Opioïden en opiaten: Geneesmiddelen die pijn verlichten

Opioïden en opiaten zijn geneesmiddelen die afgeleid zijn van opium of daarvan afgeleiden stoffen. Ze vallen onder de categorie van narcotica, oftewel verdovende middelen. Wanneer opioïden zoals voorgeschreven door een arts worden gebruikt, zijn ze effectief voor het verlichten van acute pijn, bijvoorbeeld na een operatie. Onjuist, overmatig of langdurig gebruik kan echter leiden tot aanzienlijke risico’s en bijwerkingen, zoals fysieke afhankelijkheid en verslaving. Het is cruciaal om langdurig gebruik van deze medicijnen nauwkeurig te monitoren om deze problemen te voorkomen of om ontwenningsverschijnselen te verlichten.

• Wat zijn opioïden?
• Terminologie opioïden en opiaten
• Fysiologische en farmacologische werking van opioïden
• Voorbeelden van opioïde en opiate geneesmiddelen
• Soorten opioïden en opiaten
• Indicaties voor het gebruik van opiaten
• Toedieningswijzen
• Risico’s en bijwerkingen van medicijnen
• Bijwerkingen
• Fysieke afhankelijkheid
• Verslaving
• Behandeling van verslaving
• Veilig gebruik en veilige verwijdering van medicijnen
• Bijkomende geneesmiddelen voor pijnbehandeling
• Praktische tips voor het omgaan met het gebruik van opioïden en opiaten
• Volg het voorschrift van je arts nauwkeurig
• Let op mogelijke bijwerkingen
• Zorg voor een goede balans tussen rust en activiteit
• Wees voorzichtig met autorijden en het bedienen van machines
• Ondersteun je herstel met een gezond voedingspatroon
• Werk aan een plan voor afbouw indien nodig
• Praat over je zorgen of angsten
• Misvattingen rond Opioïden en Opiaten
• Opiaten en opioïden zijn hetzelfde
• Opioïden worden alleen gebruikt voor pijnbestrijding
• Opioïden en opiaten zijn altijd verslavend
• Alle opioïden zijn gevaarlijk en moeten worden vermeden
• Opioïden kunnen snel en gemakkelijk worden afgebouwd zonder gevolgen
• Opiaten zijn alleen een probleem in de Verenigde Staten
• Opioïden zijn altijd noodzakelijk voor pijnbestrijding

Wat zijn opioïden?

Opioïden zijn een klasse van gereguleerde pijnstillende geneesmiddelen die natuurlijke of synthetische stoffen bevatten die lijken op morfine, het actieve bestanddeel van opium. Opium wordt gewonnen uit de onrijpe vruchten van de Papaver somniferum (slaapbol). Het ingedroogde melksap van de plant wordt als een geelbruin, bitter smakend poeder verkocht, dat ongeveer 10% morfine bevat. Morfine heeft een verdovende werking, verlicht pijn en kan gevoelens van kalmte en euforie opwekken. Opioïde medicijnen werken door zich aan specifieke receptoren in de hersenen te binden, wat de pijnperceptie vermindert en gevoelens van welzijn kan bevorderen.

Terminologie opioïden en opiaten

Opiaten zijn natuurlijke of gedeeltelijk natuurlijke chemische verbindingen die direct uit opium worden gewonnen of uit natuurlijke stoffen worden gefabriceerd. Voorbeelden van opiaten zijn codeïne, heroïne, morfine en opium. Opioïden omvatten zowel de synthetische als semi-synthetische afgeleiden die worden geproduceerd in laboratoria. Deze stoffen bootsen de effecten van opiaten na maar zijn niet noodzakelijkerwijs direct afgeleid van natuurlijke bronnen.

Fysiologische en farmacologische werking van opioïden

Werkingsmechanisme van opioïden
Opioïden werken door zich te binden aan specifieke receptoren in het zenuwstelsel, bekend als opioïde receptoren, die zich voornamelijk in de hersenen, het ruggenmerg en andere delen van het lichaam bevinden. Deze receptoren worden onderverdeeld in drie hoofdtypen: mu (μ), kappa (κ) en delta (δ). Wanneer opioïden zich aan deze receptoren binden, blokkeren ze de overdracht van pijnsignalen naar de hersenen en verhogen ze de pijnverlichting. Dit leidt tot een gevoel van euforie, wat bijdraagt aan het verslavende potentieel van deze stoffen.

