Oedeem (vochtretentie): Getroffen lichaamsdelen en oorzaken

Het menselijk lichaam gebruikt een complex systeem om de vochtbalans te handhaven. Hormonale factoren, het cardiovasculaire systeem, de urinewegen, de lever en de nieren spelen allemaal een rol. Water- of vochtretentie (oedeem) ontstaat wanneer één of meer van deze mechanismen niet goed functioneren, waardoor het lichaam vocht niet effectief kan afvoeren, wat leidt tot een ophoping van vloeistof. Oedeem kan veroorzaakt worden door een verscheidenheid aan factoren zoals zwangerschap, hartfalen, infecties en lichamelijke inactiviteit. De symptomen kunnen variëren afhankelijk van het getroffen lichaamsdeel en omvatten vaak zwelling en pijn. Hoewel de symptomen vaak vanzelf verdwijnen of met enkele eenvoudige thuiszorgmaatregelen kunnen worden behandeld, kan soms een medische behandeling nodig zijn. Artsen zullen indien nodig de onderliggende oorzaak behandelen en medicatie voorschrijven.

• Mogelijke lichaamsdelen getroffen door oedeem
• Buik
• Hart
• Hersenen
• Huid
• Longen
• Lymfestelsel
• Nieren
• Ogen
• Oorzaken van waterretentie (vocht vasthouden)
• Capillaire schade
• Chronische veneuze insufficiëntie
• Diep veneuze trombose
• Hormonale onbalans
• Medicijnen
• Nierproblemen
• Infecties en allergieën
• Lichamelijke inactiviteit
• Medicijnen
• Ondervoeding
• Te veel insuline in het lichaam
• Warm weer
• Zoutrijke voedingsmiddelen
• Obesitas
• Zwangerschap
• Andere oorzaken
• Symptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Zelfzorg bij vochtretentie
• Kleding
• Kruidenremedies
• Benen omhoog
• Voedingspatroon
• Medische behandeling van zwelling
• Tips en preventieve maatregelen
• Gezonde voeding
• Voldoende beweging
• Beperk zoutinname
• Hydratatie
• Oefeningen voor de benen
• Gezond gewicht
• Comfortabele kleding
• Verhoogde voetpositie
• Medische controle

Mogelijke lichaamsdelen getroffen door oedeem

Buik

Een vochtophoping in de buik staat in medische termen bekend als ‘ascites’. Deze aandoening ontstaat door een verhoogde druk in de bloedvaten van de lever (portale hypertensie) en een laag albumine-niveau (eiwit) in het bloed. Ascites heeft vele oorzaken, met name levercirrose en verschillende vormen van kanker. Andere mogelijke oorzaken zijn problemen met de galwegen, het hart, de lever of de longen. Tevens kunnen infecties en aandoeningen zoals amyloïdose (afzettingen van amyloïde in weefsels en organen), erfelijk angio-oedeem (onderhuidse zwelling van gezicht, buik en luchtwegen), het nefrotisch syndroom (nierziekte met verhoogde eiwitconcentraties in de urine), en nierdialyse bijdragen aan ascites.

Hart

De pompwerking van het hart is essentieel voor het handhaven van de normale druk in de bloedvaten. Wanneer het hart niet effectief functioneert, verandert de bloeddruk, wat leidt tot vochtretentie. Patiënten met congestief hartfalen ervaren vaak zwelling in de benen, voeten en enkels. Andere symptomen kunnen zijn duizeligheid, een snelle hartslag, kortademigheid, vermoeidheid en zwakte. In ernstige gevallen kan een gevaarlijke vochtophoping in de longen optreden, wat leidt tot een langdurige hoest of ademhalingsproblemen.

Hersenen

Bij hydrocefalie (waterhoofd) hoopt vocht zich op in de schedel, wat leidt tot hersenzwelling. Deze potentieel levensbedreigende aandoening kan symptomen veroorzaken zoals braken, wazig zien, hoofdpijn en evenwichtsproblemen.

