoren van de voortgang en het aanpassen van de behandeling indien nodig
• Het bieden van educatie en ondersteuning bij het bereiden van gezonde maaltijden en het verbeteren van eetgewoonten

Medische behandeling
In sommige gevallen is medische behandeling noodzakelijk om de oorzaak van ondervoeding te verhelpen. Dit kan inhouden:

• Behandeling van onderliggende ziekten of aandoeningen die bijdragen aan de ondervoeding
• Medische interventies zoals enterale voeding (voeding via een sonde) of parenterale voeding (voeding via intraveneuze toediening)
• Psychologische of psychiatrische behandeling voor eetstoornissen of mentale gezondheidsproblemen

Prognose

De prognose van ondervoeding hangt sterk af van de ernst, de onderliggende oorzaak en de snelheid waarmee interventies worden gestart.

Herstel bij tijdige interventie

Bij vroegtijdige opsporing en behandeling is de prognose over het algemeen goed. Toepassing van voedingsaanpassingen en suppletie kan snel leiden tot verbetering van de voedingsstatus en algemene gezondheid.

Langetermijngevolgen

Bij chronische of ernstige ondervoeding kunnen blijvende gevolgen optreden, zoals groeiachterstand bij kinderen, verzwakte immuunfunctie en verhoogd risico op chronische ziekten. Tijdige opvolging is cruciaal om dergelijke gevolgen te beperken.

Risico op mortaliteit

Bij ernstige ondervoeding, vooral wanneer deze gepaard gaat met medische complicaties, neemt het risico op overlijden aanzienlijk toe. Patiënten in een kritieke toestand hebben intensieve zorg en voedingsondersteuning nodig.

Complicaties

Ondervoeding kan leiden tot verschillende complicaties, zoals:

• Verhoogd risico op infecties en ziekten door een verzwakt immuunsysteem
• Langzaam herstel van wonden en verwondingen
• Spierzwakte en verlies van functionele capaciteiten
• Hormonale onbalansen en voortplantingsproblemen
• Mentale en cognitieve problemen, zoals geheugenverlies en concentratiestoornissen

Preventie

Preventie van ondervoeding vereist een multidisciplinaire aanpak gericht op zowel individueel als gemeenschapsniveau.

Toegang tot gezonde voeding

Het verbeteren van de toegang tot betaalbaar en voedzaam voedsel is een belangrijke stap in het voorkomen van ondervoeding. Gemeenschapsprogramma’s en subsidies kunnen hierbij helpen.

Voedingsvoorlichting

Educatie over een evenwichtig voedingspatroon is essentieel om ondervoeding te voorkomen. Voorlichting kan zich richten op het belang van gevarieerde voeding, voldoende calorieën en de inname van micronutriënten.

Screening en vroege interventie

Regelmatige screening op voedingsstatus, vooral bij risicogroepen zoals ouderen en chronisch zieken, kan ondervoeding vroegtijdig opsporen. Dit maakt snelle interventie mogelijk en voorkomt ernstige complicaties.

Praktische tips voor het omgaan met ondervoeding

Ondervoeding is een aandoening die optreedt wanneer het lichaam niet genoeg van de juiste voedingsstoffen krijgt om goed te functioneren. Het kan verschillende oorzaken hebben, zoals een verminderde eetlust, moeilijkheden bij het eten of het verteren van voedsel, of een verhoogde behoefte aan energie door ziekte. Het is essentieel om ondervoeding tijdig te herkennen en aan te pakken om de gezondheid te verbeteren. Hier volgen praktische tips voor het omgaan met ondervoeding, zowel voor patiënten als voor hun omgeving.

Zorg voor een evenwichtig voedingspatroon

Een evenwichtig voedingspatroon is van essentieel belang om het lichaam van de juiste energie en voedingsstoffen te voorzien. Het is belangrijk om ervoor te zorgen dat het dieet voldoende eiwitten, koolhydraten, vetten, vitaminen en mineralen bevat. Kies voor voeding die rijk is aan eiwitten, zoals vlees, vis, eieren, en peulvruchten, om de spiermassa en het herstel van weefsels te ondersteunen. Voeg voedingsmiddelen toe die rijk zijn aan gezonde vetten, zoals avocado's, olijfolie en noten, om een hogere calorische inname te bereiken zonder grote hoeveelheden voedsel te hoeven eten.

Kleinere, frequente maaltijden aanbieden

Voor patiënten die moeite hebben met het eten van grote hoeveelheden voedsel, kan het nuttig zijn om kleinere, maar frequente maaltijden aan te bieden. Dit kan helpen om de eetlust te stimuleren en het makkelijker maken om voldoende energie en voedingsstoffen binnen te krijgen. Bied elke twee tot drie uur een kleine maaltijd of een calorierijk tussendoortje aan, zoals een smoothie, een kommetje soep met room, of een sandwich met kaas en pindakaas.

Verhoog de calorie-inname door energierijke snacks

Snacks kunnen een effectieve manier zijn om de calorie-inname te verhogen zonder dat een patiënt zich overvol voelt. Zorg voor snacks die rijk zijn aan energie en voedingsstoffen, zoals noten, gedroogd fruit, energierepen, volle yoghurt, en kaas. Deze snacks kunnen gemakkelijk worden toegevoegd aan het dagelijks dieet, vooral wanneer de eetlust laag is, en helpen om de benodigde calorische inname te behalen.

