Psychotische stoornissen: Soorten, symptomen en behandeling

Psychotische stoornissen vormen een groep van ernstige psychische aandoeningen waarbij patiënten abnormale denkprocessen en vreemde percepties ervaren. Deze stoornissen verstoren de realiteitszin, waardoor patiënten moeite hebben om te onderscheiden wat echt is en wat niet. Mensen met psychotische stoornissen kunnen hallucinaties ervaren, waarbij ze dingen zien, horen, ruiken, proeven of voelen die niet werkelijk bestaan, of wanen ontwikkelen, waarbij ze vastlopen in onjuiste overtuigingen die niet door anderen kunnen worden bevestigd. De behandeling bestaat meestal uit een combinatie van medicatie en psychotherapie. De vooruitzichten voor patiënten met psychotische stoornissen zijn doorgaans goed, vooral als de behandeling snel wordt gestart.

• Epidemiologie
• Mechanisme
• Oorzaken en risicofactoren van psychotische stoornissen
• Risicofactoren
• Risicogroepen
• Geassocieerde symptomen: Wanen en hallucinaties
• Soorten psychotische stoornissen
• Door stoffen veroorzaakte psychotische stoornis
• Gedeelde psychotische stoornis
• Kortdurende psychotische stoornis
• Parafrenie
• Schizoaffectieve stoornis
• Schizofrenie
• Schizofreniforme stoornis
• Stoornis door een medische aandoening
• Waanstoornis
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling
• Prognose
• Complicaties
• Preventie

Epidemiologie

Psychotische stoornissen, waaronder schizofrenie en bipolaire stoornis met psychotische kenmerken, komen wereldwijd voor. De prevalentie en incidentie kunnen variëren afhankelijk van de regio, leeftijdsgroep en risicofactoren.

Prevalentie van psychotische stoornissen
Psychotische stoornissen komen wereldwijd voor, met een prevalentie van ongeveer 1% van de bevolking die ooit in hun leven een psychose ervaart. Schizofrenie is een van de meest voorkomende psychotische stoornissen, met een levenslange prevalentie van ongeveer 0,3-0,7%.

Incidentie per leeftijdsgroep
De meeste gevallen van psychotische stoornissen beginnen op jonge volwassen leeftijd, meestal tussen de 16 en 30 jaar. De incidentie is vaak hoger bij mannen dan bij vrouwen, hoewel het risico voor vrouwen in latere levensfasen iets toeneemt.

Regionale variaties
Er zijn significante regionale verschillen in de prevalentie van psychotische stoornissen, deels door genetische, omgevings- en sociale factoren. In sommige ontwikkelingslanden wordt een hogere incidentie van psychose waargenomen, mogelijk als gevolg van sociaaleconomische stressoren.

Mechanisme

De mechanismen achter psychotische stoornissen zijn complex en omvatten zowel genetische als omgevingsfactoren die de hersenstructuren en neurotransmittersystemen beïnvloeden.

Genetische factoren
Er is een sterke genetische component in veel psychotische stoornissen, vooral schizofrenie. Families met een geschiedenis van psychose vertonen een verhoogd risico. Specifieke genen die de hersenchemie beïnvloeden, zoals die welke coderen voor dopamine-receptoren, kunnen bijdragen aan het risico.

Neurochemie en neurotransmitters
Een van de belangrijkste neurotransmitters die betrokken is bij psychotische stoornissen is dopamine. Een overactiviteit van het dopaminerge systeem in bepaalde hersengebieden wordt vaak geassocieerd met hallucinaties en wanen, die kenmerkend zijn voor psychotische episodes.

Hersenstructuren en hersenfunctionaliteit
Afwijkingen in hersenstructuren zoals de hippocampus, thalamus en prefrontale cortex kunnen bijdragen aan psychotische symptomen. Deze gebieden zijn betrokken bij geheugen, perceptie en cognitieve controle, wat verklaart waarom psychotische stoornissen vaak gepaard gaan met verstoorde denkprocessen.

