Oedeem (vochtretentie): Getroffen lichaamsdelen en oorzaken

Het menselijk lichaam gebruikt een complex systeem om de vochtbalans in het lichaam te handhaven. Hormonale factoren, het cardiovasculaire systeem, de urinewegen, de lever en de nieren spelen allemaal een rol. Water- of vochtretentie (oedeem, vochtophoping) resulteert uit een probleem met één of meer van deze mechanismen, waardoor het lichaam geen vocht kan afvoeren en een ophoping van vloeistof tot stand komt. Een zwangerschap, hartfalen, infecties en lichamelijke inactiviteit zijn enkele mogelijke oorzaken van oedeem. In elk lichaamsdeel treden mogelijk symptomen op, zoals zwelling en pijn. Vaak verdwijnen de symptomen vanzelf of met enkele eenvoudige thuiszorgmaatregelen, maar soms is een medische behandeling noodzakelijk. De arts behandelt een eventueel onderliggend probleem en zet indien nodig medicatie in. Enkele tips zijn tot slot beschikbaar om het risico op oedeem te verlagen of om de ophoping van vloeistoffen in het lichaam te voorkomen.

• Mogelijke lichaamsdelen getroffen door oedeem
• Buik
• Hart
• Hersenen
• Huid
• Longen
• Lymfestelsel
• Nieren
• Ogen
• Oorzaken van waterretentie (vocht vasthouden)
• Capillaire schade
• Chronische veneuze insufficiëntie
• Diep veneuze trombose
• Hormonale onbalans
• Infecties en allergieën
• Lichamelijke inactiviteit
• Medicijnen
• Ondervoeding
• Te veel insuline in het lichaam
• Warm weer
• Zoutrijke voedingsmiddelen
• Zwaarlijvigheid
• Zwangerschap
• Andere oorzaken
• Symptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Zelfzorg bij vochtretentie
• Kleding
• Kruidenremedies
• Tillen
• Voedingspatroon
• Medische behandeling van zwelling
• Preventie van vochtophoping in het lichaam

Mogelijke lichaamsdelen getroffen door oedeem

Buik

Een vochtophoping in de buik staat in medische termen bekend als ‘ascites’. Hierbij ontstaat een hoge druk in de bloedvaten van de lever (portale hypertensie) en is er weinig albumine (een eiwit) in het bloed. Ascites kent erg veel oorzaken, maar vooral levercirrose en diverse soorten kanker liggen aan de basis van de gezwollen buik. De opzwelling van de buik als gevolg van vochtretentie is soms ook te wijten aan een probleem in de galwegen, het hart, de lever of de longen. Ook tal van infecties en andere aandoeningen en medische behandelingen zijn gekoppeld aan de opzwelling van de buik als gevolg van een vochtophoping zoals onder andere amyloïdose (afzettingen van amyloïde in weefsels en organen), erfelijk angio-oedeem (onderhuidse zwelling van het gezicht, buik en bovenste luchtwegen), het nefrotisch syndroom (nierziekte met te veel eiwit in urine) en nierdialyse.

Hart

Dankzij de pompwerking van het hart kan de normale druk in de bloedvaten behouden blijven. Als het hart niet meer effectief werkt, zal de bloeddruk veranderen. Dit resulteert in vochtretentie. Patiënten met congestief hartfalen lijden aan een zwelling in de benen, voeten en enkels. Daarnaast treden andere symptomen op zoals duizeligheid, een snelle hartslag, kortademigheid, vermoeidheid en zwakte. Ook ontstaat in extreme gevallen een gevaarlijke ophoping van vocht in de longen, wat leidt tot een langdurige hoest of ademhalingsproblemen.

Hersenen

Bij hydrocefalie (waterhoofd) hoopt vocht zich op in de schedel hetgeen leidt tot een hersenzwelling. Deze mogelijk levensbedreigende aandoening resulteert in onder andere braken, wazig zien, hoofdpijn en evenwichtsproblemen.

Huid

Veel voorkomende verschijnselen van huidoedeem komen voor bij muggenbeten, spinnenbeten, bijensteken en huidcontact met bepaalde planten zoals gifsumak of de westerse gifeik.

Longen

Longoedeem (vochtophoping in de longen) wijst mogelijk op een ernstig hart- of luchtwegprobleem. Bekende tekenen zijn onder meer ademhalingsproblemen, kortademigheid, een snelle en oppervlakkige ademhaling, hoesten, pijn op de borst en zwakte. De longen kunnen namelijk niet meer zo goed zuurstof aan het lichaam leveren. Een spoedbehandeling is nodig.