Gebruik voedingssupplementen indien nodig

Wanneer het moeilijk is om voldoende voeding binnen te krijgen, kunnen voedingssupplementen helpen om de tekorten aan vitamines, mineralen of eiwitten aan te vullen. Overweeg om calorierijke en eiwitrijke voedingssupplementen te gebruiken, zoals poeders of dranken, die speciaal zijn ontwikkeld voor mensen met ondervoeding. Raadpleeg altijd een arts of diëtist voordat je voedingssupplementen gebruikt, zodat je de juiste supplementen kiest en ze veilig kunt gebruiken.

Zorg voor een comfortabele eetomgeving

Een rustige en comfortabele eetomgeving kan de eetlust bevorderen, vooral voor patiënten die zich niet goed voelen of moeite hebben met eten. Zorg voor een rustige ruimte, vrij van afleidingen, waar de patiënt zich op zijn gemak voelt. Als er een gebrek aan eetlust is door stress of angst, kan het ook helpen om het eten aan te bieden op een prettige manier, bijvoorbeeld door het eten op een mooie manier te presenteren of door samen te eten, zodat de patiënt zich ondersteund voelt.

Overweeg maaltijdverrijkingstechnieken

Het verrijken van maaltijden kan helpen om de voedingswaarde te verhogen zonder dat de patiënt grote hoeveelheden moet eten. Dit kan worden bereikt door extra voedingsstoffen toe te voegen aan bestaande gerechten. Voeg bijvoorbeeld poedervormige eiwitten, room, boter, of gezonde oliën toe aan soepen, sauzen, of puree om de calorische waarde te verhogen. Een diëtist kan handige tips geven over welke ingrediënten het beste kunnen worden toegevoegd om de maaltijd verrijken.

Hydratatie niet vergeten

Ondervoeding gaat vaak hand in hand met uitdroging, vooral wanneer iemand onvoldoende eet of drinkt. Het is belangrijk om voldoende vochtinname te garanderen, vooral als het lichaam meer vocht verliest door ziekte of koorts. Bied zowel water als vochtige voedingsmiddelen aan, zoals soepen, smoothies en vruchtensappen. Vermijd cafeïne of alcohol, omdat deze dehydratie kunnen bevorderen. In sommige gevallen kunnen elektrolytenoplossingen helpen om de vochtbalans te herstellen.

Beoordeel en pas het dieet aan op basis van medische aandoeningen

Bij ondervoeding veroorzaakt door een specifieke medische aandoening (zoals kanker, chronische nierziekte of maag- en darmstoornissen) is het belangrijk om het dieet aan te passen aan de behoeften van de patiënt. Sommige aandoeningen kunnen de opname van bepaalde voedingsstoffen bemoeilijken of specifieke dieetbeperkingen vereisen. Raadpleeg een diëtist of arts om een gepersonaliseerd voedingsplan op te stellen dat rekening houdt met de medische achtergrond van de patiënt en eventuele specifieke voedingsbehoeften.

Let op tekenen van ondervoeding en raadpleeg medische hulp

Symptomen van ondervoeding zijn onder andere onverklaarbaar gewichtsverlies, vermoeidheid, verzwakte spieren, droge huid, haaruitval en zwakte. Het is belangrijk om deze symptomen serieus te nemen en professionele medische hulp in te schakelen als de ondervoeding aanhoudt. Artsen kunnen bloedtesten doen om het niveau van belangrijke voedingsstoffen te beoordelen en specifieke behandelingen of doorverwijzingen naar specialisten voorstellen.

Psychologische ondersteuning bieden

Ondervoeding kan vaak ook gepaard gaan met psychologische factoren, zoals depressie, angst, of een verstoorde relatie met eten. In zulke gevallen kan therapie helpen om de onderliggende emotionele of psychologische oorzaken van de verminderde eetlust aan te pakken. Dit kan bijvoorbeeld door middel van psychotherapie, cognitieve gedragstherapie, of andere vormen van ondersteuning. Het is belangrijk om de patiënt te steunen bij het omgaan met deze uitdagingen.

Langzaam en met geduld herstellen

Herstel van ondervoeding is een langzaam proces en vereist geduld. Het lichaam heeft tijd nodig om de verloren voedingsstoffen en energie te herstellen. Het is belangrijk om de patiënt te steunen, bemoedigende woorden aan te bieden en ervoor te zorgen dat ze de juiste hulpmiddelen krijgen om hun gezondheid te verbeteren. Het dieet moet geleidelijk worden aangepast, zodat het lichaam zich kan aanpassen aan de verhoogde inname van voedingsstoffen.

Het omgaan met ondervoeding vereist een holistische benadering die niet alleen gericht is op de lichamelijke aspecten, maar ook op het psychologische welzijn van de patiënt. Door geduldig, zorgvuldig en op maat gemaakte ondersteuning te bieden, kan de patiënt herstellen en weer gezond worden.