Effecten op het centrale zenuwstelsel
Opioïden beïnvloeden niet alleen de pijnbeleving, maar ook de stemming, ademhaling, hartslag en de algehele mobiliteit van het lichaam. De effecten op het centrale zenuwstelsel kunnen onder andere sedatie, ademhalingsdepressie en een verlaagd bewustzijn omvatten, wat leidt tot een verhoogd risico op overdosering bij verkeerd gebruik.

Afhankelijkheid en tolerantie
Bij langdurig gebruik van opioïden kunnen patiënten tolerantie ontwikkelen, wat betekent dat steeds hogere doses nodig zijn om hetzelfde effect te bereiken. Dit kan leiden tot fysieke afhankelijkheid, waarbij het lichaam zich aanpast aan de aanwezigheid van de stof en ontwenningsverschijnselen vertoont wanneer het gebruik wordt gestopt of verminderd.

Voorbeelden van opioïde en opiate geneesmiddelen

Veelvoorkomende opioïden zijn onder andere heroïne, evenals andere narcotische middelen zoals oxycodon, buprenorfine, morfine, codeïne, tramadol, methadon en fentanyl.

Soorten opioïden en opiaten

Endogene opioïden
Endogene opioïden zijn stoffen die van nature in het lichaam aanwezig zijn en die een vergelijkbare werking hebben als opioïden. Ze worden geproduceerd door het lichaam als reactie op pijn of stress en omvatten endorfines, enkefalinen en dynorfines. Deze natuurlijke opioïden spelen een belangrijke rol in pijnbestrijding en het reguleren van emotionele en stressvolle reacties.

Naturally derived opioïden
Opioïden kunnen ook natuurlijk worden verkregen uit de papaverplant (Papaver somniferum). Morfine en codeïne zijn voorbeelden van natuurlijke opioïden die vaak worden voorgeschreven voor pijnverlichting. Morfine wordt bijvoorbeeld gebruikt voor pijnbestrijding bij kankerpatiënten of na grote chirurgische ingrepen.

Synthetische opioïden
Synthetische opioïden zijn chemisch vervaardigde stoffen die een vergelijkbare werking hebben als natuurlijke opioïden. Voorbeelden zijn fentanyl, oxycodon en methadon. Synthetische opioïden worden vaak gebruikt in medische behandelingen, maar ze kunnen gemakkelijker leiden tot overdosering vanwege hun krachtigere werking, vooral fentanyl, dat tot 100 keer sterker is dan morfine.

Semi-synthetische opioïden
Semi-synthetische opioïden worden geproduceerd door de chemische modificatie van natuurlijke opioïden. Voorbeelden hiervan zijn oxycodon, hydrocodon en heroin (heroin is een illegale stof). Deze opioïden zijn vaak krachtiger dan de natuurlijke versies, maar worden in de geneeskunde gebruikt voor pijnbeheersing bij patiënten die een grotere pijnbehoefte hebben.

Indicaties voor het gebruik van opiaten

Acute pijnbestrijding
Opioïden worden vaak voorgeschreven voor de verlichtingen van acute pijn, bijvoorbeeld na een operatie of letsel. Bij kortdurend gebruik kunnen opioïden zeer effectief zijn in het verminderen van ernstige pijn, die niet adequaat kan worden behandeld met andere pijnstillers zoals paracetamol of NSAID’s.

Chronische pijnbehandeling
In gevallen van chronische pijn, zoals bij kanker, rugpijn of artritis, kunnen opioïden noodzakelijk zijn voor langdurige pijnverlichting. Dit gebruik moet echter zorgvuldig worden gecontroleerd vanwege het risico op afhankelijkheid en verslaving.

Palliatieve zorg
In palliatieve zorg, waar het doel is om de kwaliteit van leven van patiënten met terminale aandoeningen te verbeteren, spelen opioïden een cruciale rol in het beheersen van ernstige pijn en het verbeteren van de algehele gemoedstoestand.

Toedieningswijzen

Opioïde pijnstillers kunnen op verschillende manieren worden toegediend. De meest gebruikelijke manier is orale inname, omdat dit doorgaans eenvoudig en kosteneffectief is. Alternatieve methoden zijn onder andere rectale toediening, het gebruik van transdermale pleisters, en in sommige gevallen intraveneuze toediening (via een ader) als andere methoden niet beschikbaar zijn. Voor patiënten die niet goed reageren op andere toedieningsvormen of ernstige bijwerkingen ervaren, kan een pijnpomp in het ruggenmergkanaal worden gebruikt. Deze methode wordt vaak toegepast bij ernstige gevallen van pijn die niet onder controle kunnen worden gehouden met andere vormen van toediening.

