Spasticiteit: Verhoogde spierspanning of spierstijfheid

Spasticiteit is een medische term voor verhoogde spierspanning, waarbij de spieren stijf zijn en moeilijk te controleren. Bij spasticiteit werken de reflexen overmatig. De aandoening treedt op bij patiënten met hersenletsel, een beroerte, multiple sclerose of een tumor, en ontstaat door een onbalans van signalen van het centrale zenuwstelsel (hersenen en ruggenmerg) naar de spieren. Lopen, bewegen en spreken zijn hierdoor vaak moeilijker. Diverse therapieën zijn beschikbaar om de levenskwaliteit van patiënten met spasticiteit te verbeteren.

• Synoniemen spasticiteit
• Epidemiologie aandoening
• Prevalentie bij neurologische aandoeningen
• Leeftijdsgebonden en geslachtsverschillen
• Mechanisme
• Neurologische oorsprong van spasticiteit
• Betrokken hersenstructuren
• Oorzaken verhoogde spierspanning
• Symptomen: Spieren zijn aangetast
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling
• Prognose van de ziekte
• Voordelen spasticiteit
• Complicaties
• Preventie
• Praktische tips voor het leven met spasticiteit
• Oefen regelmatig voor meer flexibiliteit
• Medicatie en therapieën
• Zorg voor een ergonomische omgeving
• Blijf goed gehydrateerd en eet gezond
• Psychologische ondersteuning en ontspanningstechnieken
• Misvattingen rond spasticiteit
• Spasticiteit komt alleen voor bij patiënten met verlamming
• Spasticiteit betekent altijd ernstige spierpijn
• Er is geen behandeling voor spasticiteit
• Spasticiteit komt alleen voor bij volwassenen
• Spasticiteit heeft altijd invloed op alle spieren in het lichaam
• Spasticiteit kan alleen worden behandeld met medicijnen
• Patiënten met spasticiteit kunnen geen normaal leven leiden

Synoniemen spasticiteit

Spasticiteit, het tegenovergestelde van hypotonie, is eveneens bekend onder deze synoniemen:

• hypertonie
• spierstijfheid
• verhoogde spierspanning
• verhoogde spiertonus

Epidemiologie aandoening

Wereldwijd lijden ongeveer twaalf miljoen mensen aan spasticiteit. Het merendeel van de patiënten met cerebrale parese (hersenverlamming) en multiple sclerose (chronische neurologische auto-immuunaandoening) ervaart spasticiteit in verschillende mate.

Prevalentie bij neurologische aandoeningen

Spasticiteit komt vaak voor bij aandoeningen die het zenuwstelsel beïnvloeden, zoals cerebrale parese, multiple sclerose en beroertes. De prevalentie van spasticiteit is het hoogst bij patiënten met cerebrale parese, waar het in 70-80% van de gevallen voorkomt. Bij multiple sclerose is de prevalentie van spasticiteit ongeveer 30-50%. Spasticiteit komt bij mensen met een ruggenmergletsel ook voor, hoewel de frequentie afhankelijk is van het niveau en de ernst van de schade.

Leeftijdsgebonden en geslachtsverschillen

De prevalentie van spasticiteit neemt toe met de leeftijd, vooral bij aandoeningen zoals beroerte of hersenletsel. Het komt vaak voor bij oudere patiënten die beroertes hebben gehad of bij mensen met degeneratieve aandoeningen zoals multiple sclerose. Er zijn geslachtsverschillen in de prevalentie van spasticiteit, waarbij mannen vaak zwaardere vormen van spasticiteit ervaren, hoewel vrouwen ook getroffen kunnen worden, vooral bij aandoeningen als cerebrale parese.

Mechanisme

Neurologische oorsprong van spasticiteit

Spasticiteit ontstaat door beschadiging van de motorische zenuwbanen in de hersenen of het ruggenmerg. Dit kan de communicatie tussen de hersenen en de spieren verstoren, waardoor de spierreflexen uit balans raken. Gewoonlijk zorgt het zenuwstelsel ervoor dat de spieren gecontroleerd worden geactiveerd en ontspannen, maar bij spasticiteit is de inhibitie van reflexen verminderd, wat leidt tot een verhoogde spierspanning.

Betrokken hersenstructuren

De hersenen, met name de piramidale baan en de corticospinale tract, spelen een cruciale rol in het reguleren van de spierbewegingen. Schade aan deze gebieden door bijvoorbeeld een beroerte of cerebrale parese kan leiden tot spasticiteit. De verstoring van de normale motorische controle kan resulteren in ongecontroleerde spiercontracties en stijfheid, die kenmerkend zijn voor de aandoening.

