Ataxie van Friedreich: Neurodegeneratieve aandoening

Ataxie van Friedreich is een zeldzame neurodegeneratieve aandoening die schade aan het zenuwstelsel en het bewegingsapparaat veroorzaakt. Ook hart- en spraakproblemen komen geregeld voor, net als vele andere symptomen. De behandeling van de progressieve en erfelijke ziekte verloopt vooral ondersteunend en symptomatisch. Nicholaus (Nikolaus) Friedreich, een Duitse patholoog en neuroloog, beschreef voor het eerst deze ziekte in 1863.

• Synoniemen ataxie van Friedreich
• Wat is ataxie van Friedreich?
• Epidemiologie aandoening
• Mechanisme
• Oorzaken ziekte
• Risicofactoren
• Risicogroepen
• Symptomen: Bewegingsapparaat, hart en zintuigen
• Alarmsymptomen van ataxie van Friedreich
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling
• Ondersteunende zorg en psychosociale impact
• Prognose ataxie van Friedreich
• Psychosociale impact
• Ondersteunende zorg en revalidatie
• Complicaties
• Preventie

Synoniemen ataxie van Friedreich

Ataxie van Friedreich (FA, FRDA) is eveneens gekend onder deze synoniemen:

• Ataxie van Friedreich
• Erfelijke spinale ataxie
• Erfelijke spinale sclerosis / sclerose
• Friedreich's ataxie
• Friedreichse ataxie
• Spinocerebellaire ataxie (progressieve evenwichts- en coördinatieproblemen), Friedreich

Wat is ataxie van Friedreich?

Ataxie van Friedreich is een zeldzame, erfelijke neurologische aandoening die wordt gekenmerkt door progressieve problemen met coördinatie en balans. De ziekte valt onder de groep van ataxieën, welke aandoeningen van het zenuwstelsel zijn die de bewegingscontrole beïnvloeden. Ataxie van Friedreich begint meestal in de kinderjaren of adolescentie en heeft een chronisch-progressief beloop, wat betekent dat de symptomen na verloop van tijd verergeren.

Epidemiologie aandoening

Voorkomen wereldwijd

Ataxie van Friedreich komt wereldwijd voor, maar heeft een lage prevalentie. Geschat wordt dat de aandoening ongeveer 1 op 50.000 mensen treft, wat het een van de meest voorkomende erfelijke ataxieën maakt. De prevalentie kan echter variëren per geografische regio, waarbij de aandoening bijvoorbeeld vaker voorkomt in bepaalde Europese en Noord-Amerikaanse populaties.

Demografische gegevens en leeftijd van aanvang

Ataxie van Friedreich manifesteert zich meestal op jonge leeftijd, vaak tussen de 5 en 15 jaar. De ziekte kan echter ook op latere leeftijd beginnen, hoewel dit minder vaak voorkomt. De symptomen kunnen in sommige gevallen pas rond het 20e of 30e levensjaar opduiken. De ziekte treft mannen en vrouwen in gelijke mate en kent geen etnische voorkeur.

Risicofactoren en genetische dragerschap

De belangrijkste risicofactor voor ataxie van Friedreich is het genetische dragerschap van de mutatie in het FXN-gen. In populaties waar deze mutatie vaker voorkomt, kan ook de prevalentie van de ziekte hoger liggen. Dragers van de mutatie, die geen symptomen vertonen, kunnen het defecte gen doorgeven aan hun kinderen, wat het risico op de ziekte vergroot wanneer beide ouders drager zijn.

Mechanisme

Ataxie van Friedreich is een erfelijke neurodegeneratieve aandoening die voornamelijk het zenuwstelsel en de spieren aantast. Het onderliggende mechanisme is te wijten aan mutaties in het FXN-gen, dat codeert voor het eiwit frataxine. Frataxine is essentieel voor de regulatie van ijzer in mitochondriën, de energiefabrieken van cellen.

Rol van frataxine

Frataxine is betrokken bij de opslag en regulering van ijzer in mitochondriën. Bij patiënten met ataxie van Friedreich leidt een tekort aan dit eiwit tot een ophoping van ijzer, wat oxidatieve stress veroorzaakt. Deze stress beschadigt mitochondriën en vermindert de energieproductie in cellen, wat een belangrijke rol speelt in het verlies van functie van zenuwcellen en spierweefsel.

