Amyloïdose: Afzettingen van amyloïde in weefsels en organen

Amyloïdose (amyloidosis) is een aangeboren of verworven multisystemische aandoening waarbij amyloïde (abnormaal eiwit) zich ophoopt in de weefsels en organen. De vorm en functie van de weefsels en organen zijn vervolgens aangetast door de amyloïde-afzettingen. De zeldzame ziekte treft mogelijk diverse organen zoals onder andere aan het hart, de huid, de maag en darmen, de lever, de nieren en het zenuwstelsel. De behandeling van deze ernstige aandoening is vooral ondersteunend bedoeld, waarbij de arts soms ook een transplantatie moet uitvoeren bij orgaanfalen.

• Oorzaken en soorten amyloïdose
• Risicofactoren van abnormale eiwitten in weefsels en organen
• Symptomen: Hart, huid, maag en darmen, lever en nieren
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling van amyloïde afzettingen in lichaam
• Prognose ernstige ziekte

Oorzaken en soorten amyloïdose

Veel verschillende eiwitten leiden tot de vorming van amyloïde-afzettingen, maar enkelen daarvan veroorzaken aanzienlijke gezondheidsproblemen. Amyloïde-afzettingen, die geproduceerd zijn door het beenmerg, verzamelen zich door het hele lichaam of in slechts één gebied. De precieze reden van amyloïdose is onbekend maar wellicht is amyloïdose een auto-immuunaandoening.

Primaire amyloïdose

Dit gebeurt zonder bekende oorzaak, maar komt het meeste voor bij patiënten met de ziekte van Kahler, een vorm van bloedkanker die ook gekend is als “multiple myeloom”. Primaire amyloïdose treft het hele lichaam, maar de meest getroffen lichaamsdelen zijn de nieren, het hart, de lever, de darmen en bepaalde zenuwen.

Secundaire amyloïdose

Veelal zijn de milt (splenomegalie), de nieren (nierfalen), de lever (hepatomegalie), de bijnier (ziekte van Addison) en de lymfeknopen aangetast bij secundaire amyloïdose. Dit is het gevolg van een chronische ontstekingsziekte of een chronische besmettelijke ziekte zoals:

• ankyloserende spondylitis bij kinderen (ziekte van Bechterew: blijvende gewrichtsontsteking met symptomen aan de huid en ogen)
• bepaalde kankers
• bronchiëctasieën (verwijde en geïrriteerde luchtwegen)
• chronische juveniele idiopathische artritis (pijn, zwelling en stijfheid van gewrichten)
• chronische osteomyelitis (botontsteking)
• chronische pyelonefritis (ontsteking van nier en nierbekken)
• een inflammatoire darmaandoening (ontstekingsaandoening van de darm) zoals de ziekte van Crohn (aandoening met diarree en buikpijn) en colitis ulcerosa chronische darmziekte met diarree)
• familiale mediterrane koorts (ontstekingen met koorts) (onbehandeld)
• lepra
• lupus
• psoriatische artritis (vorm van artritis met symptomen aan huid en gewrichten)
• reumatoïde artritis (ontsteking van gewrichten en organen)
• tuberculose

Dialysegerelateerde amyloïdose

Dit komt vaker voor bij ouderen en patiënten die al meer dan vijf jaar dialyse krijgen. Deze vorm van amyloïdose is het gevolg van afzetting van beta-2 microglobuline wat zich ophoopt in het bloed. Deze afzettingen verschijnen in veel verschillende weefsels, maar meestal zijn de botten, de gewrichten en de pezen aangetast.

Familiale of erfelijke, amyloïdose

Dit is een zeldzame erfelijke vorm die veroorzaakt is door een abnormale amyloïde transthyretine (TTR) eiwit dat aangemaakt is in de lever. Dit eiwit is verantwoordelijk voor de meest voorkomende vormen van erfelijke amyloïdose.

Seniele systemische amyloïdose

Afzettingen van normale TTR in het hart en andere weefsels zijn de oorzaak van seniele systemische amyloïdose die vooral voorkomt bij oudere mannen.

Orgaan-specifieke amyloïdose

Dit is veroorzaakt door afzettingen van het amyloïde-eiwit in enkele organen waaronder de huid (cutane amyloïdose).

