Uitzaaiingen in de botten: behandeling van botmetastasen

Uitzaaiingen in de botten, ook wel botmetastasen genoemd, is kanker die elders in het lichaam begon en zich uitgezaaid of gemetasteerd heeft naar het bot. Daar waar de kanker begon, noemt men primaire kanker. De uitgezaaide kanker wordt ook wel secundaire kanker of gemetastaseerde kanker genoemd. Botmetastasen is dus niet hetzelfde als kanker die begint in het bot. Kanker die begint in het bot noemt men botkanker. Botmetastasen komen veel vaker voor dan de primaire botkanker. Het verschil tussen primaire botkanker en botmetastasen is het type cellen waaruit de tumor bestaat. Bij botkanker zijn het de botcellen zelf die ongecontroleerd zijn gaan delen. Een uitzaaiing in de botten van bijvoorbeeld borstkanker of prostaatkanker bestaat uit borstkankercellen respectievelijk prostaatkankercellen.

Uitzaaiingen in de botten
De invloed van uitgezaaide kanker op het bot
Osteoblastische metastasen
Osteolytisch metastasen
Symptomen botmetastasen
Onderzoek en diagnose
Anamnese en lichamelijk onderzoek
Bloedonderzoek
Beeldvormend onderzoek
Biopsie
Overige onderzoeken
Differentiële diagnose
Behandeling van botmetastasen
Bestraling
Bisfosfonaten
Denosumab
Pijnstillers
Chemotherapie
Hormoontherapie
Chirurgie
Vertebroplastiek
Levensverwachting bij uitzaaiingen in het bot

Longkanker / Bron: Muratart/Shutterstock.com

Uitzaaiingen in de botten

Sommige vormen van kanker hebben meer kans om zich uit te zaaien naar de botten dan andere vormen van kanker. De volgende kankers hebben meer kans om te metasteren naar de botten:

Kanker kan zich verspreiden naar elk bot in het lichaam. De meest voorkomende plaatsen van botmetastasen zijn de wervels (botten van de wervelkolom), ribben, bekken (heupbeen), borstbeen en de schedel. Soms wordt slechts een deel van het bot aangetast. Soms zijn er metastasen in meerdere botten tegelijkertijd. Na verloop van tijd kunnen uitzaaiingen van kanker zich voordoen in meerdere organen tegelijk.

De invloed van uitgezaaide kanker op het bot

Bot wordt voortdurend gevormd en afgebroken. Dit is een normaal proces dat bot gezond en sterk houdt. Uitgezaaide kanker kan dit proces verstoren. Zij kunnen de normale balans tussen nieuw en oud bot verstoren en de structuur en functie van het bot veranderen. Botmetastasen worden van oudsher ingedeeld in osteolytisch en osteoblastisch, maar in het algemeen mag worden aangenomen dat alle uitzaaiingen in het bot een bepaald aandeel van beide eigenschappen bezitten.

Osteoblastische metastasen

Osteoblastische metastasen ontwikkelen wanneer kankercellen binnenvallen in het bot en ervoor zorgen dat er te veel botcellen gevormd worden. Het bot raakt verhard of sclerotisch. Osteoblastische metastasen treden vaak op als prostaatkanker zich verspreidt naar het bot.

Osteolytisch metastasen

Osteolytische metastasen bij uitgezaaide kankercellen breken te veel van het bot af, waardoor het zeer zwak en broos wordt. Er kunnen gaten ontstaan in het aangedane bot. Osteolytische uitzaaiingen ziet men vaak optreden als borstkanker zich verspreidt naar het bot.

Osteolytische metastasen komen vaker voor dan osteoblastische metastasen. Osteoblastische metastasen en osteolytische metastasen kunnen samen optreden in hetzelfde gebied van het bot, zoals bij uitgezaaide borstkanker.

Symptomen botmetastasen

De symptomen van botmetastasen variëren, afhankelijk van welke botten en hoeveel botten worden aangetast. Andere gezondheidsproblemen kunnen dezelfde symptomen als botmetastasen veroorzaken.

De meest voorkomende en meestal eerste symptoom van botmetastasen, is pijn in het bot. Botpijn kan komen en gaan, of het kan constant aanwezig zijn. Het is vaak 's nachts erger. De pijn kan zich voordoen in een gebied of door het hele lichaam. Het kan een doffe of een scherpe pijn zijn. Er kunnen ook zwellingen optreden, samen met botpijn.

