Medicatie-geïnduceerde overgevoeligheidssyndroom

Het medicatie-geïnduceerde overgevoeligheidssyndroom is een levensbedreigende vertraagde allergische reactie op diverse mogelijke soorten medicatie. De symptomen starten één tot enkele weken later pas en bestaan voornamelijk uit klachten aan de huid, koorts en een ontsteking of schade aan meerdere organen. De patiënt moet onmiddellijk stoppen met de mogelijk verdachte medicijnen en krijgt een intensieve behandeling met andere medicijnen. Ondanks deze maatregelen komen toch nog aanzienlijk veel patiënten met deze aandoening te overlijden als gevolg van de ziekte.

• Synoniemen medicatie-geïnduceerde overgevoeligheidssyndroom
• Epidemiologie aandoening
• Oorzaken: Door gebruik van medicatie
• Onbekende oorzaak
• Reactie op diverse soorten medicijnen
• Symptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling van overgevoelige reactie op medicijnen
• Preventie van volgende overgevoelige reactie
• Prognose van overgevoelig reageren op geneesmiddelen
• Complicaties van reactie op medicijnen

Synoniemen medicatie-geïnduceerde overgevoeligheidssyndroom

Het medicatie-geïnduceerde overgevoeligheidssyndroom is ook gekend als:

• anticonvulsief hypersensitiviteitssyndroom
• geneesmiddelreactie met eosinofilie en systemische symptomen

Epidemiologie aandoening

Het medicatie-geïnduceerde overgevoeligheidssyndroom is relatief zeldzaam, maar exacte cijfers zijn niet gevonden in de geraadpleegde literatuur. De aandoening treft vooral volwassenen en komt even vaak bij mannen als bij vrouwen voor.

Oorzaken: Door gebruik van medicatie

Onbekende oorzaak

Dit is een ernstige ongunstige systemische reactie op een geneesmiddel. Het is een immuungemedieerde reactie met een activering van macrofagen en T-lymfocyten en waarbij cytokine vrijkomt. De ziekte heeft echter een onbekende oorzaak. Mogelijk is dit deels te wijten aan genetische factoren (genetische aanleg), een reactivatie van verschillende herpesfamilievirussen (HHV 6 en 7, CMV, EBV), of een defect in de manier waarop de lever metaboliseert. Mogelijk spelen andere omgevingsfactoren ook een rol.

Reactie op diverse soorten medicijnen

De aandoening treedt op bij elk mogelijk geneesmiddel, maar gemeenschappelijke boosdoeners komen van één van de aromatische anticonvulsiva (carbamazepine, fenytoïne, fenobarbiton, primidon en clonazepam). De vaakst voorkomende medicijnen die klachten veroorzaken, zijn geneesmiddelen voor de behandeling van epilepsie (anti-epileptica). Circa 1 op de 10.000 patiënten die deze medicijnen namelijk inneemt, krijgt te maken met een overgevoeligheid. Deze medicijnen leiden voorts mogelijk tot kruisreacties en daarom moeten alle geneesmiddelen ook in de toekomst worden vermeden. Natriumvalproaat is een geschikt alternatief. Mogelijk verschijnt ook een kruisreactie met de nieuwere anticonvulsiva vigabatrine en lamotrigine. Bij circa 10% van de patiënten is de arts niet in staat om het veroorzakende medicijn te identificeren.

Symptomen

De klachten ontstaan één tot acht weken na de eerste blootstelling. De ziekte kenmerkt zich door een mucocutane huiduitslag (de uitslag heeft betrekking op zowel de huid en slijmvliezen), hoge koorts (38-40°C), een gezwollen gezicht, en lymfadenopathie (gezwollen lymfeklieren) met daarnaast nog symptomen van artralgie (gewrichtspijn), faryngitis (een keelontsteking) en periorbitaal oedeem (zwelling rond de oogkas). Af en toe ontstaat puistvorming op de huid en is sprake van conjunctivitis (oogbindvliesontsteking). Verder is ook sprake van een ontsteking in één of meer organen zoals:

• de hersenen (hersenontsteking en hersenvliesontsteking)
• de longen (longontsteking, pleuritis: borstvliesontsteking, acute respiratory distress syndrome)
• de maag en darmen (buikgriep, alvleesklierontsteking, bloedingen, uitdroging)
• de nieren (interstitiële nefritis)
• de ogen (uveïtis)
• de schildklier (thyroïditis)
• de spieren (myositis)
• het hart (myocarditis: hartspierontsteking of pericarditis: ontsteking van het hartzakje)

De ernst van de huiduitslag zegt niets over de ernst van de betrokkenheid van de organen. Door het grote aantal lichaamssystemen dat mogelijk getroffen is, ontstaat een zeer variabel en mogelijk uitgebreid klinisch beeld van de ziekte.