Risico’s en bijwerkingen van medicijnen

Bijwerkingen

Veel voorkomende bijwerkingen van opioïden zijn constipatie, slaperigheid, misselijkheid en braken, evenals ademhalingsproblemen, een geleidelijke overdosering en seksuele disfunctie. Sommige van deze bijwerkingen kunnen verminderd worden door de timing van de doses te wijzigen, zoals na een maaltijd of voor het slapengaan. Constipatie kan vaak verlicht worden door meer te drinken, vezelrijk voedsel te eten of een laxeermiddel te gebruiken (overleg dit altijd met de arts). Bij aanhoudende of ernstige bijwerkingen is het belangrijk om contact op te nemen met de arts.

Fysieke afhankelijkheid

Langdurig dagelijks gebruik van opioïden kan leiden tot fysieke afhankelijkheid. Dit betekent dat het lichaam een tolerantie ontwikkelt voor de opioïden, wat kan vereisen dat de dosis wordt verhoogd om hetzelfde effect te bereiken. Wanneer een patiënt abrupt stopt met het gebruik van opioïden, kunnen ontwenningsverschijnselen optreden, die meestal op de tweede tot derde dag na het stoppen het ergst zijn. Dit kan bijzonder gevaarlijk zijn voor patiënten met hartproblemen of chronische ziekten. Symptomen van het opiaatonttrekkingssyndroom kunnen zijn:

• agitatie
• botpijn
• braken
• buikkrampen
• diarree
• hoge bloeddruk (hypertensie)
• loopneus
• geeuwen
• gewichtsverlies (anorexia)
• koude rillingen met kippenvel
• onvrijwillige beenbewegingen
• overmatig zweten (hyperhidrose)
• pijn
• pupilverwijding (mydriasis)
• rusteloosheid
• slapeloosheid
• spierpijn
• spiertrekkingen
• tranende ogen

Het is essentieel dat patiënten die opioïden gebruiken, stoppen onder strikt medisch toezicht en regelmatig door hun arts worden gecontroleerd om ontwenningsverschijnselen te beheersen of te voorkomen.

Verslaving

Opioïde pijnstillers zijn bijzonder effectief voor het behandelen van pijn op korte termijn. Bij langdurig gebruik is een zorgvuldige medische evaluatie en opvolging noodzakelijk, aangezien een klein percentage patiënten een verslavingsstoornis kan ontwikkelen. Ongeveer vijf procent van de patiënten die deze pijnstillers gedurende een jaar of langer gebruiken, ontwikkelt een verslaving. Verslaving is een chronische hersenziekte gekenmerkt door dwangmatig zoeken naar de medicatie, zelfs als het schadelijk is. Tijdens de zwangerschap kan misbruik van opioïden leiden tot een neonataal abstinentiesyndroom, waarbij baby’s ontwenningsverschijnselen vertonen bij de geboorte.

Behandeling van verslaving

De behandeling van opiatenverslaving omvat meestal een combinatie van medicamenteuze therapie, medische opvolging, gedrags- en psychotherapie, en ondersteuning van familie en vrienden. Deze multidisciplinaire aanpak helpt patiënten te stoppen met het gebruik van opioïden, de ontwenningsperiode door te komen en te leren omgaan met de verslaving. Het medicijn naloxon kan de effecten van een overdosis omkeren en levensreddend zijn als het tijdig wordt toegediend.

Veilig gebruik en veilige verwijdering van medicijnen

Om een overdosis te voorkomen, is het cruciaal om opioïden uitsluitend volgens het voorschrift van de arts te gebruiken en niet te combineren met andere medicijnen tenzij voorgeschreven. Het is ook belangrijk om opioïden veilig te bewaren, bij voorkeur in een afgesloten container die niet toegankelijk is voor anderen. Ongebruikte medicijnen moeten op een veilige manier worden weggegooid, bij voorkeur in een verzegelde plastic zak, om te voorkomen dat ze per ongeluk door kinderen, huisdieren of anderen worden ingenomen.

