Nieren: functie, ligging, anatomie en werking van de nieren

Waar zitten je nieren? Je nieren liggen aan de achterkant van je lichaam, boven de taillelijn. De nieren zijn de belangrijkste uitscheidingsorganen van het lichaam en maken deel uit van de urinewegen. De functie van de twee boonvormige nieren (zie afbeelding) is van vitaal belang. De nieren filteren dag en nacht het bloed, verwijderen de afvalstoffen uit het bloed en houden tevens de waterhuishouding in het lichaam op peil. Alle afvalstoffen en overtollig water worden omgezet naar een product dat 'urine' wordt genoemd. Urine is in feite een mengsel van afvalstoffen, lichaamsvreemde stoffen, overtollig water en overtollige zouten, welke uitgescheiden worden door de nieren. Deze uitscheidingsvloeistof van de nieren wordt verzameld in de blaas en uiteindelijk via de plasbuis of urethra geloosd, via een handeling wat 'plassen' of 'urineren' wordt genoemd.

• Nieren en urinewegen
• Urinestelsel
• Twee nieren
• Ligging van de nieren: waar zitten je nieren?
• Roodbruine, boonvormige organen
• Kwetsbaar
• Anatomie en werking van de nieren
• Nierkapsel, nierschors en niermerg
• Nefronen
• Diabetes
• Hormonen
• Functie van de nieren
• Het verwijderen van afvalstoffen uit het bloed
• Regelen van de vocht- en zoutbalans van het lichaam
• Aanmaken van hormonen
• Nieren en bloeddruk
• Schade aan de nieren - nierklachten
• Verlies van nierfunctie
• Chronische schade aan de nieren
• Verborgen nierschade

Nieren en urinewegen

Urinestelsel

De nieren maken onderdeel uit van de urinewegen. Het urinestelsel bestaat uit de nieren, de nierbekkens, de urineleiders, de blaas en de plasbuis. Het urinestelsel scheidt niet alleen overtollig water uit, maar controleert ook nauwkeurig de samenstelling van alle vloeistoffen in het lichaam zodat het evenwicht behouden blijft. Tegelijk worden schadelijke afvalstoffen afgevoerd. De nieren zijn de belangrijkste uitscheidingsorganen. De nieren kunnen beschouwd worden als filters die 24/7 bezig zijn om het bloed te zuiveren van stoffen die er of niet in thuis horen, of die in te grote hoeveelheid aanwezig is. De nieren maken daar 'urine' van. Urine is een afvalproduct. Het bestaat uit water en opgeloste afvalproducten.

Twee nieren

Het ontwerp van het menselijk lichaam gaat uit van twee nieren. De nieren zitten links en rechts, hoog in de zij, vlak achter de onderste ribben aan de rugzijde. Elke nier heeft een nierbekken: een soort trechter waarin de urine zich verzamelt. Vanuit het nierbekken loopt de urine via de urineleider naar de blaas, die onderin je buik zit. In de blaas wordt de urine tijdelijk opgeslagen; de blaas is in feite een tijdelijke opslagplaats van urine. Als je urineblaas vol is, krijgt je aandrang om te plassen en via de plasbuis verlaat de urine uiteindelijk je lichaam.

Ligging van de nieren: waar zitten je nieren?

Roodbruine, boonvormige organen

De nieren zijn twee roodbruine, boonvormige organen van ongeveer 10-12 cm lang, 6-7 cm breed en 3 cm dik (ongeveer de grootte van een vuist), en ze bevinden zich aan de rugzijde boven de taillelijn. Een gemiddelde nier weegt 150 gram. De roodbruine kleur danken de nieren aan de vele bloedvaten die erdoor lopen. De binnenste rand is hol en bevat in het midden een inkeping, de nierpoort. De nieren krijgen vanuit de aorta via de nierslagader (via de nierpoort) hun slagaderlijke bloed. De nierader voert het gezuiverde bloed af naar de onderste holle ader. Aan de holle zijde van de nier bevindt zich tevens het begin van de urineleider. Per etmaal stroomt er ongeveer 1.500 tot 2.000 liter bloed door de nieren. De nieren produceren dagelijks ongeveer 1,5 liter urine. De nieren kunnen dagelijks tot wel 600 keer hun eigen gewicht aan vocht verwerken.

