Oedeem (vochtretentie): Getroffen lichaamsdelen en oorzaken
Het menselijk lichaam gebruikt een complex systeem om de vochtbalans in het lichaam te handhaven. Hormonale factoren, het cardiovasculaire systeem, de urinewegen, de lever en de nieren spelen allemaal een rol. Water- of vochtretentie (oedeem, vochtophoping) resulteert uit een probleem met één of meer van deze mechanismen, waardoor het lichaam geen vocht kan afvoeren en een ophoping van vloeistof tot stand komt. Een zwangerschap, hartfalen, infecties en lichamelijke inactiviteit zijn enkele mogelijke oorzaken van oedeem. In elk lichaamsdeel treden mogelijk symptomen op, zoals zwelling en pijn. Vaak verdwijnen de symptomen vanzelf of met enkele eenvoudige thuiszorgmaatregelen, maar soms is een medische behandeling noodzakelijk. De arts behandelt een eventueel onderliggend probleem en zet indien nodig medicatie in. Enkele tips zijn tot slot beschikbaar om het risico op oedeem te verlagen of om de ophoping van vloeistoffen in het lichaam te voorkomen.
Mogelijke lichaamsdelen getroffen door oedeem
Buik
Een vochtophoping in de buik staat in
medische termen bekend als ‘
ascites’. Hierbij ontstaat een hoge druk in de bloedvaten van de lever (portale hypertensie) en is er weinig albumine (een eiwit) in het bloed. Ascites kent erg veel oorzaken, maar vooral
levercirrose en diverse soorten
kanker liggen aan de basis van de gezwollen buik. De opzwelling van de buik als gevolg van vochtretentie is soms ook te wijten aan een probleem in de
galwegen, het
hart, de
lever of de
longen. Ook tal van infecties en andere aandoeningen en medische behandelingen zijn gekoppeld aan de opzwelling van de buik als gevolg van een vochtophoping zoals onder andere
amyloïdose (afzettingen van amyloïde in weefsels en organen),
erfelijk angio-oedeem (onderhuidse zwelling van het gezicht, buik en bovenste luchtwegen), het nefrotisch syndroom (
nierziekte met te veel
eiwit in urine) en nierdialyse.
Hart
Dankzij de pompwerking van het hart kan de normale druk in de bloedvaten behouden blijven. Als het hart niet meer effectief werkt, zal de
bloeddruk veranderen. Dit resulteert in vochtretentie. Patiënten met
congestief hartfalen lijden aan een
zwelling in de benen,
voeten en enkels. Daarnaast treden andere symptomen op zoals
duizeligheid, een
snelle hartslag,
kortademigheid,
vermoeidheid en zwakte. Ook ontstaat in extreme gevallen een gevaarlijke ophoping van vocht in de longen, wat leidt tot een
langdurige hoest of ademhalingsproblemen.
Hersenen
Bij
hydrocefalie (waterhoofd) hoopt vocht zich op in de schedel hetgeen leidt tot een
hersenzwelling. Deze mogelijk levensbedreigende aandoening resulteert in onder andere
braken, wazig zien,
hoofdpijn en evenwichtsproblemen.
Huid
Veel voorkomende verschijnselen van huidoedeem komen voor bij
muggenbeten, spinnenbeten,
bijensteken en huidcontact met bepaalde planten zoals
gifsumak of de westerse gifeik.

Longoedeem leidt mogelijk tot pijn op de borst /
Bron: Pexels, PixabayLongen
Longoedeem (vochtophoping in de longen) wijst mogelijk op een ernstig hart- of luchtwegprobleem. Bekende tekenen zijn onder meer
ademhalingsproblemen,
kortademigheid, een snelle en oppervlakkige ademhaling, hoesten,
pijn op de borst en zwakte. De longen kunnen namelijk niet meer zo goed zuurstof aan het lichaam leveren. Een spoedbehandeling is nodig.
Lymfestelsel
Het
lymfestelsel draagt lymfe door het lichaam. Lymfe is een vloeistof die witte bloedcellen bevat. Het helpt het immuunsysteem het lichaam te verdedigen tegen infecties. Omdat het lymfestelsel lymfevocht levert en opnieuw absorbeert, helpt het ook het lichaam de vochtbalans te behouden. Als er een probleem is met het lymfestelsel, hoopt zich vloeistof rond de weefsels op. Dit veroorzaakt een zwelling in verschillende lichaamsdelen, waaronder de buik, de enkels, de
benen en de
voeten. Kanker, infecties en blokkades veroorzaken mogelijk allemaal problemen aan dit systeem.
