Kyfose: Achterwaartse kromming van de wervelkolom

Kyfose: Achterwaartse kromming van de wervelkolom Bij kyfose ontstaat een achterwaartse verkromming van de wervelkolom, waarbij de bovenkant van de rug ronder (boller) is dan normaal. Deze aandoening resulteert in een gebogen houding, vaak gepaard gaande met rugpijn en een gevoelige rug. Kyfose kan zowel aangeboren zijn als verworven door andere oorzaken. De aandoening komt vaak voor bij jongeren door een slechte houding en bij ouderen door osteoporose. In veel gevallen kan een operatie worden overwogen, en met een aangepaste leefstijl kan kyfose in veel gevallen worden voorkomen. Ernstige complicaties kunnen echter optreden.

Synoniemen van kyfose

Kyfose is ook bekend onder de volgende synoniemen:
  • Bochel
  • Bult
  • Gebochelde rug
  • Hoge rug
  • Kyphosis
  • Ronde rug

Epidemiologie

Algemene prevalentie van kyfose

Kyfose is een aandoening waarbij de wervelkolom in een abnormale kromming buigt, met name in de thoracale regio. De prevalentie van kyfose varieert afhankelijk van de onderliggende oorzaak, de leeftijd en de bevolkingsgroep. In de algemene bevolking komt een lichte mate van kyfose vaak voor, vooral bij ouderen, en wordt vaak toegeschreven aan leeftijdsgebonden degeneratie van de wervelkolom.

Kyfose bij ouderen

Bij ouderen is kyfose vaak gerelateerd aan osteoporose en de daaropvolgende wervelfracturen. Onderzoek toont aan dat tussen de 20% en 40% van de ouderen een mate van kyfose vertoont, afhankelijk van factoren zoals geslacht, botdichtheid en genetische aanleg. Osteoporotische wervelfracturen dragen aanzienlijk bij aan de ontwikkeling van kyfose bij deze groep.

Prevalentie bij kinderen en adolescenten

Bij kinderen en adolescenten komt kyfose minder vaak voor, maar wanneer het zich voordoet, kan het worden geassocieerd met aandoeningen zoals de ziekte van Scheuermann. Deze aandoening is een veelvoorkomende oorzaak van een abnormale kromming van de thoracale wervelkolom bij jongeren en komt vaker voor bij jongens dan bij meisjes. De prevalentie van de ziekte van Scheuermann wordt geschat op 1% tot 8% van de adolescenten.

Geslachtsverschillen en genetische factoren

Hoewel kyfose zowel bij mannen als vrouwen kan optreden, is er een verhoogde prevalentie bij vrouwen, vooral bij de oudere leeftijdsgroep. Dit is grotendeels te wijten aan de hogere incidentie van osteoporose bij vrouwen. Genetische factoren spelen een rol in de ontwikkeling van kyfose, vooral bij erfelijke aandoeningen zoals de ziekte van Scheuermann, waarbij een familiale voorgeschiedenis vaak wordt waargenomen.

Mechanisme

Verlies van wervellichaamhygiëne

De belangrijkste oorzaak van kyfose is een abnormale bocht in de wervelkolom, die ontstaat door verzwakking of beschadiging van de wervels. Bij ouderen komt kyfose vaak voor door osteoporose, waarbij de wervels verzwakken en instorten. Dit kan leiden tot een toename van de normale bocht in de wervelkolom. Bij adolescenten met de ziekte van Scheuermann ontstaan de abnormale krommingen door onregelmatigheden in de groei van de wervels, die kunnen leiden tot verkorte wervels en het ontwikkelen van een verkanting van de wervelkolom.

Osteoporose en wervelfracturen

Bij osteoporose vermindert de botdichtheid, wat het risico op wervelfracturen vergroot. Wanneer de wervels breken, kunnen ze in hoogte afnemen, wat de bocht van de wervelkolom vergroot. Dit leidt tot de typische kyfose die vaak wordt gezien bij oudere volwassenen. Wervelfracturen kunnen de mechanische stabiliteit van de wervelkolom verstoren, wat resulteert in verdere verergering van de kromming.