Huid

Huidoedeem kan optreden bij muggenbeten, spinnenbeten, bijensteken en huidcontact met bepaalde planten zoals gifsumak of de westerse gifeik.

Longen

Longoedeem (vochtophoping in de longen) kan wijzen op een ernstig probleem met het hart of de luchtwegen. Symptomen zijn onder andere ademhalingsproblemen, kortademigheid, een snelle en oppervlakkige ademhaling, hoesten, pijn op de borst en zwakte. De longen kunnen namelijk niet adequaat zuurstof aan het lichaam leveren. Een spoedbehandeling is vaak noodzakelijk.

Lymfestelsel

Het lymfestelsel transporteert lymfe, een vloeistof die witte bloedcellen bevat en helpt bij het bestrijden van infecties. Het speelt ook een rol bij het reguleren van de vochtbalans in het lichaam. Bij problemen met het lymfestelsel kan er vloeistofophoping optreden in de weefsels, wat leidt tot zwelling in verschillende lichaamsdelen zoals de buik, enkels, benen en voeten. Problemen met het lymfestelsel kunnen worden veroorzaakt door kanker, infecties of blokkades.

Nieren

De nieren filteren het bloed en helpen bij het handhaven van het vocht- en zoutniveau in het lichaam. Bij een verminderde nierfunctie kunnen afvalstoffen, vocht en natrium (zout) niet adequaat worden uitgescheiden, wat leidt tot vochtophoping. Patiënten met chronische nierziekte of nierfalen ervaren vaak zwelling in de onderste ledematen, handen of het gezicht.

Ogen

Hoornvlies
Oedeem kan zich ook voordoen in het hoornvlies van het oog door aandoeningen zoals glaucoom, ernstige conjunctivitis (oogbindvliesontsteking) of keratitis (droge ogen) of na een operatie. Symptomen kunnen gekleurde halo's rond fel licht zijn.

Rond de ogen
Oedeem rond de ogen (wallen) staat in medische termen bekend als periorbitaal oedeem. Dit type oedeem is vaak merkbaar bij het ontwaken door een ophoping van vocht in de horizontale positie gedurende de nacht.

Oorzaken van waterretentie (vocht vasthouden)

Capillaire schade

Capillairen (haarvaatjes) zijn bloedvaten die essentieel zijn voor het handhaven van de vochtbalans in het lichaam. Sommige medicijnen, zoals die voor hoge bloeddruk, kunnen capillairen beschadigen. Deze schade kan leiden tot oedeem door veranderingen in de druk in de capillairen en lekkage van vloeistof naar de omliggende weefsels. Het systemisch capillairleksyndroom, een zeldzame ernstige aandoening, kan ook oedeem veroorzaken.

Chronische veneuze insufficiëntie

Bij chronische veneuze insufficiëntie functioneren de aderkleppen in de benen niet goed, waardoor het bloed niet efficiënt naar het hart terugstroomt, wat leidt tot spataderen en vochtretentie.

Diep veneuze trombose

Vochtretentie kan ook ontstaan door een bloedstolsel in de diepe aderen van het onderbeen, ook wel diep veneuze trombose genoemd. Dit kan leiden tot zwelling in één voet of been, pijn, warmte en roodheid. Dit komt vaak voor na een operatie of langdurige vliegtuigreis.

Hormonale onbalans

Cushing-syndroom
Bij het Cushing-syndroom produceert de bijnier een overmatige hoeveelheid steroïde hormonen, zoals cortisol. Dit kan leiden tot symptomen zoals zwelling in de benen en gezicht. Het syndroom veroorzaakt een abnormale afzetting van vet, wat kan bijdragen aan oedeem.