Lymfestelsel

Het lymfestelsel draagt lymfe door het lichaam. Lymfe is een vloeistof die witte bloedcellen bevat. Het helpt het immuunsysteem het lichaam te verdedigen tegen infecties. Omdat het lymfestelsel lymfevocht levert en opnieuw absorbeert, helpt het ook het lichaam de vochtbalans te behouden. Als er een probleem is met het lymfestelsel, hoopt zich vloeistof rond de weefsels op. Dit veroorzaakt een zwelling in verschillende lichaamsdelen, waaronder de buik, de enkels, de benen en de voeten. Kanker, infecties en blokkades veroorzaken mogelijk allemaal problemen aan dit systeem.

Nieren

De nieren filteren het bloed en helpen het vochtniveau in het lichaam te handhaven. Afval, vloeistoffen en andere stoffen komen in kleine buisjes in de nieren terecht, die als filter fungeren. De bloedbaan absorbeert alles wat het lichaam kan hergebruiken en verwijdert het afval in de urine. Als de nieren niet goed werken, kunnen ze geen afvalmateriaal, vocht en natrium (zout) verwijderen. De vloeistof bouwt zich daarom op in het lichaam. Patiënten met een chronische nierziekte of nierfalen ervaren bijvoorbeeld een zwelling in de onderste ledematen, de handen of het gezicht.

Ogen

Hoornvlies
Oedeem treedt ook op in het hoornvlies van het oog met glaucoom, ernstige conjunctivitis (oogbindvliesontsteking) of keratitis (droge ogen) of na een operatie. Patiënten ervaren gekleurde halo's rond fel licht.

Rond de ogen
Oedeem rond de ogen (wallen) staat in medische termen bekend als periorbitaal oedeem. De periorbitale weefsels zijn ’s morgens meteen na het ontwaken meestal merkbaar gezwollen, wellicht als gevolg van de zwaartekrachtherverdeling van vloeistof in de horizontale positie.

Oorzaken van waterretentie (vocht vasthouden)

Capillaire schade

Capillairen (haarvaatjes) zijn bloedvaatjes die nodig zijn voor het behoud van de vochtbalans in het lichaam. Sommige medicijnen, zoals medicatie voor de behandeling van een hoge bloeddruk, tasten de haarvaten aan. De capillairen leveren vocht aan omliggende weefsels. Deze interstitiële vloeistof levert voedingsstoffen en zuurstof aan cellen. Na afgifte van de voedingsstoffen keert de vloeistof terug naar de haarvaten. Als de haarvaten beschadigd raken, is oedeem een mogelijk resultaat. Hierdoor ontstaan veranderingen in de druk in de capillairen en de capillaire wanden die te veel gaan lekken. Hierdoor verlaat te veel vloeistof de haarvaten en de ruimtes tussen cellen. Als de capillairen de vloeistof niet opnieuw kunnen absorberen, blijft deze in de weefsels en veroorzaakt dit zwelling en waterretentie. Sommige patiënten ervaren dit type oedeem omdat ze lijden aan het systemisch capillairleksyndroom, een zeldzame ernstige aandoening.

Chronische veneuze insufficiëntie

Bij chronische veneuze insufficiëntie brengen verzwakte aderkleppen van de benen bloed niet efficiënt terug naar het hart. Het bloed voegt hierdoor samen wat leidt tot spataderen.

Diep veneuze trombose

Vochtretentie ontstaat ook als gevolg van een bloedstolsel in de diepe aderen van het onderbeen (diep veneuze trombose). Dit resulteert in een zwelling in slechts één voet of been, pijn, warmte en roodheid. Een stolsel vormt zich wanneer een patiënt herstelt van een operatie of tijdens een lange vliegtuigreis.

Hormonale onbalans

Cushing-syndroom
Bij het Cushing-syndroom produceert de bijnier te veel steroïde hormonen, wat leidt tot een zwelling in de benen.

Menstruatie
Veranderingen in een hormonaal evenwicht resulteren in een opeenhoping van vocht vóór de menstruatie. Een opgeblazen gevoel en gevoelige borsten zijn enkele symptomen die dan optreden.

Schildklierproblemen
De schildklier maakt hormonen vrij die een rol spelen bij het onder controle houden van de vloeistofspiegels. Patiënten met een schildklieraandoening ervaren daarom soms waterretentie.

Infecties en allergieën

Het immuunsysteem beschermt het lichaam tegen ziekten en infecties. Wanneer het immuunsysteem een ongewenste indringer detecteert, zoals bacteriën of een allergeen (uitlokkende stof die leidt tot een allergische reactie), gaat het immuunsysteem in de aanval. Een ontsteking is onderdeel van dit proces. Het lichaam geeft dan histamine af. Histamine zorgt ervoor dat de gaten tussen de cellen van de capillaire wanden vergroten. Hierdoor kunnen infectiebestrijdende witte bloedcellen de ontstekingsplaats bereiken. Hierdoor lekt echter soms ook vloeistof uit de haarvaten in de omliggende weefsels. De zwelling die hieruit voortvloeit, is meestal van korte duur. Patiënten met een langdurige ontsteking ervaren mogelijk wel oedeem.