Invloed op het zenuwstelsel

De aandoening veroorzaakt degeneratie van de dorsale ganglia en de lange zenuwbanen in het ruggenmerg, waaronder de spinocerebellaire banen en de corticospinale banen. Deze schade leidt tot symptomen zoals coördinatiestoornissen, spierstijfheid en spierzwakte.

Betrokkenheid van andere organen

Naast het zenuwstelsel worden ook andere organen getroffen, waaronder het hart. Hypertrofische cardiomyopathie is een veelvoorkomende complicatie, veroorzaakt door schade aan de hartspiercellen door dezelfde mitochondriale dysfunctie. Daarnaast kan diabetes mellitus optreden door aantasting van insulineproducerende cellen in de pancreas.

Progressie van de ziekte

De ziekte kent een progressief verloop, waarbij de ernst van de symptomen toeneemt naarmate de mitochondriale schade verergert. De eerste symptomen, zoals loopinstabiliteit en spierzwakte, ontwikkelen zich vaak in de kindertijd of vroege adolescentie en kunnen uiteindelijk leiden tot volledige afhankelijkheid van een rolstoel.

Oorzaken ziekte

Bij ataxie van Friedreich sterven het ruggenmerg en de perifere zenuwen langzaam af. Het cerebellum, een deel van de hersenen dat evenwicht en beweging coördineert, degenereert ook maar dan in mindere mate. De patiënt krijgt hierdoor ataxie alsook problemen met het gezichts- en gehoorvermogen. De aandoening veroorzaakt ook problemen aan het hart en de ruggengraat, en sommige patiënten met de aandoening ontwikkelen diabetes mellitus. De cognitieve functie is niet aangetast door de ziekte van Friedreich.

Een genmutatie van het FXN-gen veroorzaakt Friedreich's ataxie. De overerving van deze aandoening verloopt via autosomaal recessieve wijze, waardoor de aandoening enkel optreedt bij een patiënt die twee defecte kopieën van het gen geërfd heeft, één van elke ouder.

Risicofactoren

Ataxie van Friedreich wordt veroorzaakt door autosomaal recessieve overerving. Specifieke risicofactoren zijn onder meer genetische aanleg en familiale geschiedenis van de ziekte.

Genetische mutaties

De meest voorkomende oorzaak is een GAA-repeat-expansie in het FXN-gen. Hoe groter de repeat-expansie, hoe ernstiger de ziekte en hoe eerder de symptomen zich manifesteren.

Huwelijk tussen bloedverwanten

Het risico op ataxie van Friedreich is verhoogd bij huwelijk tussen bloedverwanten, omdat dit de kans vergroot dat beide ouders drager zijn van het defecte gen.

Aandoeningen van mitochondriën

Hoewel de genetische mutatie de primaire oorzaak is, kunnen secundaire aandoeningen die de mitochondriale functie beïnvloeden, zoals metabole stoornissen, de progressie van de ziekte versnellen.

Risicogroepen

De risicogroepen voor ataxie van Friedreich zijn specifiek en grotendeels gebaseerd op genetische en familiale factoren.

Patiënten met een familiale geschiedenis

Gezinnen waarin reeds patiënten met ataxie van Friedreich voorkomen, lopen een hoger risico. Het is essentieel dat zij genetisch advies krijgen om het risico op overerving te begrijpen.

Dragers van het defecte gen

Personen die drager zijn van één defect FXN-allel ervaren geen symptomen, maar hebben een kans van 25% om een kind met ataxie van Friedreich te krijgen als hun partner ook drager is.

Populaties met beperkte genetische variabiliteit

Groepen met een beperkte genetische variabiliteit, zoals geïsoleerde gemeenschappen of etnische groepen met een verhoogde prevalentie van het FXN-defect, lopen een groter risico.

Symptomen: Bewegingsapparaat, hart en zintuigen

De ernst, uitgebreidheid en het optreden van de symptomen variëren per patiënt, zelfs binnen dezelfde familie. Ataxie van Friedreich is een multisystemische aandoening die vooral het bewegingsapparaat, het hart en de zintuigen treft. Tevens zijn bijkomende symptomen mogelijk. De symptomen beginnen meestal tussen de leeftijd van vijf en vijftien jaar, hoewel ze soms verschijnen in de volwassenheid en in zeldzame gevallen pas wanneer een patiënt vijfenzeventig jaar of ouder is.