Bijkomende geneesmiddelen voor pijnbehandeling

Soms kan het nodig zijn om andere pijnstillers in combinatie met opioïden te gebruiken voor een verbeterde pijnbestrijding. Deze kunnen onder andere corticosteroïden (krachtige ontstekingsremmers), anticonvulsiva, antidepressiva, lokale anesthetica (plaatselijk verdovende middelen) en stimulerende middelen zijn. Het is essentieel dat opioïden alleen in combinatie met andere geneesmiddelen worden gebruikt onder toezicht van een arts. Het combineren van opioïden met alcohol, barbituraten (oudere klasse van geneesmiddelen die het centrale zenuwstelsel onderdrukken), antihistaminica (geneesmiddelen voor allergische reacties) of benzodiazepinen (medicatie voor angst en slaapproblemen) kan leiden tot levensbedreigend ademhalingsfalen (ernstige aandoening gekenmerkt door langzame ademhaling).

Praktische tips voor het omgaan met het gebruik van opioïden en opiaten

Opioïden en opiaten worden vaak voorgeschreven om ernstige pijn te verlichten, maar ze kunnen bijwerkingen en risico’s met zich meebrengen, zoals afhankelijkheid, slaperigheid of verstopping. Met de juiste aanpak kun je de voordelen van deze medicijnen optimaal benutten en de nadelen minimaliseren.

Volg het voorschrift van je arts nauwkeurig

Neem opioïden of opiaten alleen volgens de dosering en instructies van je arts. Neem nooit meer dan voorgeschreven, zelfs niet als de pijn toeneemt. Als je merkt dat de medicatie minder effectief wordt, bespreek dit dan met je arts in plaats van zelf de dosering aan te passen. Het zorgvuldig opvolgen van de adviezen kan helpen om afhankelijkheid te voorkomen.

Let op mogelijke bijwerkingen

Opioïden kunnen bijwerkingen veroorzaken zoals slaperigheid, misselijkheid of verstopping. Als je last hebt van deze bijwerkingen, bespreek dit dan met je arts. Zij kunnen mogelijk je medicatie aanpassen of aanvullende middelen voorschrijven, zoals een laxeermiddel om verstopping te voorkomen. Houd ook in de gaten hoe je je voelt, en rapporteer ernstige of nieuwe symptomen onmiddellijk.

Zorg voor een goede balans tussen rust en activiteit

Hoewel opioïden vaak rust bevorderen, is het belangrijk om een evenwicht te vinden. Blijf zo actief mogelijk binnen je grenzen, omdat te veel rust spierzwakte en stijfheid kan veroorzaken. Probeer dagelijks lichte beweging in te bouwen, zoals een korte wandeling, om je lichaam soepel te houden en je stemming te verbeteren.

Wees voorzichtig met autorijden en het bedienen van machines

Opioïden kunnen je reactietijd en alertheid verminderen. Bestuur geen voertuig en bedien geen zware machines totdat je zeker weet hoe je lichaam op de medicatie reageert. Bij twijfel kun je je arts om advies vragen over wat veilig is in jouw situatie.

Ondersteun je herstel met een gezond voedingspatroon

Een evenwichtig voedingspatroon kan helpen om je lichaam gezond te houden en bijwerkingen zoals verstopping te voorkomen. Eet vezelrijke voedingsmiddelen, zoals volkorenproducten, groenten en fruit, en drink voldoende water. Vermijd alcohol, omdat dit de werking van opioïden kan versterken en tot gevaarlijke situaties kan leiden.

Werk aan een plan voor afbouw indien nodig

Als je opioïden langdurig gebruikt, kan je lichaam eraan gewend raken. Bespreek met je arts een plan om de medicatie geleidelijk af te bouwen wanneer deze niet meer nodig is. Abrupt stoppen kan ontwenningsverschijnselen veroorzaken, zoals slaapproblemen, zweten of prikkelbaarheid. Een geleidelijke afbouw onder begeleiding van een arts helpt om dit te voorkomen.

Praat over je zorgen of angsten

Het gebruik van opioïden kan emotionele zorgen met zich meebrengen, zoals angst voor afhankelijkheid. Bespreek je gevoelens met je arts of een therapeut, zodat je ondersteuning kunt krijgen. Open communicatie helpt je om bewust om te gaan met je medicatie en je welzijn te behouden.