Lichamelijke inactiviteit

Patiënten met mobiliteitsproblemen of een zittende levensstijl ontwikkelen soms oedeem in de onderbenen. Belangrijk voor de patiënt is om compressiekousen te dragen, de voeten omhoog te heffen en regelmatig oefeningen uit te voeren, zoals het omhoog en omlaag brengen van de voeten of het draaien van de enkels.

Medicijnen

Sommige medicijnen leiden eveneens tot het vasthouden van water waaronder:

• antidepressiva
• calciumkanaalblokkers
• chemotherapie
• gabapentine
• hoge bloeddrukmedicatie
• niet-steroïdale anti-inflammatoire geneesmiddelen zoals ibuprofen
• prednison (een corticosteroïde en sterke ontstekingsremmer)
• sommige diabetesmedicijnen
• sommige hormonale therapieën, waaronder een aantal contraceptiva (zoals de anticonceptiepil)

De arts zet mogelijk andere medicatie of een andere dosis in; de patiënt mag zelf geen aanpassingen doorvoeren.

Ondervoeding

Albumine is een eiwit dat nodig is om de vochtbalans te behouden. Wanneer een patiënt een ernstig eiwitgebrek heeft, is het voor het lichaam lastiger om interstitiële vloeistof terug in de haarvaten te brengen. Wanneer een patiënt ernstig ondervoed is, ontwikkelen ze mogelijk kwashiorkor (hongeroedeem met opgezette buik). Bekende symptomen zijn onder meer een verlies van spiermassa en een vergrote buik. Deze tekenen komen tot stand doordat het vocht wordt vastgehouden in de lichaamsweefsels.

Te veel insuline in het lichaam

Het vasthouden van water is soms het gevolg van overtollige insuline in het lichaam, waardoor zout en water zich in de nieren kunnen ophopen. Dit wijst mogelijk op diabetes mellitus type 2, maar treedt ook op door een slechte voeding. Het eten van te veel suiker of geraffineerde koolhydraten leidt tot overtollige insuline in het lichaam. Het is tevens belangrijk om te kijken naar de periode waarin mensen hun voedsel consumeren. Veel mensen consumeren voedsel en snacks gedurende een langere periode - meer dan 12 uur op een 24-uurs dag, waardoor het lichaam bijna de hele tijd insuline afgeeft.

Warm weer

Tijdens warm weer is het lichaam vaak minder efficiënt in het verwijderen van vocht uit de weefsels.

Zoutrijke voedingsmiddelen

Zout (natrium) speelt een belangrijke rol bij het reguleren van bloeddruk en vloeistofniveaus. Bij een overmatige hoeveelheid natrium in het lichaam (hypernatriëmie), houdt het lichaam water vast. Zout bevindt zich in onder andere tafelzout, vlees, crackers, chips, ingeblikte groenten en soepen, fastfood en zelfs frisdranken.

Zwaarlijvigheid

Patiënten met obesitas (zwaarlijvigheid) kampen met een zwelling door het extra gewicht dat ze dragen. Obesitas verhoogt ook het risico op een hoge bloeddruk, nieraandoeningen en hartaandoeningen, die op hun beurt mogelijk allen leiden tot oedeem. Obesitas verhoogt tevens het risico op het metabool syndroom, waaronder diabetes mellitus type 2, een hoge bloeddruk en andere gezondheidsproblemen.

Zwangerschap

Tijdens de zwangerschap houdt het lichaam meer water vast dan normaal, wat leidt tot een zwelling in de onderste ledematen, vooral tijdens warm weer of na langdurig staan. Hormonale veranderingen en extra gewicht in de buik dragen eveneens bij aan oedeem. Dit symptoom verdwijnt vaak na de bevalling. Als de zwelling plotseling verergert, wijst dit mogelijk op pre-eclampsie, een ernstige zwangerschapscomplicatie. Dit is een soort hoge bloeddruk die zowel de moeder als de foetus kan schaden. Vrouwen met hoofdpijn, braken, pijn onder de ribben of problemen met het gezichtsvermogen en een verhoogde zwelling tijdens de zwangerschap moeten onmiddellijk medische hulp inroepen.

Andere oorzaken

Waterretentie is mogelijk eveneens het gevolg van:

• artritis (gewrichtsontsteking met gewrichtsstijfheid, gezwollen gewrichten en gewrichtspijn)
• auto-immuunreacties zoals lupus
• een chronische longziekte zoals emfyseem
• hartfalen
• maligne lymfoedeem (zwelling van de ledematen) is een probleem veroorzaakt door kanker en behandeling van kanker
• nierziekten zoals het nefrotisch syndroom (te veel eiwit in de urine), acute glomerulonefritis (nierfilterontsteking)

Symptomen

De symptomen van vochtretentie zijn afhankelijk van het gebied dat is aangetast.