Diagnose en onderzoeken

Bij het lichamelijk onderzoek identificeert de arts de vele mogelijke symptomen. Bovendien bemerkt de arts een gezwollen milt (splenomegalie) en een gezwollen lever (hepatomegalie) wanneer hij de buik palpeert (betast). Af en toe bemerkt hij tekenen van levernecrose en leverfalen. Het bloedonderzoek onthult voorts een perifere eosinofilie, lymfocytose (verhoging van lymfocyten = soort witte bloedcellen) met atypische lymfocyten (en soms ook minder witte bloedcellen), trombocytopenie (verlaagd aantal bloedplaatjes), bloedarmoede, het hemofagocytisch syndroom en een beeld van hepatitis (leverontsteking). Het is voor de arts niet altijd eenvoudig om er achter te komen welk medicijn de overgevoeligheid teweegbrengt. Soms werkt hij met huidplaktesten wat het meest succesvol is wanneer de patiënt anti-epileptica genomen heeft (50% positieve resultaten). Voor sommige medicijnen is deze test echter niet bruikbaar. Een huidbiopsie toont verder afwijkingen. Afhankelijk van de aanwezige symptomen, voert de arts nog andere beeldvormende onderzoeken uit zoals een elektrocardiografie (hartfilmpje), een echocardiografie (onderzoek van het hart door middel van geluidsgolven) en een röntgenfoto van de borstkas (thoraxfoto) bij een mogelijke betrokkenheid van de hart en longen. Ook voor het controleren van de lever, de nieren en de hersenen zet de arts beeldvormende onderzoeken zoals een CT-scan en/of MRI-scan in.

Behandeling van overgevoelige reactie op medicijnen

Een onmiddellijke intrekking van alle verdachte medicijnen is nodig. Daarna volgt een grondige controle van alle betrokken lichaamsorganen en zet de arts verder nog ondersteunende zorg in. De arts schrijft verder systemische corticosteroïden (krachtige ontstekingsremmers) voor bij patiënten met ernstige klachten. Wanneer de medicatie effectief is, bouwt de patiënt de medicijnen heel langzaam af. Soms komen de klachten namelijk terug bij het te snel verminderen van de dosis. Een aanvullende behandeling bestaat uit intraveneuze (via een ader toegediende) immunoglobulinen, plasmaferese (verwijdering en vervanging van plasma in het bloed) en immunomodulerende geneesmiddelen (zoals cyclofosfamide, ciclosporine, mycofenolaat en rituximab). De arts behandelt verder de huiduitslag via verbanden, topische (op de huid toegepaste) corticosteroïden, emoliënten en orale antihistaminica (via de mond ingenomen medicijnen voor de behandeling van een allergische reactie). De patiënt moet voorts voldoende vocht, elektrolyten en calorieën innemen. Soms ontstaat een secundaire infectie waarvoor een antibioticakuur vereist is.

Preventie van volgende overgevoelige reactie

De arts geeft de patiënt het advies om steeds aan andere zorgverstrekkers te melden dat hij overgevoelig is voor bepaalde medicijnen. De arts zelf meldt dit tevens steevast in het medisch dossier van de patiënt. Verder geeft de patiënt best toestemming aan de arts om het dossier uit te mogen wisselen met andere zorgverstrekkers ter voorkoming van nieuwe overgevoeligheidsreacties op andere medicijnen. De patiënt draagt tot slot best een medisch paspoort of een SOS-hanger met zich mee waarin deze informatie verwerkt is.

Prognose van overgevoelig reageren op geneesmiddelen

De meeste patiënten herstellen volledig van de aandoening binnen enkele weken tot maanden. Nadat de eerste tekenen verbeterd zijn, gebeurt vaak even een terugval. Patiënten die herstellen van de overgevoeligheid voor geneesmiddelen, lopen wel een hoger risico op het ontwikkelen van auto-immuunziekten.

Complicaties van reactie op medicijnen

Het medicatie-geïnduceerde overgevoeligheidssyndroom mondt soms uit tot multiorgaanfalen zoals acuut leverfalen met bloedstollingsproblemen, geelzucht en een verminderd bewustzijn. Circa 8% van de patiënten komt te overlijden als gevolg van deze aandoening.