Nieren
De nieren filteren het bloed en helpen het vochtniveau in het lichaam te handhaven. Afval, vloeistoffen en andere stoffen komen in kleine buisjes in de nieren terecht, die als filter fungeren. De bloedbaan absorbeert alles wat het lichaam kan hergebruiken en verwijdert het afval in de urine. Als de nieren niet goed werken, kunnen ze geen afvalmateriaal, vocht en natrium (zout) verwijderen. De vloeistof bouwt zich daarom op in het lichaam. Patiënten met een
chronische nierziekte of nierfalen ervaren bijvoorbeeld een zwelling in de onderste ledematen, de
handen of het gezicht.
Ogen
Hoornvlies
Oedeem treedt ook op in het
hoornvlies van het oog met
glaucoom, ernstige
conjunctivitis (oogbindvliesontsteking) of keratitis (
droge ogen) of na een operatie. Patiënten ervaren gekleurde
halo's rond fel licht.
Rond de ogen
Oedeem rond de ogen (
wallen) staat in
medische termen bekend als periorbitaal oedeem. De periorbitale weefsels zijn ’s morgens meteen na het ontwaken meestal merkbaar gezwollen, wellicht als gevolg van de zwaartekrachtherverdeling van vloeistof in de horizontale positie.
Oorzaken van waterretentie (vocht vasthouden)
Capillaire schade
Capillairen (haarvaatjes) zijn bloedvaatjes die nodig zijn voor het behoud van de vochtbalans in het lichaam. Sommige
medicijnen, zoals medicatie voor de behandeling van een
hoge bloeddruk, tasten de haarvaten aan. De capillairen leveren vocht aan omliggende weefsels. Deze interstitiële vloeistof levert voedingsstoffen en zuurstof aan cellen. Na afgifte van de voedingsstoffen keert de vloeistof terug naar de haarvaten. Als de haarvaten beschadigd raken, is oedeem een mogelijk resultaat. Hierdoor ontstaan veranderingen in de druk in de capillairen en de capillaire wanden die te veel gaan lekken. Hierdoor verlaat te veel vloeistof de haarvaten en de ruimtes tussen cellen. Als de capillairen de vloeistof niet opnieuw kunnen absorberen, blijft deze in de weefsels en veroorzaakt dit zwelling en waterretentie. Sommige patiënten ervaren dit type oedeem omdat ze lijden aan het
systemisch capillairleksyndroom, een zeldzame ernstige aandoening.
Chronische veneuze insufficiëntie
Bij
chronische veneuze insufficiëntie brengen verzwakte aderkleppen van de benen bloed niet efficiënt terug naar het hart. Het bloed voegt hierdoor samen wat leidt tot
spataderen.
Diep veneuze trombose
Vochtretentie ontstaat ook als gevolg van een
bloedstolsel in de diepe aderen van het onderbeen (
diep veneuze trombose). Dit resulteert in een zwelling in slechts één voet of been,
pijn, warmte en roodheid. Een stolsel vormt zich wanneer een patiënt herstelt van een operatie of tijdens een lange
vliegtuigreis.
Hormonale onbalans
Cushing-syndroom
Bij het
Cushing-syndroom produceert de
bijnier te veel steroïde hormonen, wat leidt tot een zwelling in de benen.
Menstruatie
Veranderingen in een hormonaal evenwicht resulteren in een opeenhoping van vocht vóór de menstruatie. Een
opgeblazen gevoel en
gevoelige borsten zijn enkele symptomen die dan optreden.
Schildklierproblemen
De
schildklier maakt hormonen vrij die een rol spelen bij het onder controle houden van de vloeistofspiegels. Patiënten met een schildklieraandoening ervaren daarom soms waterretentie.
Infecties en allergieën
Het immuunsysteem beschermt het lichaam tegen ziekten en infecties. Wanneer het immuunsysteem een ongewenste indringer detecteert, zoals bacteriën of een allergeen (uitlokkende stof die leidt tot een
allergische reactie), gaat het immuunsysteem in de aanval. Een
ontsteking is onderdeel van dit proces. Het lichaam geeft dan histamine af. Histamine zorgt ervoor dat de gaten tussen de cellen van de capillaire wanden vergroten. Hierdoor kunnen infectiebestrijdende witte bloedcellen de ontstekingsplaats bereiken. Hierdoor lekt echter soms ook vloeistof uit de haarvaten in de omliggende weefsels. De zwelling die hieruit voortvloeit, is meestal van korte duur. Patiënten met een langdurige ontsteking ervaren mogelijk wel oedeem.