Menstruatiecyclus
Veranderingen in het hormonale evenwicht tijdens de menstruatiecyclus kunnen vochtretentie veroorzaken. Vóór de menstruatie kan er een ophoping van vocht plaatsvinden, wat resulteert in een opgeblazen gevoel en gevoelige borsten. Dit is vaak tijdelijk en verdwijnt na de menstruatie.

Medicijnen

Sommige medicijnen kunnen vochtretentie als bijwerking hebben. Dit omvat onder andere:

• Bepaalde medicijnen voor hoge bloeddruk
• Steroidmedicatie
• Antidepressiva
• Calciumkanaalblokkers
• Chemotherapie
• Niet-steroïdale anti-inflammatoire geneesmiddelen zoals ibuprofen
• Prednison (een corticosteroïde en krachtige ontstekingsremmer)
• Sommige diabetesmedicijnen
• Sommige hormonale therapieën, waaronder anticonceptiepillen

Nierproblemen

Bij nierproblemen, zoals chronische nierziekte, kan een verminderde nierfunctie leiden tot vocht- en zoutretentie in het lichaam, wat resulteert in oedeem. Nieren spelen een cruciale rol in het reguleren van de vochtbalans en het verwijderen van afvalstoffen uit het lichaam.

Schildklieraandoeningen
De schildklier produceert hormonen die betrokken zijn bij het reguleren van de vochtbalans. Problemen met de schildklier, zoals hypothyreoïdie of hyperthyreoïdie, kunnen leiden tot waterretentie. Bij hypothyreoïdie (trage schildklier) kan bijvoorbeeld vochtophoping optreden door verminderde stofwisseling.

Infecties en allergieën

Het immuunsysteem reageert op infecties en allergieën door ontstekingen te veroorzaken. Deze ontstekingen kunnen leiden tot een afgifte van histamine, wat de doorlaatbaarheid van capillairen verhoogt. Hierdoor kan vloeistof uit de haarvaten lekken naar omliggende weefsels, wat zwelling veroorzaakt. Deze zwelling is vaak tijdelijk, maar bij langdurige ontstekingen kan oedeem aanhouden.

Lichamelijke inactiviteit

Patiënten met beperkte mobiliteit of een sedentair leven kunnen oedeem ontwikkelen in de onderbenen. Het is belangrijk om regelmatig compressiekousen te dragen, de voeten omhoog te houden en regelmatig oefeningen te doen, zoals het omhoog en omlaag brengen van de voeten en het draaien van de enkels.

Medicijnen

Sommige medicijnen kunnen leiden tot vochtretentie, waaronder:

• Antidepressiva
• Calciumkanaalblokkers
• Chemotherapie
• Gabapentine
• Medicijnen voor hoge bloeddruk
• Niet-steroïdale anti-inflammatoire geneesmiddelen, zoals ibuprofen
• Prednison (een corticosteroïde en krachtige ontstekingsremmer)
• Sommige diabetesmedicijnen
• Sommige hormonale therapieën, zoals bepaalde anticonceptiepillen

Ondervoeding

Albumine is een eiwit dat essentieel is voor het behoud van de vochtbalans in het lichaam. Bij ernstig eiwitgebrek kan het lichaam moeite hebben om interstitiële vloeistof terug in de bloedvaten te brengen. Ernstige ondervoeding kan leiden tot kwashiorkor (hongeroedeem), gekenmerkt door een gezwollen buik en verlies van spiermassa.

Te veel insuline in het lichaam

Een teveel aan insuline kan leiden tot vochtretentie doordat zout en water in de nieren worden vastgehouden. Dit kan wijzen op diabetes mellitus type 2 of op een ongezond voedingspatroon met veel suiker en geraffineerde koolhydraten. Overmatige insulineproductie door frequent voedselgebruik gedurende de dag kan bijdragen aan deze aandoening.

Warm weer

Tijdens warm weer kan het lichaam minder efficiënt vocht uit de weefsels verwijderen, wat kan leiden tot oedeem. Dit komt doordat warme temperaturen de bloedvaten doen uitzetten en de circulatie kunnen belemmeren.

