Alport-syndroom: Symptomen aan nieren, urine, oren en ogen

Het Alport-syndroom is een zeldzame erfelijke aandoening die gekenmerkt wordt door een reeks symptomen, waaronder bloed en eiwitten in de urine en hoge bloeddruk. De aandoening werd voor het eerst beschreven in 1927 door de Britse arts Cecil A. Alport. Het Alport-syndroom leidt vaak tot progressieve nierschade, waardoor patiënten op jonge leeftijd dialyse of een niertransplantatie nodig kunnen hebben. Er zijn drie genetische typen van het Alport-syndroom, die variëren in ernst en het tijdstip waarop symptomen zich ontwikkelen.

• Wat is het Alport-syndroom?
• Epidemiologie
• Oorzaken
• Mechanisme
• Risicofactoren
• Risicogroepen
• Oorzaken en erfelijkheid
• Symptomen: Nieren, urine, bloeddruk, oren, ogen
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling
• Prognose
• Complicaties
• Preventie

Wat is het Alport-syndroom?

Het Alport-syndroom is een erfelijke nierziekte die ook het binnenoor (slakkenhuis) en de ogen kan aantasten. De oorzaak van het Alport-syndroom is een genetische mutatie op het type IV collageen, een eiwit dat essentieel is voor het vormen van belangrijke weefselstructuren zoals de basale membranen in de nieren, het binnenoor en de ogen.

Het Alport-syndroom veroorzaakt progressieve schade aan de nieren. De glomeruli (haarvaten in de nier) en andere nierstructuren worden geleidelijk vervangen door littekenweefsel, wat kan leiden tot nierfalen (verminderde of afwezige nierfunctie). Alle jongens met het X-gebonden type van het Alport-syndroom ontwikkelen uiteindelijk nierfalen. Deze jongens hebben vaak dialyse of een niertransplantatie nodig tijdens hun tienerjaren of op jongvolwassen leeftijd, hoewel nierfalen bij sommigen ook later kan optreden (tussen de 40 en 50 jaar). De meeste meisjes met het X-gebonden type van het Alport-syndroom ontwikkelen geen nierfalen, hoewel de zwangerschap de progressie van nierfalen kan versnellen bij vrouwen met ernstigere vormen van het syndroom. Nefrocalcinose (calciumafzettingen in de nieren) kan ook een kenmerk van de ziekte zijn.

Epidemiologie

Betrouwbare wetenschappelijk gebaseerde informatie over de prevalentie van het Alport-syndroom in Europa is schaars. De gegevens uit de Verenigde Staten bieden echter een indicatie.

Het Alport-syndroom is een zeldzame aandoening die bij minder dan 200.000 mensen in de Verenigde Staten voorkomt. De geschatte incidentie bedraagt ongeveer 1 op 5.000 tot 10.000 mensen in de VS, wat betekent dat ongeveer 30.000 tot 60.000 mensen in de VS de aandoening hebben. Het Alport-syndroom vertegenwoordigt naar schatting 3% van de kinderen met chronische nierziekte en 0,2% van de volwassenen met eindstadium nierziekte in de Verenigde Staten.

Oorzaken

Alport-syndroom wordt veroorzaakt door genetische mutaties die leiden tot afwijkingen in het collageen type IV, een essentieel eiwit in de basale membranen van de nieren, oren en ogen. Deze genetische afwijkingen resulteren in structurele en functionele schade, wat de kenmerkende symptomen van deze aandoening verklaart.

Genetische mutaties

De meest voorkomende oorzaak van Alport-syndroom is een mutatie in het COL4A5-gen, dat zich op het X-chromosoom bevindt. Dit verklaart de X-gebonden overervingsvorm, die verantwoordelijk is voor ongeveer 80% van de gevallen. Daarnaast kunnen mutaties in de COL4A3- en COL4A4-genen leiden tot autosomaal recessieve of, zeldzamer, autosomaal dominante vormen van Alport-syndroom.

Invloed op collageen type IV

Collageen type IV is een belangrijk onderdeel van de basale membranen in het lichaam. Genetische mutaties die de structuur en samenstelling van dit collageen veranderen, veroorzaken progressieve schade aan weefsels in de nieren (glomerulaire basale membraan), het binnenoor (cochlea) en de ogen (lens en netvlies).

X-gebonden overerving

Bij X-gebonden Alport-syndroom dragen mannen met de mutatie meestal ernstigere symptomen, omdat ze slechts één X-chromosoom hebben. Vrouwen met de mutatie hebben vaak mildere symptomen of zijn asymptomatisch, hoewel sommigen progressieve nierproblemen kunnen ontwikkelen.