Lichamelijke inactiviteit
Patiënten met mobiliteitsproblemen of een
zittende levensstijl ontwikkelen soms oedeem in de onderbenen. Belangrijk voor de patiënt is om
compressiekousen te dragen, de voeten omhoog te heffen en regelmatig oefeningen uit te voeren, zoals het omhoog en omlaag brengen van de voeten of het draaien van de enkels.

Sommige medicijnen leiden eveneens tot het vasthouden van vocht /
Bron: Stevepb, PixabayMedicijnen
Sommige medicijnen leiden eveneens tot het vasthouden van water waaronder:
De arts zet mogelijk andere medicatie of een andere dosis in; de patiënt mag zelf geen aanpassingen doorvoeren.
Ondervoeding
Albumine is een eiwit dat nodig is om de vochtbalans te behouden. Wanneer een patiënt een ernstig eiwitgebrek heeft, is het voor het lichaam lastiger om interstitiële vloeistof terug in de haarvaten te brengen. Wanneer een patiënt ernstig
ondervoed is, ontwikkelen ze mogelijk
kwashiorkor (hongeroedeem met opgezette buik). Bekende symptomen zijn onder meer een
verlies van spiermassa en een vergrote buik. Deze tekenen komen tot stand doordat het vocht wordt vastgehouden in de lichaamsweefsels.
Te veel insuline in het lichaam
Het vasthouden van water is soms het gevolg van overtollige insuline in het lichaam, waardoor zout en water zich in de nieren kunnen ophopen. Dit wijst mogelijk op
diabetes mellitus type 2, maar treedt ook op door een slechte voeding. Het eten van te veel suiker of geraffineerde koolhydraten leidt tot overtollige insuline in het lichaam. Het is tevens belangrijk om te kijken naar de periode waarin mensen hun voedsel consumeren. Veel mensen consumeren voedsel en snacks gedurende een langere periode - meer dan 12 uur op een 24-uurs dag, waardoor het lichaam bijna de hele tijd insuline afgeeft.
Warm weer
Tijdens warm weer is het lichaam vaak minder efficiënt in het verwijderen van vocht uit de weefsels.
Zoutrijke voedingsmiddelen
Zout (natrium) speelt een belangrijke rol bij het reguleren van bloeddruk en vloeistofniveaus. Bij een overmatige hoeveelheid natrium in het lichaam (
hypernatriëmie), houdt het lichaam water vast. Zout bevindt zich in onder andere tafelzout, vlees, crackers, chips, ingeblikte groenten en soepen, fastfood en zelfs frisdranken.
Zwaarlijvigheid
Patiënten met obesitas (
zwaarlijvigheid) kampen met een zwelling door het extra gewicht dat ze dragen. Obesitas verhoogt ook het risico op een
hoge bloeddruk, nieraandoeningen en hartaandoeningen, die op hun beurt mogelijk allen leiden tot oedeem. Obesitas verhoogt tevens het risico op het
metabool syndroom, waaronder diabetes mellitus type 2, een hoge bloeddruk en andere gezondheidsproblemen.

Oedeem komt voor bij zwangere vrouwen /
Bron: PublicDomainPictures, PixabayZwangerschap
Tijdens de zwangerschap houdt het lichaam meer water vast dan normaal, wat leidt tot een zwelling in de onderste ledematen, vooral tijdens warm weer of na langdurig staan.
Hormonale veranderingen en extra gewicht in de buik dragen eveneens bij aan oedeem. Dit symptoom verdwijnt vaak na de bevalling. Als de zwelling plotseling verergert, wijst dit mogelijk op
pre-eclampsie, een ernstige
zwangerschapscomplicatie. Dit is een soort hoge bloeddruk die zowel de moeder als de foetus kan schaden. Vrouwen met hoofdpijn, braken, pijn onder de ribben of problemen met het gezichtsvermogen en een verhoogde zwelling tijdens de zwangerschap moeten onmiddellijk medische hulp inroepen.
Andere oorzaken
Waterretentie is mogelijk eveneens het gevolg van:

Hoofdpijn is één van de mogelijke tekenen van vochtretentie /
Bron: Geralt, PixabaySymptomen
De symptomen van vochtretentie zijn afhankelijk van het gebied dat is aangetast.