Oorzaken verhoogde spierspanning

Spasticiteit treedt op wanneer er schade is aan het hersendeel dat verantwoordelijk is voor autonome bewegingen. De aandoening kan ook ontstaan door zenuwbeschadiging die van de hersenen naar het ruggenmerg gaat. Spasticiteit kan het gevolg zijn van aandoeningen of trauma’s zoals adrenoleukodystrofie, cerebrale parese, een beroerte (onvoldoende bloedtoevoer naar de hersenen met mentale en lichamelijke symptomen), hoofdletsel, ruggengraatletsel, een tumor, fenylketonurie (stofwisselingsstoornis), hersenschade door zuurstoftekort (bij bijna-verdrinking of bijna-stikken), multiple sclerose (MS) en neurodegeneratieve aandoeningen.

Symptomen: Spieren zijn aangetast

De symptomen van spasticiteit variëren in ernst en omvang. Ook de mate van pijn verschilt per patiënt; sommigen ervaren milde pijn, terwijl anderen ernstige pijn hebben.

Spieren

De patiënt vertoont vaak een abnormale houding doordat de schouder, arm, pols en vingers in een abnormale hoek staan vanwege gespannen spieren. Verder presenteert hij zich met overdreven diepe peesreflexen en plotselinge, herhaalde, schokkerige bewegingen door snelle opeenvolgende spiercontracties en -ontspanningen, bekend als "clonus". Clonus komt vooral voor bij aanraking of beweging. Het onvrijwillig kruisen van de benen kan ook optreden. Het spraakvermogen kan aangetast zijn, en ernstige, langdurige spasticiteit kan leiden tot spiercontracturen, waardoor bewegen moeilijker wordt en gewrichten in een gebogen positie blijven. Gewrichtsmisvormingen zijn hierdoor veelvoorkomend.

Bijkomende symptomen

Andere symptomen van spasticiteit zijn urineweginfecties, chronische constipatie, decubitus (doorligwonden), en koorts of andere systemische aandoeningen.

Diagnose en onderzoeken

Lichamelijk onderzoek
De arts voert een grondig lichamelijk onderzoek uit bij de patiënt, gecombineerd met een uitgebreide anamnese, om de zichtbare symptomen van spasticiteit vast te stellen. Tijdens het onderzoek test de arts de arm- en beenbewegingen, de spieractiviteit, het passieve en actieve bewegingsbereik, en de mogelijkheid om thuis dagelijkse activiteiten uit te voeren.

Diagnostisch onderzoek
Daarnaast kan de arts een elektromyografie (meting van de elektrische spieractiviteit) uitvoeren en andere beeldvormende onderzoeken van het hoofd, de nek en de rug om andere oorzaken uit te sluiten. Ook een volledig bloedonderzoek, een urineonderzoek, en soms een lumbale punctie (ruggenprik) kunnen nodig zijn om een infectie uit te sluiten.

Behandeling

De behandeling van spasticiteit is multidisciplinair. De patiënt wordt vaak doorverwezen naar een fysiotherapeut en ergotherapeut. Hippotherapie en watersport kunnen ook nuttig zijn. Hulpmiddelen zoals steunzolen en een rolstoel kunnen noodzakelijk zijn. Daarnaast kan medicatie helpen bij de behandeling van spasticiteit, en in sommige gevallen kan een injectie met botulinumtoxine verlichting bieden. Soms is een operatie noodzakelijk.

Prognose van de ziekte

De prognose van spasticiteit varieert per patiënt en hangt af van de ernst en uitgebreidheid van de spasticiteit en de onderliggende aandoeningen. Hoewel spasticiteit ernstige beperkingen kan veroorzaken, kan de aandoening met de juiste neurologische, chirurgische en psychosociale ondersteuning, gecombineerd met revalidatietraining, goed behandeld worden, waardoor de kwaliteit van leven verbetert.

Voordelen spasticiteit

Ondanks de vele symptomen en nadelen biedt spasticiteit enkele voordelen. De patiënt loopt minder risico op osteoporose (verlies van botmassa met risico op botbreuken). Bovendien verbetert de bloedsomloop, wat het risico op diep veneuze trombose (pijn en zwelling aan het been of bekken) en oedeem vermindert.