• centraal zenuwstelsel/hersenen: een hogere bloeddruk, een snellere hartslag, hoofdpijn, lethargie, verwardheid
• gewicht: een gewichtstoename of gewichtsverlies
• gezicht: een gezwollen gezicht
• huid: veranderingen in de huidskleur, een strakke huid, een glanzende huid, een gezwollen huid, zichtbare handaders en nekaders, pitting oedeem (huidgebieden waarin een kuiltje blijft staan wanneer hierop met een vinger wordt gedrukt)
• ledematen: gezwollen benen, gezwollen voeten, gezwollen enkels, gezwollen handen, armpijn, handpijn, voetpijn, beenpijn, gewrichtsstijfheid
• maag en darmen: braken, buikpijn, een gezwollen buik (ascites), een gewichtstoename, misselijkheid, veranderingen in de ontlasting
• ogen: gezwollen ogen en oogleden, wazig zien en lichtflitsen zien

Diagnose en onderzoeken

Om de oorzaak van waterretentie op te sporen, is een goed lichamelijk onderzoek en een medische geschiedenis van de patiënt nodig. De arts voert tevens een uitgebreid vraaggesprek met de patiënt over het vasthouden van vocht, inclusief wanneer het begon, factoren die de zwelling verergeren en of het constant of terugkerend is. Verdere testen omvatten een uitgebreid bloedonderzoek, een urineonderzoek, een leverfunctietest, een nierfunctietest, een röntgenfoto van de borstkas en een hartfunctietest zoals een elektrocardiografie (ECG: hartfilmpje)

Zelfzorg bij vochtretentie

Vaak verdwijnt een vochtophoping in het lichaam zonder behandeling of met enkele huisremedies.

Kleding

Patiënten met oedeem dragen best losse kleding omdat dit comfortabeler is en er dan vloeistof kan circuleren. Het is wel belangrijk om steunkousen te dragen voor het verbeteren van de bloedsomloop in de onderste ledematen.

Kruidenremedies

Sommige kruiden zijn natuurlijke diuretica (vochtafdrijvende geneesmiddelen = plaspillen) zoals het extract van paardenbloem (Taraxacum officinale). Een patiënt moet altijd eerst met een arts overleg plegen alvorens dit middel te proberen want voor sommige patiënten zijn (natuurlijke) diuretica niet veilig zoals bijvoorbeeld patiënten met een nierziekte.

Tillen

Bij oedeem in de onderste ledematen werken volgende tips goed:

• dagelijks meermaals de benen boven het hart optillen
• een massage krijgen, waarbij een persoon het getroffen gebied stevig maar zachtjes naar het hart strijkt
• met de getroffen ledemaat op een kussen slapen zodat dit boven het niveau van het hart is

Voedingspatroon

Vaak moeten patiënten met een vochtophoping in het lichaam zout beperken en meer voedingsmiddelen met vitamine B6 te nuttigen (o.a. in banaan, aardappelen, walnoten en vlees). Soms zijn ook magnesiumsupplementen of andere vitaminesupplementen nodig, maar dit overlegt de patiënt altijd eerst met de arts. Kaliumrijk voedsel verlaagt het natriumgehalte in het lichaam. Bananen en tomaten zijn een rijke bron van kalium. Veel water drinken is eveneens essentieel.

Medische behandeling van zwelling

De arts behandelt een onderliggend probleem. Diuretica (plaspillen) zijn inzetbaar. Hierdoor kunnen de nieren gemakkelijker vocht uit het lichaam verwijderen. Meestal zet de arts slechts tijdelijk deze medicijnen in omdat ze bijwerkingen kunnen veroorzaken, zoals uitdroging, een verhoogde waterretentie en nierbeschadiging. Als medicijnen de oorzaak zijn van vochtretentie, dan verandert de medicatie of dosis. Dit moet onder toezicht van de arts plaatsvinden.

Preventie van vochtophoping in het lichaam

Volgende adviezen verminderen het vasthouden van water of voorkomen vochtretentie:

• een gezonde en gevarieerde voeding nuttigen
• extreme temperaturen vermijden, zoals warme baden, douches en sauna's
• gewicht onder controle houden
• ondersteunende kousen dragen, als oedeem de onderste ledematen aantast
• regelmatig bewegen
• te lang stilzitten of staan vermijden
• tijdens lange reizen pauzeren om rond te lopen

Lees verder

• Hersenzwelling: Oorzaken en behandeling van cerebraal oedeem
• Longoedeem: Vocht in de longen door linkerhartfalen
• Ascites: Vochtophoping in buik door ziekten aan o.a. lever
• Corneaoedeem: Zwelling van het hoornvlies
• Pitting oedeem: Zwelling van weefsels met indeuking bij druk