Verkeerde wervelgroei bij de ziekte van Scheuermann

Bij de ziekte van Scheuermann ontstaan onregelmatigheden in de groei van de wervels, vooral in de adolescentie. Dit komt door een verstoorde vorming van het bot in de wervels, die zich niet volledig vormt, wat resulteert in een verkorte of gekantelde wervel. Deze onvolledige botontwikkeling leidt tot een verstoorde kromming van de wervelkolom, wat de typische kenmerken van kyfose bij jongeren veroorzaakt.

Spier- en ligamentversterking

In sommige gevallen van kyfose kunnen zwakke spieren en ligamenten ook bijdragen aan de afwijkende kromming van de wervelkolom. Een slechte houding of een zittende levensstijl kan bijdragen aan het verzwakken van de rugspieren, waardoor de wervelkolom meer geneigd is naar een abnormale kromming. Deze situatie kan worden verergerd door onderliggende aandoeningen zoals osteoporose.

Oorzaken van kyfose: Congenitaal, ziekte van Scheuermann, houding en osteoporose

Congenitale kyfose
Hoewel zelden, kan kyfose aangeboren zijn. Het kan voorkomen bij bepaalde genetische aandoeningen, zoals het Marfan-syndroom en het Prader-Willi-syndroom. Bij deze aandoeningen kunnen symptomen van kyfose pas op latere leeftijd zichtbaar worden.

Ziekte van Scheuermann
De ziekte van Scheuermann ontwikkelt zich soms bij tieners, waarbij jongens vaker getroffen worden dan meisjes. De oorzaak is onbekend, maar de aandoening wordt gekenmerkt door abnormaal gevormde wervels. Deze aandoening wordt vaak ontdekt tijdens de groeispurt, vlak voor de puberteit.

Houding
Slechte houding kan leiden tot zogenaamde orthostatische kyfose. Dit kan ontstaan door langdurig slecht zitten, zoals achterover leunen in een stoel, het dragen van zware tassen, of een onjuiste ergonomische houding bij computergebruik. Deze slechte houdingen kunnen leiden tot uitrekking van de ondersteunende spieren en ligamenten, wat de kromming van de wervelkolom kan verergeren. Dit komt vooral voor bij kinderen, jongeren en volwassenen.

Osteoporose
Bij osteoporose vermindert de massa van het beenweefsel, wat kan leiden tot wervelfracturen, zoals indeukingsfracturen of compressiefracturen. Hierdoor kan het voorste deel van de wervel naar binnen zakken, wat leidt tot een voorwaartse kromming van de wervelkolom en een gebogen rug. Osteoporose is een veelvoorkomende oorzaak van kyfose bij ouderen, waarbij vrouwen vaker getroffen worden dan mannen.

Andere medische problemen en aandoeningen
Kyfose kan ook ontstaan door:

Risicofactoren

Ouderdom

Ouderen lopen een verhoogd risico op kyfose, vooral door de afname van botdichtheid en het ontstaan van osteoporose. Naarmate de botten verzwakken, neemt het risico op wervelfracturen toe, wat leidt tot de ontwikkeling van kyfose. Dit maakt oudere mensen een kwetsbare groep voor het ontwikkelen van de aandoening.

Genetische factoren

Genetische factoren spelen een belangrijke rol bij het risico op kyfose. De ziekte van Scheuermann heeft een sterke genetische component en komt vaak voor bij familieleden van patiënten. Verder kunnen erfelijke bindweefsel- of skeletaandoeningen, zoals het Marfan-syndroom, het risico op het ontwikkelen van kyfose verhogen.

Onvoldoende botdichtheid (osteoporose)

Osteoporose is een van de belangrijkste risicofactoren voor kyfose, vooral bij postmenopauzale vrouwen. Verlies van botdichtheid leidt tot verzwakte wervels, die gemakkelijker kunnen breken en bijdragen aan de vorming van kyfose.

Lichamelijke inactiviteit

Een sedentaire levensstijl kan de kans op kyfose verhogen door verzwakking van de spieren die de wervelkolom ondersteunen. Onvoldoende fysieke activiteit kan bijdragen aan een slechte houding en verslechtering van de rugspieren, wat bijdraagt aan de ontwikkeling van een abnormale kromming van de wervelkolom.

Bepaalde medische aandoeningen

Aandoeningen zoals de ziekte van Marfan, de ziekte van Scheuermann, en andere bindweefselaandoeningen kunnen het risico op kyfose verhogen door de wervels te verzwakken of de groei te verstoren. Dit verhoogt de kans op een abnormale kromming van de wervelkolom.