Andere symptomen van botmetastasen zijn onder meer obstipatie, verlies van eetlust, misselijkheid, de behoefte om vaak te urineren, extreme dorst en verwardheid. Dit wordt veroorzaakt door hoge niveaus van calcium in het bloed (hypercalciëmie). Daarnaast kunnen er gebroken botten of breuken optreden (meestal de ribben, wervels en lange beenderen van de benen). Andere klachten zijn evenwichtsverlies, een gevoel van zwakte en gevoelloosheid in benen en soms armen en problemen met betrekking tot de blaas of darm veroorzaakt door druk op de zenuwen of het ruggenmerg (genaamd ruggenmergcompressie).

Onderzoek en diagnose

De volgende onderzoeken kunnen worden uitgevoerd om botmetastasen vast te stellen

Anamnese en lichamelijk onderzoek

De behandelend arts zal je lichamelijk onderzoeken en een anamnese bij je afnemen. Een anamnese is en vraaggesprek met de arts waarbij de patiënt vragen beantwoordt met betrekking tot de medische voorgeschiedenis en relevante omstandigheden van zijn ziekte of aandoening. Tijdens een lichamelijk onderzoek richt de arts zich op mogelijke aanwijzingen van botmetastasen. De arts onderzoekt in het bijzonder op gebieden waar je pijn ervaart of andere klachten, en hij let op eventuele zwellingen als gevolg van botmetastasen.

Bloedonderzoek

Bloedtesten die helpen bij het vaststellen botmetastasen zijn de volgende. Compleet bloedbeeld (CBC) wordt gedaan om je algemene gezondheid te beoordelen, evenals de kwaliteit van het beenmerg in de botten. Er zijn twee belangrijke soorten beenmerg. Rode beenmerg is de plaats waar onrijpe bloedcellen zich ontwikkelen tot rode bloedcellen, witte bloedcellen en bloedplaatjes. Geel beenmerg bestaat voornamelijk uit vetcellen.

Calcium en alkalisch fosfatase, een enzym dat in lever, galwegen, darm, botten en placenta voorkomt, in het bloed kan worden gemeten. Een hoge dosis kan betekenen dat er schade aan het bot is ontstaan ten gevolge van botmetastasen.

Tumormarkers kunnen worden gemeten. Tumormarkers zijn stoffen, meestal eiwitten, die je lichaam maakt als reactie op kanker of die door de kanker zelf gemaakt worden. Tumormarkers kunnen worden gemeten in het bloed, urine, hersenvocht of weefselmateriaal. Het type tumormarker hangt af van het soort kanker dat je hebt. Zo kan een stijging van de PSA-waarden (PSA staat voor Prostaat Specifiek Antigeen) in het bloed op prostaatkanker wijzen. Het wordt vaak gebruikt tijdens de follow-up bij mannen die zijn behandeld voor prostaatkanker. Hoge PSA-waarden kunnen erop wijzen dat prostaatkanker is teruggekomen en zich verspreid heeft naar de botten.

Beeldvormend onderzoek

Beeldvormend onderzoek is een belangrijk onderdeel van de diagnose van botmetastasen. Het is gebruikelijk om bij (vermoeden van) uitzaaiingen in de botten één of meerde beeldvormende onderzoeken te verrichten. Het gaat om onder meer de volgende onderzoeken:

Röntgenonderzoek is meestal een van de eerste onderzoeken om symptomen zoals pijn in de botten te controleren. Een röntgenfoto kan ook breuken zichtbaar maken.
Een botscan wordt gebruikt om het gehele skelet op botmetastasen te controleren, vooral wanneer bij botpijn op verschillende plaatsen. Een botscan kan vaak botmetastasen eerder opsporen dan een röntgenfoto, dus het wordt soms gebruikt tijdens de follow-up na de behandeling van kanker, zelfs wanneer er geen symptomen zijn van botmetastasen.
Computertomografie (CT) scan wordt gebruikt als zowel de röntgenfoto's als de botscan geen afwijkingen vertonen, maar de arts toch nog vermoedt dat er uitzaaiingen in de botten aanwezig zijn. Het wordt ook gebruikt om de grootte van een bottumor te meten. Artsen kunnen ook gebruik maken van een CT-scan om hen te begeleiden naar een tumor tijdens een naaldbiopsie om een weefselmonsters te verkrijgen.
Magnetische resonantie beeldvorming (MRI) wordt gebruikt om te controleren op ruggenmergcompressie. Het kan worden gebruikt als de resultaten van een CT-scan niet duidelijk zijn. MRI kan ook worden gebruikt om te controleren of kanker is uitgezaaid naar het beenmerg.
Positron emissie tomografie (PET) scan van het gehele skelet kan worden gebruikt om te controleren of er kleine botmetastasen aanwezig zijn. Het wordt zelden gebruikt om botmetastasen vast te stellen, aangezien andere beeldvormende diagnostiek gewoonlijk nodig is voor de opvolging van de resultaten van een PET-scan.