Oorzaken en risicofactoren van psychotische stoornissen

Wetenschappers hebben anno augustus 2024 nog niet volledig vastgesteld wat de exacte oorzaken van psychotische stoornissen zijn. Er zijn echter verschillende theorieën over mogelijke oorzaken. Onderzoek suggereert dat virussen, problemen met bepaalde hersencircuits, extreme stress, trauma en sommige vormen van drugsmisbruik mogelijk een rol spelen. Erfelijkheid kan ook een rol spelen; patiënten hebben een verhoogd risico als er familieleden zijn met psychotische stoornissen.

Risicofactoren

Psychotische stoornissen worden beïnvloed door een complex samenspel van genetische, biologische, omgevings- en psychologische factoren.

Genetische kwetsbaarheid
Psychotische stoornissen komen vaker voor bij mensen met een familiegeschiedenis van psychose. Genetische studies hebben verschillende risicogenen geïdentificeerd die het risico op het ontwikkelen van een psychotische stoornis verhogen, zoals de aanwezigheid van specifieke allelen.

Omgevingsfactoren
Stressvolle gebeurtenissen in het leven, zoals traumatische ervaringen, misbruik of verlies, kunnen een psychotische episode uitlokken, vooral bij mensen die genetisch vatbaar zijn. Ook sociale isolatie en het gebruik van drugs zoals cannabis kunnen het risico verhogen.

Neurologische en biologische factoren
Hersenafwijkingen, zoals een abnormale hersenstructuur of verstoringen in de neurotransmissie, kunnen de kwetsbaarheid voor psychotische stoornissen vergroten. Erfelijke factoren spelen een belangrijke rol in deze biologische processen.

Risicogroepen

Bepaalde groepen hebben een verhoogd risico op het ontwikkelen van psychotische stoornissen, waaronder mensen met een familiegeschiedenis, jongeren en personen met een lage sociaaleconomische status.

Jongeren en adolescenten
Jongeren, vooral mannen, hebben het hoogste risico om een psychotische stoornis te ontwikkelen, vaak rond de late tienerjaren tot de vroege volwassenheid. Het begin van psychotische stoornissen in deze levensfase kan invloed hebben op de ontwikkeling en de sociale integratie.

Mensen met een familiaire geschiedenis
Een familiegeschiedenis van psychotische stoornissen verhoogt het risico op het ontwikkelen van deze aandoeningen. Mensen die eerstegraads familieleden hebben met schizofrenie of andere psychotische stoornissen, vertonen een significant verhoogd risico.

Mensen met een lage sociaaleconomische status
Sociale en omgevingsfactoren, zoals armoede, een lage opleidingsniveau en onstabiele woonsituaties, kunnen bijdragen aan een verhoogd risico op psychotische stoornissen. Deze factoren kunnen stress verhogen en de toegang tot passende zorg beperken.

Geassocieerde symptomen: Wanen en hallucinaties

De symptomen van psychotische stoornissen kunnen variëren tussen patiënten en zelfs veranderen bij dezelfde persoon in de loop van de tijd. Veelvoorkomende symptomen zijn hallucinaties en wanen. Hallucinaties omvatten het ervaren van dingen die niet echt zijn, zoals geluiden, beelden of gevoelens. Wanen zijn hardnekkige valse overtuigingen die blijven bestaan ondanks bewijs van het tegendeel.

Patiënten met psychotische stoornissen kunnen moeite hebben met:

• Het ondernemen van dagelijkse activiteiten
• Het maken van correcte en gecoördineerde bewegingen (soms kunnen er vertraagde of ongebruikelijke bewegingen optreden)
• Het begrijpen van de realiteit
• Het handhaven van een stabiele stemming, met mogelijke stemmingswisselingen zoals depressie of manie
• Effectieve communicatie
• Emotionele reacties (patiënten kunnen vaak koud en afstandelijk overkomen)
• Het nemen van weloverwogen beslissingen
• Helder denken
• Relaties onderhouden op school, thuis of op het werk
• Samenhangend en georganiseerd spreken
• Voor zichzelf zorgen (zoals persoonlijke hygiëne)
• Zich correct gedragen

Deze symptomen kunnen het dagelijks leven aanzienlijk beïnvloeden, wat leidt tot problemen op sociaal, werk- en schoolgebied, evenals in andere persoonlijke relaties.