Risicogroepen

Postmenopauzale vrouwen

Postmenopauzale vrouwen hebben een verhoogd risico op kyfose vanwege de afname van oestrogeenniveaus, wat bijdraagt aan botverlies en osteoporose. Osteoporose kan op zijn beurt leiden tot wervelfracturen die kyfose veroorzaken. Het risico neemt toe naarmate vrouwen ouder worden, vooral wanneer ze geen adequate behandeling voor osteoporose krijgen.

Oudere volwassenen

Volwassenen van 60 jaar en ouder lopen een hoger risico op het ontwikkelen van kyfose als gevolg van de verzwakking van de wervels door osteoporose en degeneratie van de wervelkolom. Bij deze groep komt kyfose vaker voor als gevolg van veroudering en de toegenomen incidentie van botbreuken.

Jongeren met de ziekte van Scheuermann

De ziekte van Scheuermann komt vaak voor bij jongens in de adolescentie en veroorzaakt een abnormale kromming van de thoracale wervelkolom. Dit is een genetische aandoening die zich meestal in de puberteit ontwikkelt en resulteert in een verstoorde groei van de wervels.

Mensen met bindweefselziekten

Mensen die lijden aan aandoeningen zoals het Marfan-syndroom of Ehlers-Danlos-syndroom hebben een verhoogd risico op kyfose vanwege de verzwakte structuur van hun bindweefsel en de aanleg voor wervelafwijkingen.

Symptomen: Pijn in de rug en gebogen houding

Bij milde kyfose ondervindt de patiënt doorgaans weinig problemen. In ernstigere gevallen vertoont de patiënt een duidelijk gebogen houding. De wervelkolom kan gevoelig en stijf aanvoelen, wat leidt tot rugpijn, vermoeidheid en nekpijn. In ernstige gevallen kunnen ademhalingsproblemen ontstaan door compressie van de buikorganen, wat ook kan leiden tot een verminderde eetlust.

Alarmsymptomen

Pijn in de rug

Een veelvoorkomend alarmsymptoom van kyfose is rugpijn, vooral in de thoracale regio. Deze pijn kan variëren van mild tot ernstig en kan verergeren bij langdurig staan of zitten. Bij vergevorderde gevallen van kyfose kunnen de wervels tegen zenuwen drukken, wat resulteert in pijn die uitstraalt naar andere delen van het lichaam.

Verlies van lengte

Een ander alarmsymptoom van kyfose is het geleidelijk verlies van lichaamslengte, wat vaak voorkomt wanneer de wervels comprimeren door osteoporose of wervelfracturen. Het verlies van lengte kan een teken zijn dat de kromming van de wervelkolom toeneemt.

Beperkingen in de mobiliteit

Na verloop van tijd kan kyfose leiden tot een beperking van de mobiliteit, vooral wanneer de wervelkolom zich verder kromt. Dit kan het moeilijk maken om te lopen, te staan of andere fysieke activiteiten uit te voeren. Stijfheid en pijn in de wervelkolom kunnen de mobiliteit beperken.

Verlies van houding

Een opvallend alarmsymptoom van kyfose is het verlies van een normale lichaamshouding. De schouders kunnen voorover vallen, en de patiënt kan een bultige rug ontwikkelen. Dit kan visueel opvallen en duiden op een verslechtering van de kromming van de wervelkolom.

Diagnose en onderzoeken

Lichamelijk onderzoek
De diagnose kyfose wordt vaak gesteld op basis van een lichamelijk onderzoek waarbij de arts de abnormale kromming van de wervelkolom observeert. Daarnaast wordt vaak een neurologisch onderzoek uitgevoerd om te controleren op zwakte, verlamming, of veranderingen in gevoel.

Diagnostisch onderzoek
Als osteoporose wordt vermoed, kan een botdichtheidsonderzoek (botdensitometrie) nodig zijn. Indien de kyfose invloed heeft op de ademhaling, wordt vaak een longfunctieonderzoek (spirometrie) uitgevoerd. Bij verdenking van een tumor of infectie, of als afwijkingen worden aangetroffen bij het neurologisch onderzoek, kunnen een CT-scan of een MRI-scan worden aanbevolen. Vaak wordt eerst een radiografisch onderzoek van de rug uitgevoerd.