Risicofactoren van abnormale eiwitten in weefsels en organen

In 70% van de gevallen treft amyloïdose mannen. Het risico op amyloïdose neemt toe bij het verouderen; de meeste patiënten zijn namelijk boven de vijftig jaar. Amyloïdose treft 15% van de patiënten met de ziekte van Kahler. Amyloïdose verschijnt ook bij patiënten met nierfalen die al langer dialyse krijgen. Deze aandoening komt tot slot veel vaker voor in Portugal, Zweden, Japan, Ierland, Spanje, Frankrijk, Finland, Duitsland en Griekenland.

Symptomen: Hart, huid, maag en darmen, lever en nieren

De symptomen van amyloïdose zijn vaak subtiel. Ze variëren sterk, afhankelijk van de precieze ophoping van het amyloïde-eiwit in het lichaam. Daarom zijn mogelijk diverse organen en weefsels getroffen zoals het hart, de maag en darmen, de lever, de nieren, de perifere zenuwen alsook de longen, huid en milt. Hoewel sommige vormen van amyloide-afzettingen gekoppeld zijn aan de ziekte van Alzheimer, zijn de hersenen zelden aangetast bij systemische amyloïdose.

Algemene symptomen

Algemene symptomen van amyloïdose omvatten:

• een droge mond (xerostomie)
• een kleigekleurde ontlasting
• een laag aantal rode bloedcellen (anemie)
• een zwakke handgreep
• een zwelling van de tong (macroglossie)
• gewichtsverlies
• gewrichtspijn
• gezwollen lymfeklieren
• kortademigheid
• slikproblemen
• vermoeidheid
• zwakte

Hart
Amyloïde-afzettingen in het hart veroorzaken een hartspieraandoening. Ze doen namelijk de wanden van de hartspier verstijven en maken de hartspier zwakker, en ook treffen ze het elektrische hartritme. Deze aandoening leidt tot minder bloeddoorstroming naar het hart. Uiteindelijk is het hart niet meer in staat om te pompen.

Volgende symptomen zijn bij hartgerelateerde amyloïdose mogelijk:

• een onregelmatige hartslag
• een vergroot hart (cardiomegalie)
• kortademigheid bij lichte activiteit
• pijn op de borst
• symptomen van congestief hartfalen (slecht rondpompen van bloed door het hart), waaronder zwelling van de voeten en enkels, zwakte, vermoeidheid en misselijkheid, …

Huid
Veranderingen in de huidskleur, zoals een verdikking of gemakkelijk blauwe plekken, paarsachtige plekken rond de ogen en slappe oogleden door veroudering van huid (dermatochalasis) zijn mogelijke huidgerelateerde symptomen van amyloïdose. Soms verschijnt ook een kramp in het ooglid van één of beide ogen, wat in medische termen gekend is als blefarospasme.

Maag en darmen

Amyloïde-afzettingen in het maagdarmstelsel vertragen de spiercontracties (spiersamentrekkingen) die nodig zijn om voedsel door de darmen te bewegen.

Bij de aantasting van het spijsverteringskanaal komen volgende gezondheidsproblemen voor:

• bloed in de ontlasting
• buikpijn
• constipatie
• diarree
• een verminderde eetlust
• een vertraagde maaglediging (gastroparese)
• gewichtsverlies
• misselijkheid
• snel vol gevoel bij het eten

Lever

De lever is soms ook getroffen, hetgeen een vergrote lever (hepatomegalie), een vochtophoping in het lichaam (oedeem) of in de buik (ascites) en abnormale leverfunctietesten veroorzaakt. Ook ontwikkelt zich cholestase, galstuwing door vernauwing van de galwegen.