Complicaties

Patiënten met spasticiteit kunnen te maken krijgen met diverse complicaties, die de kwaliteit van leven verder kunnen aantasten. Enkele veelvoorkomende complicaties zijn:

• Gewrichtscontracturen: Door langdurige spierspanning kunnen de spieren en pezen verkorten, wat leidt tot blijvende stijfheid en verminderde gewrichtsbeweging.
• Gewrichtsmisvormingen: Door abnormale spierspanning en spiercontracturen kunnen gewrichten in een verkeerde stand groeien, wat resulteert in misvormingen.
• Decubitus (doorligwonden): Door immobiliteit en druk op bepaalde delen van het lichaam kunnen doorligwonden ontstaan, vooral bij patiënten die langdurig bedlegerig zijn.
• Urineweginfecties: Door een verminderde blaascontrole is er een verhoogd risico op urineweginfecties.
• Chronische constipatie: Spasticiteit kan de darmfunctie beïnvloeden, wat kan leiden tot aanhoudende obstipatie.
• Verminderde mobiliteit: De stijfheid en contracturen kunnen de mobiliteit verder beperken, waardoor de patiënt afhankelijker wordt van hulpmiddelen en zorg.
• Verhoogd valrisico: Patiënten met spasticiteit hebben een hoger risico op vallen, wat kan leiden tot verwondingen zoals botbreuken.
• Pijn en ongemak: Chronische spierspanning kan leiden tot aanhoudende pijn en ongemak, wat de algehele levenskwaliteit vermindert.

Preventie

Preventie van spasticiteit en de bijbehorende complicaties richt zich op het minimaliseren van de impact van de aandoening en het verbeteren van de levenskwaliteit. Enkele preventieve maatregelen zijn:

• Vroege behandeling: Vroege diagnose en behandeling van onderliggende neurologische aandoeningen kunnen de ontwikkeling van spasticiteit voorkomen of vertragen.
• Regelmatige fysiotherapie: Actieve en passieve fysiotherapie kan helpen om de spieren soepel te houden en contracturen te voorkomen.
• Gebruik van spalken en braces: Het gebruik van spalken en braces kan helpen om de gewrichten in een correcte positie te houden en misvormingen te voorkomen.
• Gezonde voeding en hydratatie: Een gezonde voeding en voldoende hydratatie kunnen bijdragen aan een betere algehele gezondheid en het voorkomen van complicaties zoals constipatie.
• Positioneren en verplaatsen: Regelmatig veranderen van houding en het gebruik van drukverlagende matrassen kunnen helpen bij het voorkomen van decubitus.
• Goede blaas- en darmzorg: Regelmatige blaas- en darmtraining kan helpen om urineweginfecties en constipatie te voorkomen.
• Pijnmanagement: Het tijdig behandelen van pijn en spierspanning kan complicaties verminderen en de kwaliteit van leven verbeteren.

Praktische tips voor het leven met spasticiteit

Spasticiteit kan zich uiten als stijfheid of ongecontroleerde spierspanning, wat dagelijkse activiteiten kan bemoeilijken. Het is belangrijk om stappen te ondernemen om de symptomen van spasticiteit te beheersen en je mobiliteit en kwaliteit van leven te verbeteren. Er zijn verschillende benaderingen die je kunnen helpen om met spasticiteit om te gaan, van medicatie tot aanpassingen in je dagelijkse routine.

Oefen regelmatig voor meer flexibiliteit

Fysieke activiteit is cruciaal voor het verbeteren van de spierfunctie en het verminderen van stijfheid. Regelmatige spieroefeningen kunnen helpen de spierspanning te verlichten en de flexibiliteit te vergroten. Stretching en rekken zijn ook effectief om de spieren soepel te houden, vooral wanneer spasticiteit de bewegingsvrijheid beperkt. Raadpleeg een fysiotherapeut voor een op maat gemaakte oefenroutine die specifiek gericht is op jouw behoeften. Het is belangrijk om deze oefeningen consistent uit te voeren om progressie te boeken.

Medicatie en therapieën

Er zijn verschillende soorten medicatie die de symptomen van spasticiteit kunnen verlichten, zoals spierontspanners of andere medicijnen die de zenuwfunctie beïnvloeden. Bespreek met je arts of medicatie een geschikte optie voor jou is. Naast medicatie kan therapie, zoals verdoving of gerichte injecties in bepaalde spiergroepen, worden voorgeschreven om spasticiteit te verminderen. Zorg ervoor dat je regelmatig overleg voert met je arts om de effectiviteit van je behandeling te monitoren en aanpassingen te maken wanneer dat nodig is.

Zorg voor een ergonomische omgeving

Het aanpassen van je omgeving kan helpen bij het verlichten van de symptomen van spasticiteit. Zorg ervoor dat je meubels, zoals stoelen en bedden, ondersteunend zijn voor je houding. Dit kan helpen om de spierspanning te verminderen. Gebruik hulpmiddelen zoals speciale kussens of op maat gemaakte orthesen om de druk op bepaalde spieren te verlichten en bewegingen te vergemakkelijken. Het is ook belangrijk om een rustige en comfortabele ruimte te creëren voor ontspanning, aangezien stress de spasticiteit kan verergeren.