Bewegingsapparaat

Het eerste symptoom is meestal ataxie, waardoor de patiënt coördinatie- en evenwichtsproblemen heeft en moeite heeft met lopen. De ataxie gaat langzaam achteruit en breidt zich uit naar de armen en de romp. De patiënt verliest vaak gevoel in de ledematen, wat zich verspreidt naar andere lichaamsdelen. Andere symptomen zijn onder meer het verlies van peesreflexen, vooral in de knieën en enkels. De meeste patiënten met ataxie van Friedreich ontwikkelen scoliose (een kromming van de wervelkolom naar één kant) die vaak een chirurgische ingreep vereist.

Hart
Andere mogelijke symptomen zijn pijn op de borst, kortademigheid en hartkloppingen. Deze symptomen zijn het gevolg van verschillende vormen van hartaandoeningen die vaak gepaard gaan met ataxie van Friedreich, zoals hypertrofische cardiomyopathie (hartspieraandoening: vergroting van het hart), myocardiale fibrose (vorming van vezelachtig materiaal in de spieren van het hart), en hartfalen (slecht rondpompen van bloed door het hart). Hartritmestoornissen zoals tachycardie (snelle hartslag) en een hartblok (verminderde geleiding van de cardiale impulsen in het hart) komen daarnaast vaak voor.

Zintuigen

Een patiënt presenteert zich tevens met dysartrie (bemoeilijkte spraak) en slikstoornissen, dewelke na verloop van tijd verergeren. Veel patiënten ervaren in een later stadium van ataxie van Friedreich problemen met het gehoor- en gezichtsvermogen. Opticusatrofie, nystagmus (medische term voor "wiebelogen") en oftalmoplegie (oogspierverlamming) zijn typische ooggerelateerde symptomen van de ziekte. Gehoorverlies komt tot slot eveneens geregeld voor.

Bijkomende symptomen

Een aantal patiënten met ataxie van Friedreich ontwikkelt koolhydraat-intolerantie en/of diabetes. Verder hebben patiënten meer rust en hersteltijd nodig na veel voorkomende ziekten zoals een verkoudheid (milde infectie met symptomen aan neus en keel) of de griep. Holvoeten / klompvoeten (voeten van baby draaien naar binnen en beneden) en blaasproblemen zijn nog andere mogelijke symptomen.

Alarmsymptomen van ataxie van Friedreich

Ataxie van Friedreich is een erfelijke aandoening die het zenuwstelsel aantast en leidt tot progressieve coördinatieproblemen. Het is cruciaal om de alarmsymptomen van deze aandoening te herkennen, aangezien vroege detectie en behandeling de kwaliteit van leven kunnen verbeteren. De symptomen kunnen variëren in ernst en ontwikkelen zich geleidelijk.

Motorische coördinatieproblemen

Een van de eerste alarmsymptomen van ataxie van Friedreich is de ontwikkeling van motorische coördinatieproblemen. Patiënten kunnen moeite hebben met het uitvoeren van dagelijkse activiteiten, zoals lopen, schrijven of het grijpen van voorwerpen. Deze coördinatieproblemen kunnen zich uiten in een onzekere gang of wankel lopen, wat de kans op vallen vergroot. Patiënten kunnen ook een verandering in hun handschrift opmerken, waarbij het moeilijker wordt om netjes te schrijven.

Verlies van proprioceptie

Proprioceptie is het vermogen om de positie van het lichaam in de ruimte te voelen. Patiënten met ataxie van Friedreich kunnen een verminderd gevoel van proprioceptie ervaren, wat kan leiden tot desoriëntatie en problemen met evenwicht. Dit kan zich uiten in een gevoel van onvastheid of het niet kunnen onderscheiden van de positie van ledematen zonder visuele begeleiding. Het verlies van proprioceptie kan bijdragen aan de algehele coördinatieproblemen en het risico op vallen verhogen.

Spierzwakte en spasticiteit

Patiënten kunnen ook spierzwakte en spasticiteit ervaren. Deze symptomen kunnen de mobiliteit verder beperken en leiden tot vermoeidheid bij het uitvoeren van alledaagse taken. Spierzwakte kan vooral merkbaar zijn in de benen, wat de zelfstandigheid van de patiënt beïnvloedt. Spasticiteit kan zich uiten als een stijve of strakke spieren, wat het moeilijker maakt om soepel te bewegen.