Nieren

De nieren filteren afval en giftige stoffen uit het bloed. Amyloïde-afzettingen in de nieren tasten de nierfunctie aan, waardoor water en gevaarlijke gifstoffen zich opbouwen in het lichaam. Wanneer de nieren zijn getroffen, vertoont de patiënt tekenen van het nefrotisch syndroom (nierziekte met te veel eiwit in urine) en nierfalen, waaronder zwelling van de voeten en enkels en wallen rond de ogen. Daarnaast verschijnt schuimige urine en een hoog eiwitgehalte in de urine (proteïnurie)

Amyloïd neuropathie

Amyloïde-afzettingen beschadigen eveneens de perifere zenuwen (zenuwen buiten de hersenen en het ruggenmerg). De perifere zenuwen dragen informatie over tussen de hersenen en het ruggenmerg (centrale zenuwstelsel) en de rest van het lichaam. Bij het verbranden van de handen geven ze bijvoorbeeld een pijnsignaal aan de hersenen.

De tekenen die voorkomen bij amyloïd neuropathie omvatten:

• coördinatie- en evenwichtsproblemen (ataxie)
• een licht gevoel in het hoofd bij het staan als gevolg van orthostatische hypotensie (het lichaam is niet in staat om de bloeddruk te reguleren)
• problemen met het controleren van de blaas en darmen
• tintelingen en zwakte of pijn in de handen of voeten, vooral in de pols (carpaal tunnel syndroom)
• tintelingen in de voeten en benen
• zweetproblemen

Diagnose en onderzoeken

Een grondig lichamelijk onderzoek en een gedetailleerd en nauwkeurig verslag van de medische geschiedenis van de patiënt zijn van cruciaal belang bij het stellen van de diagnose van amyloïdose.

Een bloedtest is niet voorhanden voor het opsporen van amyloïdose. Geavanceerde laboratoriumtechnieken (elektroforese of vrije lichte keten testen) tonen een vroeg bewijs van een aantal amyloïde proteïnen.

Een biopsie is nodig voor de bevestiging van de diagnose van amyloïdose, want dit onderzoek bepaalt het specifieke type eiwit dat betrokken is bij de ziekte. Het weefselmonster van de biopsie neemt de arts uit het buikvet, of soms uit het tandvlees, het rectum (endeldarm), de tong (tongbiopsie) of andere betrokken organen. Een biopsie is niet altijd nodig van alle getroffen gebieden.

Wanneer de arts vermoedt dat de patiënt lijdt aan een erfelijke vorm van amyloïdose, voert hij een genetisch onderzoek uit. De behandeling van erfelijke amyloïdose is namelijk anders dan bij andere typen van de ziekte.

Voorts voert de arts andere bloedonderzoeken, urineonderzoeken alsook beeldvormende onderzoeken uit om de orgaanfuncties te controleren.

Behandeling van amyloïde afzettingen in lichaam

Voor amyloïdose bestaat geen geneesmiddel, maar de arts is wel in staat om de symptomen te behandelen. Als amyloïdose gerelateerd is aan een andere aandoening, dan behandelt de arts deze onderliggende ziekte. Een specifieke behandeling is voorts afhankelijk van het type amyloïdose en de hoeveelheid van organen die aangetast zijn.

Hoge dosis chemotherapie en soms ook nog met een stamceltransplantatie verwijdert de stof die leidt tot de vorming van amyloïde bij patiënten met primaire amyloïdose waarbij maximaal twee belangrijke organen beschadigd zijn. Secundaire amyloïdose behandelt de arts met krachtige ontstekingsremmers (corticosteroïden). Bij de erfelijke vorm zet de arts een levertransplantatie in. Afhankelijk van de symptomen is een niertransplantatie of harttransplantatie nodig.

Andere ondersteunende behandelingen omvatten:

• medicatie: pijnstillers, bloedverdunners, medicatie om de hartslag te plaatsen en diuretica (plaspillen) voor het verwijderen van het overtollige water uit het lichaam
• steunkousen voor het verlichten van de zwelling van de benen of een zwelling in de voeten
• voedingsaanpassingen voor patiënten met gastro-intestinale amyloïdose (zoutarme voeding)

Prognose ernstige ziekte

Amyloïdose is potentieel dodelijk, vooral als het hart of de nieren aangetast zijn. Een vroege diagnose en behandeling is belangrijk en verbetert de overlevingskans van deze ernstige ziekte. Zonder behandeling komen veel patiënten met amyloïdose te overlijden binnen twee jaar nadat de diagnose gesteld is.

Lees verder

• Cutane amyloïdose: Abnormale afzettingen van eiwit in huid