Behandeling van kyfose

Zelfzorg
Patiënten met kyfose kunnen baat hebben bij regelmatige rekoefeningen om de flexibiliteit van de rug te verbeteren en pijn te verlichten. Gezonde voeding met voldoende vitamine D en calcium is belangrijk om de botdichtheid te behouden en osteoporose te voorkomen. Beweging en het behouden van een gezond gewicht zijn cruciaal om kyfose door osteoporose te vermijden.

Professionele medische zorg
De behandeling van kyfose hangt af van de leeftijd van de patiënt, de oorzaak van de aandoening en de ernst ervan. Correctieve chirurgie kan worden overwogen bij aangeboren kyfose, vaak op jonge leeftijd. Voor de ziekte van Scheuermann kan een combinatie van een brace en fysiotherapie effectief zijn, hoewel soms een operatie noodzakelijk is. Compressiefracturen door osteoporose worden meestal niet operatief behandeld als de zenuwen niet zijn aangetast en de patiënt geen pijn ervaart. De behandeling richt zich dan op de osteoporose om toekomstige fracturen te voorkomen. Bij ernstige misvormingen of pijn door osteoporose kan een chirurgische ingreep nodig zijn. Bij infecties of tumoren kunnen zowel chirurgie als medicatie worden toegepast.

Prognose van kyfose

Tieners met de ziekte van Scheuermann hebben doorgaans weinig medische problemen en herstellen goed na een operatie, indien nodig. De aandoening stopt meestal als de groei is gestopt. Bij kyfose door degeneratieve gewrichtsaandoeningen of meerdere compressiefracturen kan een operatie nodig zijn om de afwijking te corrigeren en de pijn te verlichten. Deze ingreep is vaak niet mogelijk bij verzwakte patiënten of bij die met ernstige hart- en vaatziekten.

Complicaties van kyfose

Onbehandelde kyfose kan leiden tot een prominente bolle rug. Mogelijke complicaties zijn het verlies van gevoel in de rug, verminderde longcapaciteit, en in sommige gevallen kan beenzwakte of verlamming optreden.

Preventie van achterwaartse kromming van de wervelkolom

Langdurige effecten van kyfose

De prognose van kyfose hangt sterk af van de oorzaak en de ernst van de aandoening. Bij ouderen kan de aandoening progressief zijn als gevolg van osteoporose en wervelfracturen, met mogelijke complicaties zoals chronische rugpijn en verlies van mobiliteit. Bij jongeren die lijden aan de ziekte van Scheuermann kan de aandoening na de puberteit stabiliseren, maar sommige patiënten kunnen blijvende kromming en rugklachten ervaren.

Impact op de kwaliteit van leven

Kyfose kan een aanzienlijke invloed hebben op de kwaliteit van leven, vooral wanneer het leidt tot chronische pijn en mobiliteitsbeperkingen. Patiënten met ernstige kyfose kunnen moeite hebben met dagelijkse activiteiten zoals zitten, staan en lopen, wat hun onafhankelijkheid kan verminderen.

Effect van tijdige behandeling

Met tijdige en adequate behandeling kan de progressie van kyfose worden vertraagd, vooral wanneer de aandoening vroeg wordt opgemerkt. Behandeling kan bestaan uit fysiotherapie, posturale training en, in sommige gevallen, chirurgische ingrepen, wat de prognose kan verbeteren.

Preventie

Bevorderen van een gezonde levensstijl

Het voorkomen van kyfose begint met het bevorderen van een gezonde levensstijl, waaronder regelmatige lichaamsbeweging en een evenwichtig voedingspatroon. Fysieke activiteiten die de rugspieren versterken, zoals wandelen, zwemmen of krachttraining, kunnen helpen om de wervelkolom te ondersteunen en de kans op kyfose te verminderen.

Preventie van osteoporose

Omdat osteoporose een belangrijke risicofactor is voor kyfose, is het essentieel om osteoporose te voorkomen door voldoende calcium en vitamine D in de voeding op te nemen en regelmatige lichaamsbeweging te doen. Medicijnen die de botdichtheid verbeteren, kunnen ook nuttig zijn voor mensen die risico lopen op osteoporose.

Erkenning van risicogroepen

Preventie van kyfose kan worden verbeterd door risicogroepen, zoals ouderen, te identificeren en vroegtijdige screening en interventie mogelijk te maken. Regelmatige controles bij zorgverleners kunnen helpen om veranderingen in de wervelkolom snel op te merken en verdere schade te voorkomen.

