Fragiele X-syndroom: Lichamelijke en mentale symptomen

Het fragiele X-syndroom is een X-chromosomaal gebonden erfelijke afwijking. Het is de meest voorkomende vorm van een erfelijke verstandelijke beperking die voornamelijk bij mannen optreedt. Vrouwen zijn ook aangetast, maar zij presenteren zich veelal met mildere symptomen. Daarnaast treden nog andere gedrags- en ontwikkelingsstoornissen in combinatie met lichamelijke afwijkingen op. De behandeling is vooral ondersteunend gericht. De ernst van de symptomen bepaalt de vooruitzichten van deze ongeneesbare ziekte. Martin en Bell beschreven dit syndroom voor het eerst in de medische literatuur in 1943.

• Synoniemen fragiele X-syndroom
• Epidemiologie
• Oorzaken
• Risicofactoren
• Symptomen: Diverse mentale en fysieke problemen
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling
• Prognose
• Complicaties
• Preventie
• Contactgroep

Synoniemen fragiele X-syndroom

Het fragiele X-syndroom is eveneens gekend onder deze synoniemen:

• Fra (X) syndroom
• FRAXA syndroom
• FXS
• Marker X syndroom
• Martin-Bell syndroom
• X-gebonden verstandelijke beperking en macro-orchidisme

Epidemiologie

Het fragiele X-syndroom komt wereldwijd ongeveer twee keer zo vaak voor bij vrouwen als bij mannen. De gemiddelde leeftijd van diagnose bedraagt bij jongens tussen de 35-37 maanden. Meisjes krijgen de diagnose op een gemiddelde leeftijd van 42 maanden. Veelal merken de ouders al wel op veel vroegere leeftijd symptomen van de ziekte op. Het fragiele X-syndroom is voorts beschreven in alle raciale en etnische groepen.

Oorzaken

Bij deze aandoening treden veranderingen op in het FMR1-gen, dat zich in een deel van het X-chromosoom bevindt. Het gen ligt namelijk op een breekbare (fragiele) plaats van het X-chromosoom bij het distale uiteinde van de lange arm. Het FMR1-gen maakt een eiwit aan dat nodig is voor de goede werking van de hersenen. Door een defect in het gen maakt het lichaam te weinig of geen eiwit aan, waardoor de mentale en lichamelijke symptomen van de aandoening ontstaan. Mannen en vrouwen zijn beiden mogelijk getroffen, maar omdat mannen slechts één X-chromosoom bezitten, heeft het syndroom bij hen meer ernstige gevolgen.

Risicofactoren

De risicofactoren voor het ontwikkelen van het fragiele X-syndroom omvatten:

• Een familiale geschiedenis van het syndroom of andere genetische aandoeningen
• Vrouwen die drager zijn van het fragiele X-gen en het doorgeven aan hun nakomelingen
• Mutaties in het FMR1-gen

Symptomen: Diverse mentale en fysieke problemen

Mannen en vrouwen met dit syndroom hebben zowel mentale als fysieke afwijkingen. Wel zijn vrouwen veel minder aangetast dan mannen. Sommige symptomen zijn reeds aanwezig bij de geboorte, terwijl andere pas na de puberteit ontstaan. Niet elke patiënt vertoont alle symptomen.

Mentale problemen

Volgende mentale problemen zijn mogelijk bij de patiënt:

• ADHD (moeite met aandacht en controleren van energie)
• angst
• autismespectrumstoornis (autisme: problemen met sociale interactie, communicatie en gedrag) (komt bij ongeveer één derde van de patiënten voor)
• depressie
• een lichte tot matige verstandelijke handicap
• een verhoogd risico op agressie
• hyperactief of impulsief gedrag
• in de handen klappen of in de hand bijten
• neiging om oogcontact te vermijden
• zelfverwonding

Fysieke problemen

Fysieke afwijkingen omvatten:

