Conversiestoornissen en dissociatieve stoornissen

Een conversiestoornis is een psychisch aandoening waarbij een patiënt neurologische of fysieke symptomen ervaart die niet kunnen worden verklaard door neurologische of medische aandoeningen. Vaak is een onderliggende psychologische oorzaak bekend van de lichamelijke symptomen. Dissociatieve stoornissen zijn aandoeningen die ook ontstaan door psychologische problemen. Hierbij is sprake van een onvrijwillige ontsnapping uit de realiteit en die vaak gepaard gaan met (ver)storingen van het geheugen, het bewustzijn, de identiteit of de perceptie. Een conversiestoornis heeft bijgevolg een ‘fysieke’ uitingsvorm en een dissociatieve stoornis heeft een ‘mentale’ uitingsvorm. Deze aandoeningen hebben een grote impact op onder andere het sociaal en beroepsmatig vlak. Een combinatie van meerdere behandelingen is nodig om deze aandoeningen te behandelen. Hierbij geldt dat een snelle diagnose vaak de beste resultaten oplevert.

• Oorzaken en risicofactoren
• Conversiestoornis
• Historiek
• Wat is deze ziekte?
• Epidemiologie
• Symptomen
• Fysieke tekenen
• Dissociatieve stoornis
• Dissociatieve amnesie
• Dissociatieve identiteitsstoornis
• Depersonalisatie / derealisatie
• Massahysterie
• Symptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling van conversiestoornis of dissociatieve stoornis
• Prognose conversiestoornissen en dissociatieve stoornissen
• Complicaties van psychologische aandoeningen

Oorzaken en risicofactoren

De psychoanalytische dissociatietheorie is dat de aandoening het resultaat is van emotioneel geladen herinneringen die op een bepaald moment in het verleden onderdrukt zijn in het onbewuste. De symptomen zijn de fysieke weergave van deze emotionele energie. Ze zijn met andere woorden een reactie op stressvolle situaties of mentale, fysieke of psychologische trauma’s. Deze hypothese is echter moeilijk te testen. Wel hebben patiënten met dissociatieve stoornissen doorgaans meer te maken gehad met kindermishandeling, vooral wanneer het misbruik zowel seksueel als fysiek was en al vroeg in de kindertijd begon. Ook zijn mogelijk veranderingen in de hersenfunctie opgetreden op structureel, cellulair of metabolisch niveau.

Conversiestoornis

Historiek

Conversie werd geïntroduceerd door Sigmund Freud. De vroegere benaming van dissociatieve of conversiestoornissen was ‘hysterie’ of ‘hysterische neurose’. Deze termen worden echter soms pejoratief gebruikt om extravagant gedrag te beschrijven waardoor ze een ongepaste bijklank krijgen.

Wat is deze ziekte?

De term duidt op de omzetting van een onopgelost conflict in meestal symbolische fysieke symptomen als verdedigingsmechanisme. Dergelijke symptomen omvatten onder andere verlamming, abnormale bewegingen en problemen met het gezichts- en gehoorvermogen.

Epidemiologie

De prevalentie van een conversiestoornis (functionele neurologische symptoomstoornis) is geschat op 3-6 per 1000 bij vrouwen, met een lagere prevalentie bij mannen. De meeste patiënten krijgen symptomen vóór de leeftijd van 35 jaar.

Symptomen

Conversiestoornissen hebben de volgende vier kenmerken die nodig zijn om de diagnose te stellen:

• De patiënt produceert de milde tot ernstige symptomen onbewust.
• De symptomen (verlies van controle over beweging of sensorische symptomen) komen voor zonder dat sprake is van een fysieke ziekte of een aantoonbare neurologische aandoening die de tekenen volledig zou kunnen verklaren.
• De symptomen zijn niet het gevolg van een overactiviteit van het sympathische zenuwstelsel.
• De ziekte resulteert uit één of meer onopgeloste conflicten of levensgebeurtenissen.