Soorten psychotische stoornissen

Door stoffen veroorzaakte psychotische stoornis

Sommige psychotische stoornissen ontstaan door het gebruik of de stopzetting van bepaalde stoffen. Dit kan hallucinaties, wanen en/of verwarde spraak veroorzaken. Stoffen die deze symptomen kunnen veroorzaken zijn onder andere:

• Alcohol
• Amfetaminen
• Cocaïne
• LSD
• Marihuana
• Opioïden
• PCP
• Sedativa

De symptomen verdwijnen vaak na het stoppen van het gebruik van de stof. Echter, hernieuwd gebruik kan de symptomen weer laten terugkeren.

Gedeelde psychotische stoornis

Een gedeelde psychotische stoornis, of folie à deux, is een zeldzame aandoening waarbij twee mensen in een relatie dezelfde onware overtuigingen delen. Bijvoorbeeld, een moeder en haar zoon kunnen gezamenlijk geloven dat zij worden achtervolgd door buitenaardse wezens.

Kortdurende psychotische stoornis

Een kortdurende psychotische stoornis wordt gekenmerkt door plotselinge symptomen zoals hallucinaties en wanen. Uitlokkende factoren kunnen onder andere een bevalling of extreme stress zijn, zoals een ongeluk of het verlies van een geliefde. Meestal verdwijnen de symptomen binnen één maand spontaan, hoewel sommige gevallen kunnen evolueren naar schizofrenie of een schizoaffectieve stoornis.

Parafrenie

Parafrenie vertoont symptomen die vergelijkbaar zijn met schizofrenie, maar begint vaak op latere leeftijd. De aandoening wordt gekenmerkt door complexe en vaak bizarre wanen.

Schizoaffectieve stoornis

Een schizoaffectieve stoornis is een combinatie van schizofrenie en een stemmingsstoornis, zoals manie of depressie. Patiënten vertonen zowel wanen en hallucinaties als stemmingsproblemen. Antidepressiva en antipsychotica zijn vaak voorgeschreven medicaties, naast psychotherapie, om de symptomen te beheersen.

Schizofrenie

Bij schizofrenie ervaren patiënten hallucinaties van verschillende aard, zoals auditieve, visuele of tactiele hallucinaties, evenals wanen. De symptomen duren vaak langer dan zes maanden en hebben een grote impact op werk, school en sociale relaties.

Schizofreniforme stoornis

Een schizofreniforme stoornis vertoont de symptomen van schizofrenie, maar de symptomen zijn tijdelijk en duren meestal één tot zes maanden. Het komt vaker voor bij jongeren en kan soms terugkeren.

Stoornis door een medische aandoening

Psychotische symptomen kunnen ook voortkomen uit medische aandoeningen die de hersenfunctie beïnvloeden, zoals:

• De ziekte van Alzheimer en andere vormen van dementie
• Een beroerte
• Een herseninfectie
• Een hersentumor
• Hoofdletsel
• Een lage bloedsuikerspiegel (hypoglykemie)
• Hiv of aids
• Lupus
• Multiple sclerose
• Syfilis
• De ziekte van Parkinson (neurologische aandoening met bevingen)

Waanstoornis

Bij een waanstoornis heeft de patiënt één of meerdere valse overtuigingen die het dagelijks leven beïnvloeden. Voorbeelden zijn het geloven dat iemand een moordplan beraamt, dat een partner bedriegt, of dat een beroemdheid verliefd is op hen. De wanen moeten minstens één maand aanhouden om gediagnosticeerd te worden.

Alarmsymptomen

De vroege symptomen van psychotische stoornissen kunnen moeilijk te herkennen zijn. Patiënten zijn zich vaak niet bewust van hun aandoening. Alarmsignalen zijn onder andere:

• Afstand nemen van dierbaren en zich meer alleen opstellen
• Concentratieproblemen of moeite met helder denken
• Ervaringen van dingen die niet aanwezig zijn bij anderen, zoals geluiden of beelden
• Het verwaarlozen van zelfzorg
• Het ontwikkelen van vreemde overtuigingen die niet door anderen kunnen worden weerlegd
• Wantrouwen naar mensen in de omgeving

Diagnose en onderzoeken

Voor een diagnose van een psychotische stoornis is een uitgebreide medische en psychiatrische anamnese noodzakelijk. Dit kan worden aangevuld met een kort lichamelijk onderzoek, een bloedonderzoek en/of beeldvormend onderzoek van de hersenen om lichamelijke oorzaken of drugsgebruik uit te sluiten. Psychologen of psychiaters gebruiken specifieke interview- en beoordelingshulpmiddelen om een psychotische stoornis te diagnosticeren.