Autosomale overervingsvormen

Bij autosomaal recessieve Alport-syndroom erven beide ouders een gemuteerd gen over, wat leidt tot een volledig defect collageen type IV. Autosomaal dominante vormen ontstaan meestal door een nieuwe mutatie in één kopie van het COL4A3- of COL4A4-gen.

Niet-erfelijke oorzaken

Hoewel genetische oorzaken de kern vormen van Alport-syndroom, kunnen sporadische mutaties (de novo-mutaties) optreden bij individuen zonder een familiegeschiedenis van de aandoening. Deze vormen komen minder vaak voor maar veroorzaken vergelijkbare symptomen.

Mechanisme

Het Alport-syndroom wordt veroorzaakt door mutaties in genen die coderen voor collageen type IV, een belangrijk structureel eiwit in de basaalmembraan van de glomeruli in de nieren, het binnenoor en het oog. Deze mutaties leiden tot structurele en functionele afwijkingen.

Collageen type IV-mutaties

De meest voorkomende mutatie betreft het COL4A5-gen op het X-chromosoom. Autosomale vormen worden veroorzaakt door mutaties in COL4A3- en COL4A4-genen. Deze genetische defecten verstoren de stabiliteit en functie van de basaalmembraan.

Gevolgen voor de organen

De afwijkingen in collageen type IV leiden tot progressieve nierziekte, gehoorverlies en oogafwijkingen. De mate van aantasting verschilt per persoon, afhankelijk van de specifieke genetische mutatie.

Risicofactoren

Genetische mutaties

Het Alport-syndroom is voornamelijk genetisch van aard, veroorzaakt door mutaties in de genen die coderen voor collageen IV, een essentieel eiwit in de basale membranen van de nieren, ogen en het binnenoor. Deze mutaties kunnen overgeërfd worden in een X-gebonden recessieve, autosomaal dominante of autosomaal recessieve vorm. Genetisch advies is cruciaal voor patiënten en hun families om het erfelijk patroon van de aandoening te begrijpen.

Geslacht

Aangezien het Alport-syndroom vaak X-gebonden is, komen de symptomen vooral voor bij mannen, die maar één X-chromosoom hebben. Vrouwen die één mutatie dragen, vertonen vaak mildere symptomen, maar kunnen ook symptomen ontwikkelen. Dit geslachtsgebonden verschil in ernst speelt een belangrijke rol in het identificeren van risicogroepen binnen families.

Familiale voorgeschiedenis

Een familiegeschiedenis van nierfalen, gehoorverlies of oogaandoeningen kan een belangrijke risicofactor zijn voor het ontwikkelen van het Alport-syndroom. Wanneer er eerdere gevallen in de familie zijn, kan genetisch onderzoek helpen om het risico voor nieuwe gezinsleden te bepalen, zodat tijdige diagnostiek en opvolging mogelijk zijn.

Risicogroepen

Patiënten met een X-gebonden erfelijke vorm

Mannen met een X-gebonden erfelijke vorm van het Alport-syndroom vormen de belangrijkste risicogroep. Bij deze groep wordt de aandoening vaak op jonge leeftijd gediagnosticeerd, aangezien zij snel nierbeschadiging en gehoorverlies kunnen ervaren. Regelmatige opvolging is noodzakelijk om de voortgang van de ziekte te monitoren en vroege behandeling mogelijk te maken.

Vrouwen die dragers zijn van de X-gebonden mutatie

Hoewel vrouwen dragers kunnen zijn van het X-gebonden Alport-syndroom, kunnen zij de ziekte vaak pas later in het leven ontwikkelen. Bij vrouwen zijn de symptomen meestal milder, maar er is nog steeds een verhoogd risico op nierproblemen, gehoorverlies en oogafwijkingen. Vrouwen die drager zijn, moeten zich bewust zijn van het risico en regelmatig gecontroleerd worden.

Patiënten met de autosomaal recessieve vorm

Mensen die de autosomaal recessieve vorm van het Alport-syndroom hebben, erven twee gemuteerde genen, één van elke ouder. Deze vorm is zeldzaam, maar kan ernstige symptomen veroorzaken, zelfs bij jonge kinderen. Deze groep heeft een verhoogd risico op vroegtijdige nierfalen en andere gerelateerde symptomen, wat tijdige diagnostiek en opvolging essentieel maakt.