Zoutrijke voedingsmiddelen

Een overmatige inname van zout (natrium) kan leiden tot hypernatriëmie, waarbij het lichaam water vasthoudt. Zout komt voor in veel bewerkte voedingsmiddelen zoals tafelzout, vleeswaren, crackers, chips, ingeblikte groenten en soepen, fastfood en frisdranken.

Obesitas

Patiënten met obesitas hebben vaak last van zwelling door het extra gewicht dat ze dragen. Obesitas verhoogt het risico op hoge bloeddruk, nieraandoeningen en hartaandoeningen, die allemaal kunnen bijdragen aan oedeem. Obesitas verhoogt ook het risico op het metabool syndroom, inclusief diabetes type 2, hoge bloeddruk en andere gezondheidsproblemen.

Zwangerschap

Tijdens de zwangerschap houdt het lichaam meer water vast dan normaal, wat kan leiden tot zwelling in de onderste ledematen, vooral bij warm weer of na langdurig staan. Hormonale veranderingen en extra gewicht in de buik dragen ook bij aan oedeem. Deze zwelling verdwijnt vaak na de bevalling. Een plotselinge verergering van de zwelling kan echter wijzen op pre-eclampsie, een ernstige zwangerschapscomplicatie die hoge bloeddruk en schade aan zowel moeder als baby kan veroorzaken. Vrouwen met symptomen zoals hoofdpijn, braken, pijn onder de ribben of problemen met het gezichtsvermogen moeten onmiddellijk medische hulp inroepen.

Andere oorzaken

Oedeem kan ook worden veroorzaakt door:

• Artritis (gewrichtsontsteking met gewrichtsstijfheid, gezwollen gewrichten en gewrichtspijn)
• Auto-immuunreacties zoals lupus
• Chronische longziekten zoals emfyseem
• Hartfalen
• Maligne lymfoedeem (zwelling van de ledematen), vaak veroorzaakt door kanker en kankerbehandelingen
• Nierziekten zoals het nefrotisch syndroom (overmatige eiwituitscheiding in de urine) en acute glomerulonefritis (ontsteking van de nierfilters)

Symptomen

De symptomen van vochtretentie variëren afhankelijk van het aangetaste gebied. Mogelijke symptomen zijn:

• Centraal zenuwstelsel/hersenen: Verhoogde bloeddruk, snellere hartslag, hoofdpijn, lethargie, verwardheid
• Gewicht: Gewichtstoename of gewichtsverlies
• Gezicht: Gezwollen gezicht
• Huid: Veranderingen in de huidskleur, een strakke, glanzende of gezwollen huid, zichtbare hand- en nekaders, pitting oedeem (waarbij een kuiltje in de huid blijft staan na druk)
• Ledematen: Gezwollen benen, voeten, enkels, handen, armen, handen, voeten, beenpijn, gewrichtsstijfheid
• Buik en darmen: Braken, buikpijn, gezwollen buik (ascites), gewichtstoename, misselijkheid, veranderingen in de ontlasting
• Ogen: Gezwollen ogen en oogleden, wazig zien en lichtflitsen zien

Diagnose en onderzoeken

Om de oorzaak van vochtretentie vast te stellen, is een grondig lichamelijk onderzoek en een uitgebreide medische geschiedenis van de patiënt noodzakelijk. De arts voert een uitgebreid vraaggesprek over de symptomen, inclusief het begin, verergerende factoren en of de zwelling constant of terugkerend is. Verdere testen kunnen omvatten:

• Uitgebreid bloedonderzoek
• Urineonderzoek
• Leverfunctietest
• Nierfunctietest
• Röntgenfoto van de borstkas
• Hartfunctietest, zoals een elektrocardiografie (ECG)

Zelfzorg bij vochtretentie

Vaak verdwijnt vochtophoping vanzelf of met enkele huisremedies.