Spreek- en slikproblemen

Ataxie van Friedreich kan ook invloed hebben op de spraak en slikfunctie. Patiënten kunnen moeite hebben met articulatie, waardoor hun spraak onduidelijk wordt. Dit kan leiden tot frustratie in sociale situaties. Daarnaast kunnen slikproblemen optreden, wat het risico op aspiratie verhoogt en kan leiden tot voedingsproblemen.

Gevoelsverlies en pijn

Bij sommige patiënten kan er sprake zijn van gevoelsverlies in de handen en voeten. Dit kan leiden tot een verminderde gevoeligheid voor temperatuur en pijn, wat het risico op letsel vergroot. Patiënten kunnen ook last hebben van neuropathische pijn, die kan variëren van een dof gevoel tot stekende pijn. Deze symptomen zijn een teken dat de zenuwen worden aangetast door de ziekte.

Veranderingen in de houding en scoliose

Patiënten met ataxie van Friedreich kunnen veranderingen in hun houding ervaren, zoals een scheve houding of een gebogen rug. Dit kan het gevolg zijn van spierzwakte en coördinatieproblemen. Scoliose, een zijwaartse kromming van de wervelkolom, komt vaak voor bij deze patiënten en kan verder bijdragen aan de mobiliteitsproblemen. Het is belangrijk om deze veranderingen in houding op te merken, aangezien ze de levenskwaliteit kunnen beïnvloeden.

Verhoogd risico op diabetes en hartproblemen

Ataxie van Friedreich kan ook geassocieerd worden met andere gezondheidsproblemen, zoals diabetes en hart- en vaatziekten. Patiënten moeten alert zijn op symptomen die kunnen wijzen op deze aandoeningen, zoals ongewenst gewichtsverlies, extreme dorst, of veranderingen in hartslag. Regelmatige controle door een arts is essentieel om deze risico’s te beheersen en complicaties te voorkomen.

Diagnose en onderzoeken

Lichamelijk onderzoek

De diagnose van het syndroom gebeurt door middel van een grondig lichamelijk onderzoek op basis van de zichtbare symptomen.

Diagnostisch onderzoek

De bevestiging van de diagnose gebeurt aan de hand van een genetisch onderzoek. Een bloedonderzoek, echocardiografie en een elektrocardiografie (ECG: meting van de elektrische activiteit van het hart) zijn nodig bij het opsporen van hartproblemen. Een elektromyografie (EMG) meet de elektrische activiteit van spiercellen. Magnetic Resonance Imaging (MRI-scan) of computertomografie (CT-scan) zijn nuttig voor het onderzoeken van de hersenen en het ruggenmerg om andere neurologische aandoeningen uit te sluiten. Een zenuwgeleidingsonderzoek meet de snelheid waarmee de zenuwen impulsen geven.

Differentiële diagnose

De differentiële diagnoses omvatten:

• Abetalipoproteïnemie
• Ataxie met geïsoleerde vitamine E-deficiëntie
• Ziekte van Charcot-Marie-Tooth
• Dentatorubropallidoluysian atrofie
• Erfelijke motorische en sensorische neuropathieën
• Spinocerebellaire ataxie
• De ziekte van Refsum

Behandeling

Voor deze aandoening is geen effectieve bewezen behandeling beschikbaar. Het syndroom valt bijgevolg niet te genezen. Wel is een ondersteunde en symptomatische behandeling voorhanden. Medicatie verlicht sommige symptomen van diabetes (indien aanwezig) en/of hartaandoeningen. Orthopedische problemen zoals mondmisvormingen en scoliose zijn met beugels of een operatie te corrigeren. Hulpmiddelen zoals prothesen, loophulpmiddelen en een rolstoel helpen bij de bewegingsproblemen. Fysiotherapie, ergotherapie en logopedie zijn verder aangewezen.

Ondersteunende zorg en psychosociale impact

Psychosociale uitdagingen en emotionele impact

De progressieve aard van ataxie van Friedreich leidt vaak tot psychosociale uitdagingen voor patiënten en hun families. Patiënten kunnen te maken krijgen met angst, depressie en gevoelens van isolement door de fysieke beperkingen die de ziekte met zich meebrengt. De behoefte aan langdurige zorg kan bovendien invloed hebben op het sociale en professionele leven van de patiënt en diens familie.