Behandeling van onderliggende aandoeningen

Het voorkomen van kyfose vereist ook het aanpakken van onderliggende aandoeningen, zoals de ziekte van Scheuermann of andere bindweefselziekten, door middel van vroegtijdige diagnostiek en behandeling. Dit kan de ontwikkeling van kyfose in de vroege stadia helpen voorkomen.

Praktische tips voor het omgaan met kyfose

Kyfose, een aandoening waarbij de bovenste wervelkolom overmatig kromt, kan variëren van mild tot ernstig en kan leiden tot rugpijn, vermoeidheid en verminderde mobiliteit. Het is belangrijk om de conditie goed te beheren door de juiste zorg en preventieve maatregelen te nemen. Hier volgen enkele praktische tips voor het omgaan met kyfose.

Oefeningen voor de houding

Een goede houding is essentieel voor het verlichten van de symptomen van kyfose. Het regelmatig oefenen van houdingcorrecties kan helpen de kromming van de wervelkolom te verminderen en pijn te verlichten. Probeer dagelijks oefeningen die gericht zijn op het versterken van de rugspieren en het verbeteren van de flexibiliteit van de schouders en nek. Het uitvoeren van oefeningen zoals de "cat-cow" stretch of het uitvoeren van schouderrollen kan de spierspanning verminderen en de houding verbeteren.

Blijf actief

Fysieke activiteit is een belangrijke factor bij het beheer van kyfose. Matige, regelmatige beweging helpt de spieren te versterken, wat essentieel is voor het ondersteunen van de wervelkolom. Wandelen, zwemmen of fietsen kunnen nuttige, gewrichtsvriendelijke activiteiten zijn die de spieren van de rug versterken zonder overmatige belasting van de wervelkolom. Overleg met je arts of fysiotherapeut over geschikte activiteiten die passen bij jouw specifieke situatie.

Gebruik een steunkorset indien aanbevolen

In sommige gevallen kan het dragen van een steunkorset worden aanbevolen om de wervelkolom te ondersteunen. Dit kan vooral nuttig zijn als je een ernstige kromming hebt of als je pijn ervaart door de belasting op je rug. Een korset kan de belasting van de wervelkolom verminderen en helpen de houding te corrigeren. Raadpleeg een arts of fysiotherapeut om te bepalen of een steunkorset geschikt is voor jou en hoe je dit op de juiste manier kunt gebruiken.

Zorg voor een goede slaaphouding

Het slapen in een slechte houding kan de symptomen van kyfose verergeren. Het is belangrijk om een matrras te kiezen dat voldoende ondersteuning biedt voor je rug. Probeer te slapen op je zij met een kussen tussen je knieën om de wervelkolom in een neutrale positie te houden. Als je op je rug slaapt, zorg er dan voor dat je kussen je nek voldoende ondersteunt, zodat je wervelkolom niet te veel belast wordt. Vermijd slapen op je buik, omdat dit de kromming van je wervelkolom kan verergeren.

Raadpleeg regelmatig een fysiotherapeut

Een fysiotherapeut kan je helpen bij het ontwikkelen van een persoonlijk oefenprogramma dat specifiek gericht is op het verbeteren van de houding en het versterken van de rugspieren. Het regelmatig raadplegen van een fysiotherapeut kan bijdragen aan de verbetering van de mobiliteit en het verminderen van pijn. Fysiotherapie kan ook helpen bij het identificeren van verkeerde houdingsgewoonten en het geven van advies over hoe je deze kunt corrigeren om verdere problemen te voorkomen.