• een aanhoudende oorontsteking
• een verminderde gezichtsscherpte door strabisme (medische term voor scheelzien)
• epileptische aanvallen
• gelaatsafwijkingen waaronder afstaande grote oorschelpen en een groot voorhoofd met een prominente kaak en een langwerpig aangezicht
• skeletafwijkingen waaronder een grote lichaamsgrootte, platvoeten, soepele gewrichten (vooral buitengewoon flexibele vingers) en een lage spierspanning (hypotonie)
• een slechte coördinatie (ataxie)
• een spraak- en taalachterstand (bij kinderen treedt vaak echolalie op)
• een zachte huid
• gastro-oesofageale reflux (brandend maagzuur door maaginhoud die terugvloeit naar de slokdarm), braken of beiden
• hartruis
• premature menopauze of problemen om zwanger te worden (bij vrouwen)
• problemen met tremoren (bevingen)
• slaapstoornissen
• vergroting van de testes na de puberteit
• vertraging in kruipen, lopen, of draaien

Alarmsymptomen

Alarmsymptomen van het fragiele X-syndroom kunnen zijn:

• Ernstige mentale en gedragsproblemen die opvallen in het vroege kinderjaar
• Aanhoudende problemen met spraak en taal
• Significante vertragingen in motorische ontwikkeling en coördinatie
• Herhaalde episodes van epileptische aanvallen
• Problemen met gezichtsvermogen en gehoor

Diagnose en onderzoeken

Diagnostisch onderzoek

Deze aandoening valt op te sporen via een genetisch onderzoek.

Differentiële diagnose

De diagnose van het fragiele X-syndroom kan verwarrend zijn vanwege de overlap in symptomen met andere aandoeningen. De arts moet rekening houden met de volgende mogelijke diagnoses:

• acromegalie
• Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD)
• autisme
• gigantisme (overmatige groei door hypofysetumor in hersenen)
• het Asperger-syndroom (problemen met communiceren)
• het Klinefelter-syndroom (kleine testikels en mannelijke onvruchtbaarheid)
• het Lujan-syndroom
• het Marfan-Syndroom
• het Prader-Willi-Syndroom
• het Rett-syndroom (neurologische aandoening, vooral bij meisjes)
• het Simpson-Golabi-Behmel syndroom
• het Sotos-syndroom
• het syndroom van Down

Behandeling

Het fragiele X-syndroom valt niet te genezen, maar ondersteunende behandelingen zijn wel mogelijk. Logopedie helpt bij de spraak- en taalproblemen. Medicatie zoals antipsychotica en gedragstherapie zijn mogelijk bij gedragsproblemen. Bij aanvallen helpen anti-epileptica. Kinderen met het syndroom genieten van speciaal onderwijs. Bij de behandeling van de patiënt werken overigens diverse zorgverleners samen, waaronder een cardioloog (hartspecialist), gastro-enteroloog (maagdarmspecialist), psycholoog, geneticus, KNO-arts, neuroloog, fysiotherapeut, oogarts en orthopedisch chirurg.

Prognose

De vooruitzichten zijn afhankelijk van de ernst van de verstandelijke handicap van de patiënt. De levensduur is in principe niet verkort door de ziekte. Ongeveer 44% van de vrouwen met het syndroom behaalt een hoge of zeer hoge mate van zelfstandigheid in het volwassen leven. Bij mannen bedraagt dit ongeveer 9%.

Complicaties

Mogelijke complicaties omvatten terugkerende infecties bij kinderen en een beroerte.

Preventie

Er zijn momenteel geen bewezen methoden om het fragiele X-syndroom te voorkomen. Genetische expertise kan nuttig zijn voor stellen met een familiegeschiedenis van het syndroom of voor degenen die een verhoogd risico lopen, om geïnformeerde beslissingen te nemen over zwangerschap en voortplanting.

Contactgroep

In Nederland is een vereniging actief: Fragiele X Vereniging Nederland. Deze organisatie biedt eveneens informatie over het syndroom, werkt samen met wetenschappers, en behartigt de belangen van zowel ouders, verzorgenden als patiënten zelf.