Kwetsbaar

De nieren zijn minder goed beschermd tegen letsel dan organen als het hart en de lever. Daar lijkt rekening mee te zijn gehouden in het ontwerp van het menselijke lichaam, doordat we twee nieren hebben. Hierdoor zijn we beschermd tegen een eventueel verlies van een nier als gevolg van een ongeluk of opzettelijk toegebracht letsel.

Anatomie en werking van de nieren

De nieren hebben een complexe anatomie.

Nierkapsel, nierschors en niermerg

De nieren zijn zorgvuldig verpakt. Aan de buitenzijde hebben de nieren een glad bruin kapsel: het nierkapsel. Daarbinnen zit de tweede, vrij smalle laag, de nierschors. Daarna volgt een laag van perirenaal vet dat de nieren als een kussentje beschermt tegen schokken en stoten. Onder deze laag bevindt zich het niermerg, welke gestreept is en bestaat uit kegelvormige structuren, die uitsteken in het nierbekken, dat is de holte waar de urine in terechtkomt. Via de urineleider (ureter) staat het nierbekken in verbinding met de urineblaas.

Opvallend in het niermerg zijn de piramidevormige mergpiramiden. Iedere menselijke nier bevat 10-18 mergpiramiden. De primaire urine of voorurine die door de nierlichaampjes wordt geproduceerd, wordt verwerkt in de medullaire piramiden; water en zouten worden bijvoorbeeld onttrokken en weer aan het lichaam toegevoegd: dit proces staat bekend als reabsorptie. Dit betekent dat slechts een klein deel van de primaire urine daadwerkelijk in de urineblaas komt, het grootste deel wordt gerecycled of hergebruikt. De medullaire piramiden lopen taps toe De urine 'druppelt' uit deze papillen in de kelk en van daaruit in het nierbekken.

Nefronen

Iedere nier is opgebouwd uit een miljoen microscopisch kleine filtertjes, 'nefronen' (of 'zeeflichaampjes') genaamd. Ieder nefron bestaat uit vijf onderdelen. De nefronen filteren het bloed waardoor 'voorurine' ontstaat en vervolgens vindt vanuit de voorurine terugresorptie van stoffen plaats naar het bloed, zodat alleen urine overblijft. Per etmaal wordt door de beide nieren samen ongeveer 180 liter voorurine gemaakt, waarvan 178,5 liter wordt teruggeresorbeerd. De terugresorptie gebeurt door andere onderdelen van het nefron dan het filter. De terugresorptie van stoffen vereist grote nauwkeurigheid, waar veel energie en dus zuurstof voor nodig is.

Diabetes

De nieren zijn adaptief. Ze kunnen zich goed aanpassen aan veranderende omstandigheden. Als je veel zouten gebruikt, dan zullen je nieren ook meer zouten uit het bloed verwijderen. Nieren zullen er ook altijd voor zorgen dat alle glucose uit de voorurine wordt teruggeresorbeerd. Toch zijn er situaties waarbij het aanbod van glucose in het bloed dermate hoog is, dat de nieren deze overvloed niet meer aankunnen zodat er toch urine wordt geproduceerd waarin glucose aanwezig is (= glucosurie). Dit is bijvoorbeeld het geval bij ongecontroleerde diabetes. Wanneer er in de urine meer suiker aanwezig is, wordt extra water aangezogen. Dit is dan ook de reden dat een suikerpatiënt veel moet plassen (= polyurie), waardoor hij overmatig dorst heeft.