Medicatie voor pijnbestrijding

Als je last hebt van pijn door kyfose, kunnen pijnstillers zoals paracetamol of ibuprofen helpen om de klachten te verlichten. Overleg altijd met je arts voordat je medicatie gebruikt om ervoor te zorgen dat dit geschikt is voor jouw situatie. Als de pijn aanhoudt, kan je arts andere behandelopties, zoals fysiotherapie of zelfs chirurgie, aanbevelen, afhankelijk van de ernst van je kyfose.
© 2016 - 2025 Miske, het auteursrecht van dit artikel ligt bij de infoteur. Zonder toestemming is vermenigvuldiging verboden. Deze informatie is van informatieve aard en geen vervanging voor professioneel medisch advies. Per 2021 gaat InfoNu verder als archief, artikelen worden nog maar beperkt geactualiseerd.
Gerelateerde artikelen
Kyfose: een kromming in de rug naar vorenKyfose: een kromming in de rug naar vorenEen abnormale kromming in de rug naar voren wordt kyfose genoemd. Als dit in ernstige mate aanwezig is, wordt er ook wel…
Bochel: bolling aan de rugBochel: bolling aan de rugEen bochel is een uitstulping in de bovenrug of ondernek, en ontstaat door verschillende oorzaken. Een verkeerde werkhou…
Kyfoscoliose: Abnormale kromming van wervelkolomKyfoscoliose: Abnormale kromming van wervelkolomKyfoscoliose is een aandoening waarbij een abnormale kromming van de wervelkolom optreedt, zowel van voor naar achter al…
Een gameboyrug door urenlang de smartphone te gebruikenEen gameboyrug door urenlang de smartphone te gebruikenDe smartphone vormt een nieuwe bedreiging voor de jeugd. Na nomofobie, de gsm-arm, de iPad-schouder, slaapgebrek door sm…

Klippel-Trénaunay syndroom: Aandoening met wijnvlekKlippel-Trénaunay syndroom: Aandoening met wijnvlekHet Klippel-Trénaunay-syndroom is een zeldzame aandoening waarbij de patiënt drie primaire symptomen vertoont: een wijnv…
Insulinoom: Tumor in pancreas met blijvende insuline-aanmaakInsulinoom: Tumor in pancreas met blijvende insuline-aanmaakEen insulinoom is een tumor in de alvleesklier (pancreas) die teveel insuline produceert. Insuline is een hormoon geprod…
Bronnen en referenties
  • Coëlho, Medisch Zakwoordenboek, digitale editie, versie 2010, geraadpleegd op 8 mei 2016
  • Hoge rug, kyfose, http://mijnkinderarts.nl/ziekten/botten-en-gewrichten/hoge-rug-kyfose/, geraadpleegd op 8 mei 2016
  • Kyphosis – Causes, http://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/kyphosis/basics/causes/con-20026732 , geraadpleegd op 8 mei 2016
  • Kyphosis – Complications, http://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/kyphosis/basics/complications/con-20026732 , geraadpleesgd op 8 mei 2016
  • Kyphosis – Contra indications, http://emedicine.medscape.com/article/1264959-overview#a12, geraadpleegd op 8 mei 2016
  • Kyphosis – Definition, http://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/kyphosis/basics/definition/con-20026732, geraadpleegd op 8 mei 2016
  • Kyphosis – Tests & Diagnosis, http://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/kyphosis/basics/tests-diagnosis/con-20026732 , geraadpleegd op 8 mei 2016
  • Kyphosis – Treatments and Drugs, http://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/kyphosis/basics/treatment/con-20026732, geraadpleegd op 8 mei 2016
  • Kyphosis Causes and Treatment, http://www.spine-health.com/conditions/spinal-deformities/kyphosis-causes-and-treatment, geraadpleegd op 8 mei 2016
  • Kyphosis, http://www.nhs.uk/conditions/kyphosis/Pages/Introduction.aspx, geraadpleegd op 8 mei 2016
  • Kyphosis, https://www.nlm.nih.gov/medlineplus/ency/article/001240.htm, geraadpleegd op 8 mei 2016
  • Nieuwe behandeling voor osteoporotische wervelbreuken, http://plusmagazine.knack.be/gezondheid/nieuwe-behandeling-voor-osteoporotische-wervelbreuken/article-normal-662735.html, geraadpleegd op 8 mei 2016
Miske (4.039 artikelen)
Laatste update: 27-01-2025
Rubriek: Mens en Gezondheid
Subrubriek: Aandoeningen
Bronnen en referenties: 12
Per 2021 gaat InfoNu verder als archief. Het grote aanbod van artikelen blijft beschikbaar maar er worden geen nieuwe artikelen meer gepubliceerd en nog maar beperkt geactualiseerd, daardoor kunnen artikelen op bepaalde punten verouderd zijn. Reacties plaatsen bij artikelen is niet meer mogelijk.
Medische informatie…
Deze informatie is van informatieve aard en geen vervanging voor professioneel medisch advies. Raadpleeg bij medische problemen en/of vragen altijd een arts.