- centraal zenuwstelsel/hersenen: een hogere bloeddruk, een snellere hartslag, hoofdpijn, lethargie, verwardheid
- gewicht: een gewichtstoename of gewichtsverlies
- gezicht: een gezwollen gezicht
- huid: veranderingen in de huidskleur, een strakke huid, een glanzende huid, een gezwollen huid, zichtbare handaders en nekaders, pitting oedeem (huidgebieden waarin een kuiltje blijft staan wanneer hierop met een vinger wordt gedrukt)
- ledematen: gezwollen benen, gezwollen voeten, gezwollen enkels, gezwollen handen, armpijn, handpijn, voetpijn, beenpijn, gewrichtsstijfheid
- maag en darmen: braken, buikpijn, een gezwollen buik (ascites), een gewichtstoename, misselijkheid, veranderingen in de ontlasting
- ogen: gezwollen ogen en oogleden, wazig zien en lichtflitsen zien

Een uitgebreid bloedonderzoek is soms nodig om de oorzaak te bepalen /
Bron: Frolicsomepl, PixabayDiagnose en onderzoeken
Om de oorzaak van waterretentie op te sporen, is een goed lichamelijk onderzoek en een medische geschiedenis van de patiënt nodig. De arts voert tevens een
uitgebreid vraaggesprek met de patiënt over het vasthouden van vocht, inclusief wanneer het begon, factoren die de zwelling verergeren en of het constant of terugkerend is. Verdere testen omvatten een uitgebreid
bloedonderzoek, een
urineonderzoek, een leverfunctietest, een nierfunctietest, een
röntgenfoto van de borstkas en een hartfunctietest zoals een
elektrocardiografie (ECG: hartfilmpje)
Zelfzorg bij vochtretentie
Vaak verdwijnt een vochtophoping in het lichaam zonder behandeling of met enkele huisremedies.
Kleding
Patiënten met oedeem dragen best losse kleding omdat dit comfortabeler is en er dan vloeistof kan circuleren. Het is wel belangrijk om steunkousen te dragen voor het verbeteren van de bloedsomloop in de onderste ledematen.
Kruidenremedies
Sommige kruiden zijn natuurlijke
diuretica (vochtafdrijvende geneesmiddelen = plaspillen) zoals het extract van paardenbloem (Taraxacum officinale). Een patiënt moet altijd eerst met een arts overleg plegen alvorens dit middel te proberen want voor sommige patiënten zijn (natuurlijke) diuretica niet veilig zoals bijvoorbeeld patiënten met een nierziekte.
Tillen
Bij oedeem in de onderste ledematen werken volgende tips goed:
- dagelijks meermaals de benen boven het hart optillen
- een massage krijgen, waarbij een persoon het getroffen gebied stevig maar zachtjes naar het hart strijkt
- met de getroffen ledemaat op een kussen slapen zodat dit boven het niveau van het hart is

Voldoende water drinken is belangrijk /
Bron: Jarmoluk, PixabayVoedingspatroon
Vaak moeten patiënten met een vochtophoping in het lichaam zout beperken en meer voedingsmiddelen met vitamine B6 te nuttigen (o.a. in banaan, aardappelen, walnoten en vlees). Soms zijn ook magnesiumsupplementen of andere vitaminesupplementen nodig, maar dit overlegt de patiënt altijd eerst met de arts. Kaliumrijk voedsel verlaagt het natriumgehalte in het lichaam. Bananen en
tomaten zijn een rijke bron van kalium. Veel
water drinken is eveneens essentieel.
Medische behandeling van zwelling
De arts behandelt een onderliggend probleem. Diuretica (plaspillen) zijn inzetbaar. Hierdoor kunnen de nieren gemakkelijker vocht uit het lichaam verwijderen. Meestal zet de arts slechts tijdelijk deze medicijnen in omdat ze bijwerkingen kunnen veroorzaken, zoals
uitdroging, een verhoogde waterretentie en nierbeschadiging. Als medicijnen de oorzaak zijn van vochtretentie, dan verandert de medicatie of dosis. Dit moet onder toezicht van de arts plaatsvinden.
Preventie van vochtophoping in het lichaam
Volgende adviezen verminderen het vasthouden van water of voorkomen vochtretentie:
- een gezonde en gevarieerde voeding nuttigen
- extreme temperaturen vermijden, zoals warme baden, douches en sauna's
- gewicht onder controle houden
- ondersteunende kousen dragen, als oedeem de onderste ledematen aantast
- regelmatig bewegen
- te lang stilzitten of staan vermijden
- tijdens lange reizen pauzeren om rond te lopen
Lees verder