Andere kenmerken zijn:

• De primaire winst is de onmiddellijke verlichting van het emotionele conflict.
• De secundaire winst verwijst naar het sociale voordeel dat de patiënt heeft verworven door ziek en gehandicapt te zijn (sympathie van familie en vrienden, werkloos zijn, arbeidsongeschiktheidspensioen).
• De symptomen weerspiegelen vaak de ideeën van een patiënt over een ziekte.
• Een fysieke ziekte is soms ook aanwezig (bijvoorbeeld pseudose-aanvallen komen vaker voor bij een patiënt met epilepsie).
• Er is meestal een abnormaal ziektegedrag, met een overduidelijke overdrijving van de beperkingen.
• Er zijn mogelijk belangrijke jeugdtrauma's geweest.
• Patiënten kunnen de symptomen overnemen van een familielid / vriend die ziek is geweest.

Patiënten met conversiestoornissen nemen per definitie zowel de zieke rol als het abnormale ziektegedrag aan, met als gevolg secundaire winst die helpt om de ziekte te behouden.

Fysieke tekenen

Volgende fysieke klachten komen mogelijk voor bij een conversie- en dissociatieve stoornis:

• aanvallen, soms met een beperkt bewustzijn
• afonie (stemverlies: klankloosheid van de stem door stoornis in de werking van de stembanden)
• dubbelzien, wazig zien of episodes van tijdelijke blindheid (amaurosis fugax)
• een brokgevoel in de keel
• een onduidelijke spraak of het verlies van spreekvaardigheid
• een verlies van evenwicht
• episodes van ongevoeligheid
• gehoorverlies of problemen met horen
• gevoelloosheid of een verlies van de aanrakingssensatie
• moeilijk lopen
• moeite met slikken
• pseudocyese (valse zwangerschap)
• schudden en trillen
• verlamming van de armen of benen
• zwakte

Dissociatieve stoornis

Een dissociatieve stoornis is een psychische aandoening waarbij bij de patiënt een diepgaand verlies van bewustzijn (bewustzijnsverlies) of cognitieve vaardigheden aanwezig is zonder medische verklaring. De term ‘dissociatief’ geeft de desintegratie van verschillende mentale activiteiten aan en dekt de symptomen zoals geheugenverlies, zwerfzucht en pseudose-aanvallen (niet-epileptische aanvallen). Een dissociatieve stoornis is ook het gevolg van een psychische aandoening, maar in plaats van zich te manifesteren in een fysiek symptoom (zoals bij een conversiestoornis) uit het zich op mentaal vlak. Patiënten ‘dissociëren’ zich dus van de werkelijkheid, bijvoorbeeld geheugenverlies tijdens tijden van hoge stress of meerdere persoonlijkheden hebben om te ontsnappen aan mentaal lijden.

Dissociatieve amnesie

Dissociatieve amnesie (geheugenverlies) begint plotseling. Patiënten kunnen zich lange perioden van hun leven (meestal van voor een traumatische gebeurtenis) niet herinneren en kunnen zelfs alle kennis van hun vorige leven of de persoonlijke identiteit ontkennen. Bij een dissociatieve fuga verliezen patiënten niet alleen hun geheugen, maar dwalen ze weg van hun gebruikelijke omgeving. Wanneer ze teruggevonden worden, ontkennen ze elke herinnering aan de verblijfplaatsen tijdens de omzwervingen. De differentiële diagnose van een fugastatus omvat post-ictaal automatisme, een depressieve ziekte en alcoholmisbruik.

Dissociatieve identiteitsstoornis

Een dissociatieve identiteitsstoornis is de identiteit verstoord, waardoor één of meer persoonlijkheidsstatussen ontstaan. Een meervoudige persoonlijkheidsstoornis is zeldzaam, maar heeft een ernstig verloop. Er zijn snelle veranderingen tussen twee of meer 'persoonlijkheden' bij dezelfde persoon, die elk worden onderdrukt en gescheiden van de andere 'persoonlijkheden'. Een differentiaaldiagnostiek is een manische depressieve stoornis in een snelle cyclus die plotselinge schijnbare persoonlijkheidsveranderingen zou kunnen verklaren.