Belang van revalidatie en ondersteunende zorg

Revalidatie speelt een cruciale rol in het omgaan met ataxie van Friedreich. Fysiotherapie en ergotherapie kunnen patiënten helpen hun functionele onafhankelijkheid zo lang mogelijk te behouden. Aanpassingen in de woonomgeving, hulpmiddelen zoals rolstoelen, en advies van een revalidatiearts dragen bij aan een verbeterde mobiliteit en levenskwaliteit. Ook psychologische ondersteuning en deelname aan lotgenotengroepen kunnen waardevolle ondersteuning bieden.

Ondersteuning voor familie en zorgverleners

De zorg voor een persoon met ataxie van Friedreich kan een grote belasting vormen voor familieleden en mantelzorgers. Ondersteuningsgroepen en informatie over de aandoening kunnen zorgverleners helpen om de emotionele en fysieke uitdagingen van de zorg beter aan te kunnen. Educatie over de ziekte en toegang tot professionele hulp en adviezen zijn essentieel voor een effectieve ondersteuning van de patiënt en diens omgeving.

Prognose ataxie van Friedreich

De snelheid van progressie verschilt van patiënt tot patiënt. In het algemeen is een patiënt binnen de tien tot twintig jaar na het verschijnen van de eerste symptomen rolstoelgebonden.

Ataxie van Friedreich verkort de levensduur bij sommige patiënten. De doodsoorzaak is dan meestal een hart- en vaataandoening zoals hartfalen of hartritmestoornissen. De gemiddelde leeftijd van overlijden is tussen de dertig en vijftig jaar. Een aantal patiënten heeft echter minder ernstige symptomen en leeft daarom tot hij tussen de zestig of zeventig jaar is, maar in de medische literatuur zijn reeds patiënten gerapporteerd die deze leeftijd overleven.

Psychosociale impact

De progressieve aard van ataxie van Friedreich kan aanzienlijke psychosociale uitdagingen met zich meebrengen. Patiënten kunnen te maken krijgen met emotionele en mentale stress door de beperking van hun fysieke mogelijkheden. Ondersteuning van mentale gezondheid en deelname aan ondersteunende gemeenschappen kan cruciaal zijn voor het welzijn van patiënten.

Ondersteunende zorg en revalidatie

Naast medische behandeling zijn ondersteunende zorg en revalidatie van groot belang. Dit omvat regelmatige opvolging door een multidisciplinair team van zorgverleners, waaronder neurologen, cardiologen, fysiotherapeuten en logopedisten. Revalidatieprogramma’s kunnen gericht zijn op het optimaliseren van de fysieke functionaliteit en het verbeteren van de levenskwaliteit door middel van gespecialiseerde therapieën en aangepaste hulpmiddelen.

Complicaties

De complicaties van ataxie van Friedreich kunnen aanzienlijk zijn en variëren afhankelijk van de ernst van de ziekte. Mogelijke complicaties zijn:

• Hartcomplicaties zoals hypertrofische cardiomyopathie, myocardiale fibrose en hartfalen, die leiden tot pijn op de borst, kortademigheid en hartritmestoornissen.
• Scoliose en andere orthopedische problemen die een operatie kunnen vereisen.
• Gehoorverlies en gezichtsproblemen zoals opticusatrofie, nystagmus en oftalmoplegie, die de kwaliteit van leven kunnen beïnvloeden.
• Diabetes mellitus en koolhydraat-intolerantie, wat extra medische monitoring en behandeling vereist.
• Problemen met het slikken en de spraak, wat de communicatie en voeding kan bemoeilijken.
• Aanhoudende vermoeidheid en herstelproblemen na veel voorkomende ziekten zoals verkoudheid en griep.

Preventie

Er is momenteel geen manier om ataxie van Friedreich te voorkomen, omdat de aandoening genetisch bepaald is en autosomaal recessief overerft. Preventie richt zich voornamelijk op:

• Vroegtijdige detectie en monitoring van symptomen bij familieleden van patiënten met een bekende genetische aanleg voor de aandoening.
• Regelmatige medische controles en screening om complicaties tijdig op te sporen en te behandelen.
• Genetisch advies voor families met een voorgeschiedenis van ataxie van Friedreich om de risico’s van overerving te begrijpen.
• Ondersteuning en educatie over de ziekte om patiënten en hun families te helpen omgaan met de symptomen en de progressie van de aandoening.