Kleding

Draag losse kleding om het comfort te verbeteren en om de circulatie van vocht te bevorderen. Het dragen van steunkousen kan ook helpen bij het verbeteren van de bloedsomloop in de benen.

Kruidenremedies

Sommige kruiden hebben diuretische eigenschappen, zoals paardenbloemextract (Taraxacum officinale). Raadpleeg altijd een arts voordat je deze kruiden gebruikt, vooral als je nierproblemen hebt, omdat diuretica mogelijk niet voor iedereen geschikt zijn.

Benen omhoog

Bij oedeem in de benen zijn de volgende tips nuttig:

• Til de benen dagelijks meerdere keren boven het niveau van het hart
• Onderga een massage waarbij de masseur het getroffen gebied zachtjes naar het hart strijkt
• Slaap met de benen op een kussen, zodat ze hoger liggen dan het hart

Voedingspatroon

Beperk de zoutinname en consumeer voedingsmiddelen rijk aan vitamine B6, zoals bananen, aardappelen, walnoten en vlees. Magnesiumsupplementen kunnen nuttig zijn, maar overleg altijd met een arts voordat je supplementen gebruikt. Kaliumrijke voeding, zoals bananen en tomaten, kan helpen om het natriumgehalte te verlagen. Voldoende water drinken is ook belangrijk voor het reguleren van de vochtbalans.

Medische behandeling van zwelling

De behandeling van oedeem richt zich op het onderliggende probleem. Diuretica (plaspillen) kunnen worden voorgeschreven om de nieren te helpen bij het verwijderen van overtollig vocht. Deze medicijnen worden meestal tijdelijk gebruikt omdat ze bijwerkingen kunnen hebben, zoals uitdroging, verhoogde vochtretentie en nierbeschadiging. Als medicatie de oorzaak van het oedeem is, kan de arts de medicatie aanpassen of een andere dosis voorschrijven.

Tips en preventieve maatregelen

Gezonde voeding

Een evenwichtige voeding met voldoende kalium kan helpen bij het reguleren van de vochtbalans en het verminderen van oedeem. Kaliumrijke voedingsmiddelen zoals bananen, zoete aardappelen en spinazie zijn nuttig.

Voldoende beweging

Regelmatige lichamelijke activiteit bevordert de bloedcirculatie en kan de vochtophoping verminderen. Probeer dagelijks te wandelen of andere oefeningen te doen.

Beperk zoutinname

Het verminderen van de zoutinname kan helpen bij het verminderen van vochtretentie. Kies voor verse voedingsmiddelen en vermijd bewerkte voedingsmiddelen met veel toegevoegd zout.

Hydratatie

Voldoende hydratatie door regelmatig water te drinken helpt bij het reguleren van de vochtbalans en kan helpen bij het voorkomen van oedeem.

Oefeningen voor de benen

Enkele eenvoudige oefeningen voor de benen kunnen helpen bij het verminderen van zwelling, zoals voet- en enkelcirkelbewegingen.

Gezond gewicht

Een gezond gewicht vermindert de druk op de bloedvaten en kan helpen bij het voorkomen van oedeem.

Comfortabele kleding

Draag losse kleding en vermijd strakke kleding die de bloedsomloop kan belemmeren, vooral in de benen.

Verhoogde voetpositie

Probeer je voeten regelmatig omhoog te houden om de bloedcirculatie te bevorderen en zwelling te verminderen.

Medische controle

Bij aanhoudende of ernstige symptomen van oedeem is het belangrijk om medisch advies in te winnen om onderliggende oorzaken te diagnosticeren en te behandelen.

Lees verder

• Hersenzwelling: Oorzaken en behandeling van cerebraal oedeem
• Longoedeem: Vocht in de longen door linkerhartfalen
• Ascites: Vochtophoping in buik door ziekten aan o.a. lever
• Corneaoedeem: Zwelling van het hoornvlies
• Pitting oedeem: Zwelling van weefsels met indeuking bij druk