Depersonalisatie / derealisatie

Bij depersonalisatie / derealisatie heeft een patiënt het gevoel dat hij buiten het eigen lichaam of de geest staat. Dit komt vaak voor bij sterke vermoeidheid (met name bij adolescenten) en ook bij psychische stoornissen.

Massahysterie

Epidemie of 'massahysterie' treedt meestal op in instellingen voor meisjes of jonge vrouwen, waarbij de patiënten door gedeelde angst uitbarstingen van een ziekte of verstoord gedrag produceren. Dit vindt vaak plaats na plotselinge ziektes bij groepsleiders in een tijd van bedreigde of feitelijke sociale verandering.

Symptomen

Symptomen van een dissociatieve stoornis zijn:

• aanzienlijk geheugenverlies van specifieke tijden, mensen en gebeurtenissen (dissociatieve amnesie)
• een gebrek aan gevoel voor eigen identiteit
• een gevoel van onthechting van de emoties (depersonalisatie / derealisatie-aandoening)
• een gevoel waarbij de patiënt buiten het lichaam en de geest lijkt te staan

Diagnose en onderzoeken

De arts stelt de diagnose met behulp van criteria die zijn gedefinieerd in de diagnostische en statistische handleiding voor psychische stoornissen. Verder voert hij nog andere onderzoeken uit om andere medische aandoeningen uit te sluiten:

• bloeddrukmeting
• een CT-scan
• een elektro-encefalografie (EEG: registratie van hersenactiviteit) (om neurologische oorzaken van toevallen uit te sluiten
• een röntgenfoto
• reflextesten

Behandeling van conversiestoornis of dissociatieve stoornis

De behandeling van een dissociatie stoornis is vergelijkbaar met de behandeling van somatoforme stoornissen. Somatoforme stoornissen zijn lichamelijke tekenen waarvoor de arts geen organische oorzaken of fysiologische mechanismen kan aantonen, en waarbij hij vermoed dat psychologische of sociale conflicten mogelijk aan de basis liggen. De eerste taak van de arts is om de patiënt en zijn familie te betrekken bij een uitleg van de ziekte die voor hen zinvol is en aanvaardbaar is. De patiënt krijgt een behandeling die is toegespitst op zowel de fysieke als de psychologische tekenen. Zo krijgt de patiënt bijvoorbeeld logopedie voor de behandeling van spraakproblemen, of fysiotherapie voor verlammingsverschijnselen. Tegelijkertijd krijgt hij een psychotherapeutische behandeling die bijvoorbeeld bestaat uit relatietherapie, individuele psychotherapie, … Ontspanningstechnieken in de vorm van meditatie en yoga zijn voor veel patiënten ook nuttig.

Prognose conversiestoornissen en dissociatieve stoornissen

De meeste patiënten die nog niet lang de symptomen ervaren, herstellen snel met de behandeling. Daarom moet de arts een positieve diagnose vroegtijdig stellen. Wanneer het stellen van de diagnose langer dan één jaar in beslag neemt, blijven de tekenen waarschijnlijk bestaan, met vastgeroeste afwijkende ziektegedragspatronen.

Complicaties van psychologische aandoeningen

De symptomen zijn soms zeer schrijnend en hebben een enorme impact op het leven van een patiënt. Hij is door de symptomen vaak belemmerd in de dagelijkse activiteiten. Bepaalde symptomen, zoals toevallen of een tijdelijke verlamming, verhogen tevens het risico op blijvende invaliditeit. Daarnaast komen problemen voor op het werk en in relaties. De ziekte verlaagt de kwaliteit van leven van veel patiënten. Het is daarom van cruciaal belang om zo snel mogelijk een diagnose te krijgen en een behandeling in te zetten.

Lees verder

• Depersonalisatiestoornis: Verstoorde perceptie van lichaam