Hormonen

De nieren worden met betrekking tot hun functioneren bijgestaan door hormonen, teneinde de terugresorptie en de uitscheidingsprocessen adequaat te laten verlopen. Zo helpt het hormoon 'aldosteron', welke afkomstig is uit de bijnierschors, bij de terugresorptie van natrium. Het 'antidiuretisch hormoon' (ADH), welke aan de bloedbaan wordt afgegeven door de hypofyse achterkwab, speelt een rol bij de regulatie van water en vocht in het lichaam. ADH gaat de vorming van urine (diurese) tegen door in het nefron altijd de juiste hoeveelheid water terug te pakken. Een tekort van dit hormoon zorgt voor een overvloedige urineproductie (polyurie). Er ontstaat een grote hoeveelheid ongeconcentreerde urine waardoor uitdroging kan ontstaan. Een tekort aan ADH wordt 'diabetes insipidus' genoemd (wat niets te maken heeft met diabetes mellitus). Mensen met diabetes insipidus plassen heel veel en hebben voortdurend dorst. De aandoening kan goed met medicijnen worden behandeld.

Functie van de nieren

De drie belangrijkste functies van de nieren zijn:

• Het verwijderen van afvalstoffen uit het bloed;
• Het regelen van de vocht- en zoutbalans; en
• Het aanmaken van hormonen.

Het verwijderen van afvalstoffen uit het bloed

Je nieren zijn de belangrijkste filter in je lichaam. Ze filteren afvalstoffen uit het bloed die daarin terechtkomen door de verschillende stofwisselingsprocessen in het lichaam, en deze afvalstoffen vormen samen met water je urine.

Regelen van de vocht- en zoutbalans van het lichaam

Hierboven hebben we reeds het proces beschreven dat de nieren afvalstoffen uit het bloed halen. Een andere belangrijke functie van de nieren is het regelen van de vocht- en zoutbalans van het lichaam. Het lichaam (dat voor een groot deel uit water bestaat), kan alleen goed functioneren als de hoeveelheid vocht zo veel mogelijk constant blijft. Dit is een taak van de nieren. Als je bijvoorbeeld veel hebt gedronken, produceren je nieren extra urine en als je veel moet zweten juist weer minder. De nieren zorgen er tevens voor dat de hoeveelheid zouten in het bloed binnen bepaalde grenzen blijft.

Aanmaken van hormonen

Je nieren maken ook hormonen aan. Hormonen zijn (signaal)stofjes die via het bloed naar andere delen van het lichaam stromen en andere organen vertellen wat ze moeten doen. Je nieren maken een hormoon aan (erytropoëtine), dat het beenmerg aanzet om rode bloedcellen te maken. Ook maken de nieren een hormoon, 'renine' genaamd, dat een rol speelt bij het regelen van de bloeddruk. De functie van renine is het tegengaan van een te lage bloeddruk. Bij een gestoorde nierfunctie wordt vaak te veel renine gemaakt, wat een te hoge bloeddruk (hypertensie) en beschadiging van bloedvatwand (atherosclerose) tot gevolg heeft. Voorts zorgen je nieren ervoor dat het prehormoon vitamine D3 omgezet wordt in actief vitamine D. Deze vitamine heeft een belangrijke taak; het zorg er namelijk voor dat het lichaam kalk in de botten kan opnemen.

Nieren en bloeddruk

Het zijn overigens niet alleen nieraandoeningen die de bloeddruk kunnen verhogen. Het omgekeerde is ook mogelijk: te hoge bloeddruk kan schade aan de nieren veroorzaken (een hoge bloeddruk beschadigt de nierfilters, een onderdeel van een nefron), wat een neerwaartse spiraal tot gevolg heeft. Als je bloeddruk langere tijd te hoog is, dan kunnen hierdoor de bloedvaten geleidelijk beschadigen en vernauwen. Dit geeft een verminderde bloedtoevoer, ook naar de nieren. Hierdoor treedt nierschade op, waardoor de nieren minder goed werken en ze steeds meer moeite hebben om afvalstoffen uit het bloed te filteren. Dit heeft tot gevolg dat je nierfunctie achteruit gaat. Je nieren maken vervolgens stoffen aan om de doorbloeding in stand te houden, doch deze stoffen verhogen de bloeddruk nog meer en dan is de cirkel rond: door de hogere bloeddruk krijgen de bloedvaten (ook die in de nieren) het nóg zwaarder te verduren, enz. Als gevolg van dit proces gaan de nieren steeds slechter werken.