Oorzaken en erfelijkheid

Het Alport-syndroom wordt veroorzaakt door genetische mutaties die de productie van type IV collageen beïnvloeden. Er zijn drie genetische typen van het Alport-syndroom:

• X-gebonden Alport-syndroom (XLAS): Dit is de meest voorkomende vorm (ongeveer 85%) en wordt veroorzaakt door mutaties in het COL4A5-gen. Aangetaste mannen vertonen meestal ernstigere symptomen dan aangetaste vrouwen.
• Autosomaal recessief Alport-syndroom (ARAS): Dit type komt voor bij ongeveer 10% van de patiënten en wordt veroorzaakt door mutaties in de COL4A3- of COL4A4-genen. De ernst van de ziekte is bij zowel mannen als vrouwen gelijk.
• Autosomaal dominante vorm van het Alport-syndroom (ADAS): Dit type komt voor bij ongeveer 5% van de patiënten en wordt veroorzaakt door mutaties in het COL4A3- of COL4A4-genen. De ernst van de ziekte is bij zowel mannen als vrouwen gelijk.

Symptomen: Nieren, urine, bloeddruk, oren, ogen

Nieren

Het Alport-syndroom heeft altijd invloed op de nieren. Een veelvoorkomend symptoom is bloed in de urine (hematurie). Jongens met het X-gebonden type van het Alport-syndroom ontwikkelen meestal hematurie in hun kinderjaren. De meerderheid van de meisjes met het X-gebonden type ervaart ook hematurie, maar dit komt vaak in een terugkerende vorm voor. De hematurie bij het Alport-syndroom is meestal microscopisch, wat betekent dat het alleen met een microscoop of via een urinestaaltje kan worden gedetecteerd. Soms kan de urine van kinderen met het Alport-syndroom bruin, roze of rood zijn (bruto hematurie) gedurende enkele dagen, vooral na een verkoudheid of griep. Dit type hematurie verdwijnt meestal spontaan en is niet schadelijk, hoewel het beangstigend kan zijn.

Urine en bloeddruk

Naarmate jongens met het Alport-syndroom ouder worden, ontwikkelen ze vaak andere symptomen van nierziekte, waaronder eiwit in de urine en een verhoogde bloeddruk. Deze symptomen verschijnen vaak in de tienerjaren. Meisjes met het Alport-syndroom hebben meestal geen eiwit in de urine en ontwikkelen pas op latere leeftijd hoge bloeddruk. Niettemin kunnen deze symptomen ook in de tienerjaren optreden bij meisjes met het Alport-syndroom.

Oren en gehoor

Veel mensen met het Alport-syndroom ervaren gehoorproblemen door de betrokkenheid van type IV collageen in het binnenoor. Ongeveer 80% van de jongens met het Alport-syndroom ontwikkelt progressief gehoorverlies, vaak al in de tienerjaren. Meestal zijn beide oren aangetast. Hoorapparaten kunnen effectief zijn bij deze patiënten. Meisjes met het Alport-syndroom ervaren soms ook progressief gehoorverlies, maar dit komt minder vaak voor en meestal op latere leeftijd. Het gehoorverlies kan niet worden verholpen door een niertransplantatie.

Ogen

Ongeveer 15% van de mannen met het Alport-syndroom ontwikkelt lensafwijkingen zoals lenticonus anterior, waarbij de lens een kegelvormige uitstulping vertoont aan de voorzijde. Dit kan leiden tot cataract en visusproblemen, die vaker voorkomen bij mannen dan bij vrouwen.

Andere symptomen

Een breed scala aan symptomen kan zich ontwikkelen, afhankelijk van leeftijd, geslacht en het genetische type van het Alport-syndroom. Deze symptomen kunnen onder andere omvatten:

• Proteïnurie: Overmatig eiwit in de urine, proteïnurie.
• Zwelling van de benen, zwelling van de enkels en voeten, en zwelling rond de ogen.

Alarmsymptomen

[B]Progressief nierfalen
Eén van de belangrijkste alarmsymptomen bij het Alport-syndroom is progressief nierfalen. Bij patiënten met deze aandoening is er vaak een geleidelijke achteruitgang van de nierfunctie, die kan leiden tot eindstadium nierziekte. Vroege detectie van verminderde nierfunctie kan helpen bij het beheren van de aandoening en het starten van therapieën die de progressie kunnen vertragen.

Gehoorverlies

Gehoorverlies, vaak in de vorm van sensorineurale doofheid, is een belangrijk alarmsymptoom van het Alport-syndroom. Dit kan in verschillende stadia optreden en varieert van mild tot ernstig. Het gehoorverlies komt meestal voor in de kindertijd of adolescentie, wat kan leiden tot spraak- en taalontwikkelingsproblemen, waardoor vroege interventie van groot belang is.

Oogafwijkingen

Oogproblemen zoals cataracten, retinale afwijkingen en corneale vervormingen komen vaak voor bij patiënten met het Alport-syndroom. Deze visuele afwijkingen kunnen leiden tot verminderd gezichtsvermogen. Regelmatige oogonderzoeken kunnen helpen bij de vroege opsporing van deze problemen en het voorkomen van ernstige gevolgen voor het gezichtsvermogen.