Blijf goed gehydrateerd en eet gezond

Een goede hydratatie en een evenwichtig voedingspatroon zijn essentieel voor je algehele gezondheid en kunnen bijdragen aan de beheersing van spasticiteit. Zorg ervoor dat je voldoende water drinkt, omdat uitdroging de spierfunctie kan beïnvloeden. Een dieet rijk aan groenten, fruit, en magere eiwitten kan helpen bij het onderhouden van gezonde spieren. Vermijd overmatig alcoholgebruik, aangezien dit de spierspanning kan verergeren. Het is belangrijk om voldoende voedingsstoffen te krijgen die helpen bij spierherstel en het verminderen van ontstekingen.

Psychologische ondersteuning en ontspanningstechnieken

Leven met spasticiteit kan mentaal uitdagend zijn, vooral als de aandoening invloed heeft op je dagelijks functioneren. Het is belangrijk om ook aandacht te besteden aan je mentale gezondheid door ontspanningstechnieken te beoefenen. Ademhalingsoefeningen, meditatie, en andere ontspanningsoefeningen kunnen helpen om stress te verminderen, wat gunstig is voor het beheersen van spasticiteit. Het kan ook nuttig zijn om psychologische ondersteuning te zoeken, zoals therapie, om te leren omgaan met de emotionele aspecten van de aandoening.

Misvattingen rond spasticiteit

Spasticiteit is een aandoening die gekarakteriseerd wordt door een abnormale stijging van de spierspanning, wat leidt tot stijve spieren en beperkte beweging. Het komt vaak voor bij aandoeningen zoals hersenbeschadiging of ruggenmergaandoeningen, maar er zijn veel misvattingen die het begrip en de behandeling bemoeilijken. Hieronder worden de meest voorkomende misvattingen besproken.

Spasticiteit komt alleen voor bij patiënten met verlamming

Hoewel spasticiteit vaak voorkomt bij mensen met verlamming, zoals bij een beroerte of een dwarslaesie, kan het ook optreden bij andere aandoeningen, zoals hersentumoren of infecties van de hersenen. Het kan zich uiten in stijve spieren zonder dat er sprake is van volledige verlamming, waardoor de symptomen soms moeilijk te herkennen zijn.

Spasticiteit betekent altijd ernstige spierpijn

Hoewel spasticiteit vaak gepaard gaat met pijn, is het niet altijd het geval. Sommige patiënten ervaren alleen stijve spieren en een verminderde bewegingsvrijheid, maar zonder veel pijn. De pijn die gepaard gaat met spasticiteit kan variëren, afhankelijk van de ernst van de aandoening en de mate van spierspanning. Het is belangrijk om deze symptomen individueel te behandelen.

Er is geen behandeling voor spasticiteit

Er is wel degelijk behandeling beschikbaar voor spasticiteit. Hoewel spasticiteit niet altijd volledig kan worden genezen, kunnen er verschillende behandelingen worden toegepast om de symptomen te verlichten. Medicijnen zoals spierontspanners, fysiotherapie en in sommige gevallen spierenstimulerende technieken kunnen de spierspanning verminderen en de mobiliteit verbeteren.

Spasticiteit komt alleen voor bij volwassenen

Spasticiteit kan op elke leeftijd optreden, zelfs bij pasgeboren babys. Bij kinderen kan spasticiteit vaak een gevolg zijn van neurologische aandoeningen zoals cerebrale parese. Bij kinderen kan de spasticiteit ook variëren in ernst en beïnvloeden het dagelijkse functioneren, net zoals bij volwassenen.

Spasticiteit heeft altijd invloed op alle spieren in het lichaam

De ernst en de verspreiding van spasticiteit kunnen variëren. In sommige gevallen kan spasticiteit zich beperken tot bepaalde delen van het lichaam, zoals de armen of benen, terwijl andere patiënten meer uitgebreide spierspanning ervaren. Het is mogelijk dat de spasticiteit slechts één spiergroep aantast, afhankelijk van de onderliggende oorzaak.

Spasticiteit kan alleen worden behandeld met medicijnen

Hoewel medicijnen een belangrijke rol spelen bij het beheersen van spasticiteit, is de behandeling vaak het meest effectief wanneer een combinatie van therapieën wordt toegepast. Fysiotherapie, het gebruik van orthesen en zelfs chirurgische ingrepen kunnen nodig zijn, afhankelijk van de ernst van de aandoening. Medicijnen worden vaak gebruikt als aanvulling op deze andere behandelingen.

Patiënten met spasticiteit kunnen geen normaal leven leiden

Hoewel spasticiteit een aanzienlijke impact kan hebben op de mobiliteit en het dagelijks functioneren, kunnen veel mensen met spasticiteit een relatief normaal leven leiden met de juiste behandelingen en aanpassingen. Fysiotherapie, hulpmiddelen zoals rolstoelen en orthesen, en aanpassingen op het werk kunnen patiënten helpen een onafhankelijk leven te leiden, zelfs met spasticiteit.