Behandeling

Een snelle behandeling verhoogt de kans op een goede prognose. Meestal bestaat de behandeling uit een combinatie van medicatie en psychotherapie. Antipsychotica worden gebruikt om hallucinaties en wanen te verminderen. Bij aanwezigheid van depressieve symptomen worden ook antidepressiva voorgeschreven. Psychotherapie helpt patiënten om gedachten en gedrag te begrijpen en leert hen gezondere manieren om met problemen om te gaan.

Prognose

De prognose van psychotische stoornissen varieert, afhankelijk van de aandoening, het moment van behandeling, en de aanwezigheid van comorbide aandoeningen.

Langdurig herstel en remissie
Veel patiënten met psychotische stoornissen ervaren een gedeeltelijk herstel of remissie, vooral als de aandoening vroeg wordt gediagnosticeerd en behandeld. De kans op langdurige remissie is groter bij vroege interventie en goed ondersteunde behandelingsstrategieën.

Impact van de ziekte op het dagelijks leven
Psychotische stoornissen kunnen aanzienlijke invloed hebben op het dagelijks functioneren, vooral in termen van werk, sociale relaties en zelfstandigheid. Therapieën zoals cognitieve gedragstherapie kunnen helpen om de impact op het dagelijks leven te verminderen.

Chronische psychotische stoornissen
Bij sommige patiënten, vooral bij degenen met schizofrenie, kan de aandoening chronisch zijn, wat leidt tot langdurige beperkingen. Deze patiënten hebben vaak blijvende symptomen en kunnen intensieve zorg en therapie nodig hebben.

Complicaties

Psychotische stoornissen kunnen leiden tot verschillende complicaties die zowel lichamelijk als psychologisch van aard kunnen zijn.

Comorbide psychische aandoeningen
Patiënten met psychotische stoornissen hebben vaak ook andere psychische aandoeningen, zoals depressie, angststoornissen of verslavingen. Deze comorbiditeit kan de behandeling bemoeilijken en de prognose verslechteren.

Sociaal functioneren en werk
Psychotische stoornissen kunnen het vermogen om te werken, relaties te onderhouden en zelfstandig te functioneren aanzienlijk verminderen. Sociale isolatie, verlies van werk en armoede zijn veel voorkomende complicaties.

Lichamelijke gezondheidsproblemen
Patiënten met psychotische stoornissen hebben vaak verhoogde risico’s op lichamelijke gezondheidsproblemen, zoals hart- en vaatziekten en metabole syndromen, vaak door de bijwerkingen van antipsychotische medicatie en een ongezonde levensstijl.

Preventie

Hoewel het niet altijd mogelijk is om psychotische stoornissen volledig te voorkomen, kunnen er strategieën worden toegepast om het risico te verlagen.

Vroege detectie en interventie
Het vroegtijdig herkennen van tekenen van psychose kan de ernst van de stoornis verminderen. Interventies zoals vroege psychotherapie, medicatie en sociaal werk kunnen de prognose verbeteren.

Maatschappelijke steun en preventieprogramma’s
Programma's die gericht zijn op het verbeteren van de sociale omstandigheden, het bieden van psychologische ondersteuning en het verminderen van stress kunnen bijdragen aan het voorkomen van psychotische episodes, vooral in risicogroepen.

Opleiding en bewustwording
Het bevorderen van bewustzijn over psychotische stoornissen in de samenleving kan helpen om stigma te verminderen en mensen sneller toegang te geven tot zorg en ondersteuning, waardoor de kans op escalatie van symptomen wordt verkleind.

Lees verder

• Schizoaffectieve stoornis: Psychische aandoening
• Schizofrenie: Aandoening met o.a. waanideeën & hallucinaties
• Depressie: Oorzaken en behandeling van depressieve gevoelens
• Hallucinaties: Waanvoorstellingen en onechte percepties
• Antipsychotica: Medicatie tegen schizofrenie of manie