Diagnose en onderzoeken

De diagnose van het Alport-syndroom wordt bevestigd door een reeks onderzoeken:

• Audiometrie: Kinderen met een familiegeschiedenis van het Alport-syndroom moeten een audiometrie (gehooronderzoek) ondergaan om de diagnose te stellen en regelmatig te controleren.
• Biopsie: Onderzoek van nier- en huidweefsel kan structurele afwijkingen aan het type IV collageen onthullen. Een nierbiopsie kan meestal de diagnose bevestigen als dit nog niet is gebeurd door een huidbiopsie.
• Genetisch onderzoek: Hiermee kan het genetische type van het Alport-syndroom worden bepaald.
• Laboratoriumonderzoek: Een urineonderzoek kan hematurie en proteïnurie aantonen; bloedonderzoek kan de mate van nierinsufficiëntie vaststellen.
• Nierechografie: Een echografie kan in de vroege stadia van het Alport-syndroom normale nieren tonen, maar bij nierfalen kunnen de nieren symmetrisch en geleidelijk krimpen.
• Oogonderzoek: Belangrijk voor de vroege detectie van lensafwijkingen, maculavlakken en andere oogletsels.

Behandeling

Er is momenteel geen effectieve behandeling beschikbaar die het Alport-syndroom kan genezen. Artsen richten zich op het behandelen van de symptomen, zoals hoge bloeddruk en eiwitten in de urine. Niertransplantatie is vaak succesvol en wordt beschouwd als de beste behandeling bij nierfalen. Angiotensine-receptorremmers, angiotensine-converting enzyme (ACE-remmers) en cyclosporine worden soms voorgeschreven om proteïnurie en hoge bloeddruk te beheersen. Deze middelen kunnen ook mogelijk de progressie van nierfalen vertragen, hoewel dit nog verder onderzoek behoeft. Tot augustus 2024 zijn de meeste studies klein en niet altijd gecontroleerd. Soms wordt een ooglens operatief verwijderd en vervangen door een kunstlens.

Prognose

De prognose voor nierfunctie bij patiënten met autosomaal recessieve vormen van het Alport-syndroom is doorgaans slecht; de meeste patiënten ontwikkelen nierfalen. De prognose varieert echter afhankelijk van het genetische type en het tijdstip van diagnose en behandeling.

Complicaties

Het Alport-syndroom kan leiden tot diverse complicaties:

• Nierfalen: Progressieve afname van de nierfunctie die kan leiden tot de noodzaak van dialyse of niertransplantatie.
• Hoge bloeddruk: Kan bijdragen aan verdere nierbeschadiging en hart- en vaatproblemen.
• Gehoorverlies: Kan invloed hebben op de levenskwaliteit en communicatievermogen van de patiënt.
• Oogproblemen: Lensafwijkingen en visusproblemen die de visuele functionaliteit kunnen beïnvloeden.

Preventie

Genetisch advies voor families

Genetisch advies speelt een essentiële rol in de preventie van het Alport-syndroom. Voor families met een geschiedenis van deze aandoening kan genetisch onderzoek helpen bij het bepalen van de kans dat een kind het syndroom ervaart. Dit advies kan ook helpen bij het identificeren van risicofactoren voor andere gezinsleden, zodat preventieve maatregelen genomen kunnen worden.

Prenatale diagnostiek

Voor vrouwen die dragers zijn van de genetische mutatie die het Alport-syndroom veroorzaakt, biedt prenatale diagnostiek de mogelijkheid om te bepalen of het kind het syndroom zal erven. Dit kan worden gedaan via genetische tests tijdens de zwangerschap, waardoor ouders vroege keuzes kunnen maken over medische zorg en vervolgbehandeling.

Bewustwording en vroege interventie

Het verhogen van de bewustwording over het Alport-syndroom onder zorgverleners kan bijdragen aan de vroege opsporing van risicopatiënten. Het is belangrijk om patiënten met een familiegeschiedenis van nierproblemen, gehoorverlies of oogafwijkingen te screenen op symptomen van het Alport-syndroom. Vroege interventie kan de progressie van de ziekte vertragen en de levenskwaliteit van de patiënt verbeteren.

Lees verder

• Syndroom van Ascher: Afwijkingen gezicht, ogen & schildklier
• Syndroom van Felty: Afwijkingen aan bloed, gewrichten, milt
• Syndroom van Stickler: Bindweefselaandoening
• Syndroom van Von Hippel-Lindau (VHL)
• Aase-Smith-syndroom: Afwijkingen bloed (anemie) en duimen