Biopsie

Bij een biopsie wordt door een arts een stukje weefsel verwijderd uit de metastase om onder de microscoop onderzocht te worden. Dit gebeurt veelal door de patholoog. Een biopsie is soms nodig om botmetastasen te diagnosticeren. Een biopsie kan worden uitgevoerd als nog niet bekend is waar de kanker vandaan komt, wat de primaire kanker is. Een naaldbiopsie of chirurgische biopsie wordt meestal gebruikt.

Een mammografie is een röntgenfoto van de borst / Bron: GagliardiImages/Shutterstock.nl

Overige onderzoeken

Als botmetastasen worden aangetroffen nog voordat primaire kanker wordt vastgesteld, kan de arts achterhalen waar de kanker begon door een aantal onderzoeken uit te voeren:

mammografie om te controleren op borstkanker;
röntgenonderzoek of CT-scan van de borst om te controleren op longkanker; en
transrectale echografie (TRUS) om te controleren op prostaatkanker.

Differentiële diagnose

Wanneer de primaire kanker nog niet vastgesteld is, lijken de symptomen van botmetastasen op de volgende aandoeningen:

chondrosarcoom (een zeldzame kwaadaardige bottumor);
maligne lymfoom (lymfeklierkanker);
multipel myeloom of Ziekte van Kahler (een kwaadaardige woekering van plasmacellen in het beenmerg);
osteomyelitis (botontsteking);
sarcomen van het skelet, ontstaan na intensieve röntgenbestraling.

Behandeling van botmetastasen

Indien er botmetastasen zijn vastgesteld, zal een behandelplan opgesteld worden door de behandelend arts. Dit is een plan op maat, waarbij ook rekening gehouden wordt met je persoonlijke wensen en voorkeuren. Het behandelplan bestaat meestal uit een combinatie van verschillende behandelingen, zoals bestraling en chemo. Vaak gaat het om een palliatieve behandeling, bedoeld om de ziekte te remmen of klachten te verminderen

Radiotherapie (bestraling) / Bron: Cylonphoto/Shutterstock.com

Bestraling

Radiotherapie kan worden gegeven middels uitwendige bestraling of systemische radiotherapie. Uitwendige bestraling kan worden ingezet om botpijn en ruggemergcompressie tegen te gaan. Het wordt ook gebruikt om breuken te voorkomen of te genezen. Tijdens uitwendige bestraling, stuurt een machine de straling door de huid. Het is gericht op een bepaald gebied waar je botpijn ervaart of dat behandeld moet worden. Hoe lang uitwendige bestraling wordt gebruikt hangt af van het doel van de behandeling, het aantal botten dat is getroffen door kanker en andere factoren.

Systemische radiotherapie kan worden gebruikt wanneer er pijn in veel botten aanwezig is. Het wordt meestal gebruikt voor osteoblastische metastasen van prostaatkanker. Systemische radiotherapie maakt gebruik van medicijnen met radioactieve stoffen. Deze medicijnen worden meestal intraveneus toegediend (via een naald in een ader). Ze gaan door de bloedbaan naar de kankercellen in het bot. De meest voorkomende radioactieve materialen zijn strontium-89 en samarium-153. Meestal wordt slechts één dosis systemische straling gegeven.

Bisfosfonaten

Bisfosfonaten zijn geneesmiddelen die helpen de afbraak van bot te vertragen. Deze geneesmiddelen worden standaard toegepast bij botmetastasen. Bisfosfonaten worden meestal gegeven via een naald in een ader (intraveneus). Deze geneesmiddelen worden meestal een keer per maand gegeven of eens per drie maanden, maar ze kunnen ook vaker worden gegeven. Bisfosfonaten kunnen ook worden gegeven een keer per dag als een pil via de mond (oraal).

Denosumab

Dit medicijn remt de afbraak van botten en maakt ze steviger. Denosumab wordt gegeven bij botontkalking (osteoporose) en bij kanker als de botten door het gezwel of door uitzaaiingen fragiel en broos worden en eerder kunnen breken. De Xgeva-injectie wordt eens in de vier weken door een arts of verpleegkundige toegediend. Mogelijke bijwerkingen zijn infecties, zoals blaasontsteking of bronchitis, obstipatie, staar (cataract), huiduitslag en pijn of een doof gevoel in de benen. Je kunt ook last krijgen van kortademigheid of diarree.