Misvattingen rond Opioïden en Opiaten

Opioïden en opiaten zijn vaak termen die door elkaar worden gebruikt, maar ze verwijzen niet precies naar dezelfde stoffen. Veel misverstanden bestaan over deze krachtige medicijnen, die zowel medische toepassingen hebben als het risico van misbruik met zich meebrengen. Hier worden enkele van de meest voorkomende misvattingen over opioïden en opiaten besproken.

Opiaten en opioïden zijn hetzelfde

Opiaten en opioïden worden vaak als synoniemen gebruikt, maar dit is een misverstand. Opiaten verwijzen specifiek naar stoffen die van nature in opium, een plant afkomstig van de papaver, worden aangetroffen, zoals morfine en codeïne. Opioïden is een bredere term die zowel opiaten als synthetische of semi-synthetische stoffen omvat, zoals oxycodon en fentanyl, die chemisch zijn gecreëerd om dezelfde effecten als opiaten te hebben.

Opioïden worden alleen gebruikt voor pijnbestrijding

Hoewel het waar is dat opioïden in de geneeskunde veel worden voorgeschreven voor pijnbestrijding, bijvoorbeeld bij postoperatieve zorg of ernstige chronische pijn, worden ze ook gebruikt voor andere doeleinden, zoals bij de behandeling van hoest of diarree. Deze veelzijdigheid kan bijdragen aan het misverstand dat opioïden uitsluitend voor pijn bedoeld zijn.

Opioïden en opiaten zijn altijd verslavend

Het idee dat iedereen die opioïden of opiaten gebruikt automatisch verslaafd raakt, is niet juist. Hoewel deze stoffen verslavend kunnen zijn, vooral bij langdurig gebruik, ontwikkelen niet iedereen die opioïden krijgt voorgeschreven afhankelijkheid. Medisch gecontroleerd gebruik, onder toezicht van een arts, vermindert het risico op verslaving aanzienlijk.

Alle opioïden zijn gevaarlijk en moeten worden vermeden

Hoewel het risico op misbruik en verslaving bij opioïden inderdaad aanwezig is, betekent dit niet dat ze altijd vermeden moeten worden. In veel gevallen kunnen opioïden, wanneer ze juist worden voorgeschreven en goed gecontroleerd, een belangrijk hulpmiddel zijn bij pijnbestrijding. Het gevaar komt vooral voort uit ongecontroleerd of overmatig gebruik, wat kan leiden tot ernstige gezondheidsproblemen, inclusief overdosis.

Opioïden kunnen snel en gemakkelijk worden afgebouwd zonder gevolgen

Het afbouwen van opioïden moet altijd zorgvuldig worden uitgevoerd onder begeleiding van een arts. Een plotselinge stopzetting van opioïden kan leiden tot ernstige ontwenningsverschijnselen, variërend van lichamelijke klachten zoals zweten en misselijkheid tot ernstige symptomen zoals angst en toevallen. Het is belangrijk dat afbouwprogramma’s goed gepland en begeleid worden om deze risico’s te minimaliseren.

Opiaten zijn alleen een probleem in de Verenigde Staten

Hoewel de opioïdecrisis inderdaad het meest prominent is in de Verenigde Staten, is het misverstand dat opiaten en opioïden geen probleem zijn in andere landen. Veel landen, waaronder Nederland, ervaren ook een toename van het misbruik van opiaten en opioïden. Er zijn wereldwijd gevallen van verslaving en overdoses, zelfs in landen waar ze strikt gereguleerd zijn.

Opioïden zijn altijd noodzakelijk voor pijnbestrijding

Hoewel opioïden krachtige pijnstillers zijn, zijn ze niet altijd de beste keuze voor pijnbehandeling. Er zijn verschillende andere pijnstillers en behandelingsopties, zoals medicijnen zonder opioïden, die ook effectief kunnen zijn zonder het risico op verslaving en andere bijwerkingen. Het gebruik van opioïden moet altijd in overleg met een arts gebeuren, waarbij alle mogelijke alternatieven worden overwogen.

Lees verder

• Chronische pijn: Soorten, oorzaken en behandeling
• Pijn verlichten: Soorten niet-medicamenteuze behandelingen
• Pijnstillende medicatie: Soorten & bijwerkingen pijnstillers
• Codeïne: Toepassingen en bijwerkingen van het medicijn
• Morfine: Toepassingen, contra-indicaties en bijwerkingen