Het blijkt dat ongeveer 1 op de 5 mensen met hoge bloeddruk last heeft van chronische (dat wil zeggen blijvende en onomkeerbare) nierschade. Als je last hebt van een te hoge bloeddruk, dan is het aan te raden om jaarlijks je nieren te laten controleren. Als je er op tijd bij bent, is nierschade vaak nog te beperken. De huisarts kan deze controle uitvoeren door te kijken naar de hoeveelheid eiwit in je urine. Hij kan ook bloedonderzoek laten verrichten om de nierfunctie te bepalen. Indien chronische nierschade wordt vastgesteld, dan kan je arts besluiten (andere) medicijnen voor te schrijven.

Schade aan de nieren - nierklachten

Verlies van nierfunctie

Nierschade kan leiden tot nierfunctieverlies. Er kan onderscheid worden gemaakt tussen acute en chronische nierschade. Bij acute nierschade functioneren de nieren plotseling (acuut) onvoldoende, waardoor er te weinig afvalstoffen uit het lichaam worden gefilterd en er bijgevolg te veel afvalstoffen in het lichaam achterblijven. Acute nierschade kan bijvoorbeeld ontstaan door:

• Te weinig bloedaanvoer. Te weinig bloedaanvoer vindt plaats door te lage bloeddruk. Dit kan bijvoorbeeld worden veroorzaakt door een grote bloeding elders in het lichaam. Een andere veel voorkomende oorzaak is uitdroging als gevolg van diarree of braken. De druk in de nieren valt hierdoor weg en bijgevolg kunnen de nierfilters hun werk (tijdelijk) niet meer uitvoeren.
• Een ontsteking. Een ontsteking kan ertoe leiden dat de nierfilters beschadigd raken.
• Een blokkade. Een blokkade heeft tot gevolg dat de nieren de urine niet goed kunnen afvoeren, waardoor er stuwing ontstaat. Een te grote prostaat, stenen of een tumor zijn mogelijke oorzaken.

Chronische schade aan de nieren

Chronische nierschade komt het meeste voor. Het verloop is vaak sluipend. Chronische nierschade ontstaat geleidelijk en kan verschillende oorzaken hebben. De meest voorkomende oorzaken zijn:

• een ontsteking van de nieren (nierontsteking);
• suikerziekte (diabetes mellitus); of
• een hoge bloeddruk.

Verder blijkt uit de literatuur dat roken en overgewicht een ongunstige invloed hebben op het ziekteproces. Het is bekend dat roken de bloedvaten naar en in de nieren beschadigt, waardoor de nieren minder goed hun werk kunnen doen.

Verborgen nierschade

Het blijkt dat in Nederland ongeveer 1 op de 10 mensen last heeft van 'verborgen nierschade'. De nierschade blijkt uit minuscule spoortjes eiwit in de urine. Verder blijkt dat ongeveer 1 op de 20 Nederlanders nierschade heeft met verlies van nierfunctie. Chronische nierschade is weliswaar niet te genezen, maar adequate behandeling kan de achteruitgang van de nierfunctie vertragen. De kans op nierschade kun je verlagen door:

• gezond te eten en een gezond gewicht te handhaven;
• zo min mogelijk zout te gebruiken;
• niet te roken;
• voldoende te bewegen; en
• met mate alcohol te drinken.

Deze leefstijladviezen helpen ook om hoge bloeddruk en diabetes type II te voorkomen, twee ziekten die op zichzelf ook tot nierschade kunnen leiden.

Lees verder

• Nieraandoeningen: symptomen, oorzaken en behandeling
• Nierstenen: symptomen, oorzaken, behandeling en verwijderen
• Nierfunctieonderzoek: onderzoek naar functioneren van nieren
• Nierpijn: oorzaken pijn aan de nieren, nierstreek en rugpijn
• Cystenieren (cysten in de nieren): symptomen en behandeling