Pijnstillers

Pijnstillers worden gewoonlijk voorgeschreven om pijn die wordt veroorzaakt door botmetastasen te verlichten. Ze worden vaak gegeven omdat het vaak een poosje duurt voordat behandelingen aanslaan waarna de pijn vermindert, of omdat de pijn niet volledig weggaat.

Chemotherapie

Chemotherapie kan worden gebruikt om botmetastasen te laten krimpen en symptomen als pijn te verlichten. Het kan een optie zijn als er meerdere gebieden zijn waar botmetastasen aanwezig zijn, en de verwachting is dat de kanker waarschijnlijk op chemotherapie zal reageren. Chemotherapie kan worden gebruikt bij vele soorten uitgezaaide kanker. Het type geneesmiddel of combinatie van geneesmiddelen hangt af van waar de kanker is begonnen.

Hormoontherapie

Hormoontherapie wordt alleen toegepast bij hormoongevoelige tumoren, zoals uitgezaaide borstkanker en prostaatkanker. Bepaalde kankers groeien onder invloed van lichaamseigen hormonen. Bij sommige vormen van borstkanker bevordert oestrogeen de ontwikkeling van uitzaaiingen en bij prostaatkanker bevordert testosteron de metastasen. Een hormonale behandeling steekt en stokje voor dit effect van hormonen op kankercellen. Deze vorm van behandeling kan de levensduur van bepaalde patiënten met botmetastasen die hormoonafhankelijke tumoren veroorzaken, verlengen. Bovendien verloop het kankerproces vaak traag, bijvoorbeeld in geval van prostaatkanker.

Chirurgie

Een operatie kan nodig zijn om een botbreuk die is veroorzaakt door een metastase te herstellen. Het kan ook worden gebruikt om het bot stabieler te maken teneinde te voorkomen dat het zal breken. Metalen schroeven, pennen, staven en platen kunnen tijdens een operatie in het bot worden geplaatst. Een operatie kan ook nodig zijn op een ruggenmergcompressie te voorkomen of te behandelen. De meeste mensen met botmetastasen moeten in goede algemene gezondheid zijn om een operatie te ondergaan.

Vertebroplastiek

Met vertebroplastiek worden pijnlijke, gebroken of verzwakte wervels die zijn aangetast door botkanker verstevigd met botcement. Het vloeibaar botcement wordt met een holle naald in het aangedane bot ingebracht. Het vloeibare botcement hard vervolgens uit en de botbreuk wordt gestabiliseerd.

Levensverwachting bij uitzaaiingen in het bot

Een diagnose van gevorderde kanker met uitzaaiingen in de botten is bijzonder ingrijpend voor zowel de patiënt als zijn directe omgeving, zijn partner, kinderen, etc. Het kan niet alleen leiden tot allerlei existentiële vragen, maar ook de vraag over hoe lang je nog te leven hebt dringt zich al gauw op. Er is geen manier om precies te achterhalen hoe lang iemand nog zal leven met botmetastasen. Dit hangt af van veel factoren, waaronder het type kanker, het aantal tumoren in de botten, je algehele gezondheidstoestand, de behandelingen die worden gebruikt en of deze behandelingen aanslaan Zo wordt de overleving bij botmetastasen van prostaatkanker of borstkanker vaak gemeten in jaren. De overlevingskansen van iemand met longkanker die is uitgezaaid naar de botten wordt vaak gemeten in maanden. Maar sommige mensen leven aanzienlijk langer dan in eerste instantie verwacht werd, terwijl anderen eerder komen te overlijden terwijl ze een vrij gunstige prognose hadden. Vragen met betrekking tot levensverwachting en het verloop van het ziekteproces kun je het beste voorleggen aan je behandelend arts. De arts is in staat zijn om (vaak met en flinke slag om de arm) een prognose te geven op basis van wat hij weet over de persoon, zijn algehele gezondheidssituatie, de fase in het ziekteproces en het type kanker, maar een prognose blijft een uitspraak omtrent het vermoedelijke verloop van een ziekte. De uitspraak van de arts en het behandelteam blijft echter altijd een onzekere. Een patiënt kan onverwachts tóch komen te overlijden, of juist onverwachts lang leven.