Geelzucht (icterus): Soorten, oorzaken en symptomen

Bij geelzucht is de huid, de lichaamsvloeistoffen, de slijmvliezen en het witte gedeelte van de ogen (sclerae) geel tot bruin van kleur. Deze verkleuring wordt veroorzaakt door bilirubine, een geel pigment dat ontstaat bij de afbraak van oude rode bloedcellen. Wanneer er te veel bilirubine in het bloed aanwezig is, ontstaat er hyperbilirubinemie, wat resulteert in geelzucht. Deze aandoening kan wijzen op verschillende onderliggende gezondheidsproblemen, zoals een ontstoken lever of een verstopte galweg. De symptomen, behandeling en prognose van geelzucht kunnen variëren afhankelijk van de oorzaak. In de meeste gevallen is het onderliggende probleem van geelzucht goed te behandelen, hoewel er in sommige gevallen ernstige complicaties kunnen optreden.

• Synoniemen van geelzucht
• Epidemiologie
• Mechanisme
• Oorzaken en soorten geelzucht
• Risicofactoren
• Risicogroepen
• Indeling: Problemen in of buiten de lever
• Hemolytische geelzucht
• Congenitale hyperbilirubinemie (niet-hemolytische hyperbilirubinemie)
• Cholestatische geelzucht
• Symptomen: Jeuk, donkere urine en witte ontlasting
• Alarmsymptomen
• Diagnostisch criterium
• Diagnose: Vraaggesprek
• Lichamelijk onderzoek
• Diagnostisch onderzoek
• Behandeling
• Prognose van geelzucht
• Complicaties van geelzucht
• Preventie

Synoniemen van geelzucht

Geelzucht staat ook bekend onder verschillende andere medische termen:

• icterus
• morbus regius
• geelzucht (geling)

Epidemiologie

Geelzucht, of icterus, is een veelvoorkomend symptoom dat voorkomt bij verschillende lever-, galweg- en bloedaandoeningen. De prevalentie verschilt afhankelijk van de leeftijdsgroep, geografische regio en onderliggende oorzaken.

Leeftijdsspecifieke patronen

Bij pasgeborenen komt geelzucht frequent voor, met name fysiologische geelzucht, die tot 60% van voldragen baby's en tot 80% van premature baby's treft. Bij volwassenen is geelzucht meestal geassocieerd met aandoeningen zoals hepatitis, galwegobstructie of hemolytische anemie.

Geografische variatie

In gebieden met een hoge prevalentie van hepatitis A en E, zoals delen van Afrika en Zuidoost-Azië, komt geelzucht vaker voor. Chronische leverziekten door hepatitis B en C zijn een belangrijke oorzaak in regio's zoals het Midden-Oosten en Oost-Azië.

Sociale determinanten van gezondheid

Socio-economische factoren spelen een belangrijke rol in de epidemiologie van geelzucht. Gebrekkige toegang tot vaccinatieprogramma's en schoon drinkwater verhoogt het risico op hepatitis en daaropvolgende geelzucht in lage-inkomenslanden.

Mechanisme

Geelzucht ontstaat door een ophoping van bilirubine in het bloed en de weefsels, wat leidt tot de kenmerkende geelkleuring van de huid en het oogwit.

Bilirubinemetabolisme

Bilirubine is een afbraakproduct van hemoglobine uit oude rode bloedcellen. Normaal wordt bilirubine door de lever verwerkt en via de gal uitgescheiden. Disfuncties in deze processen, zoals verhoogde hemolyse, levercelbeschadiging of obstructie van de galwegen, kunnen leiden tot geelzucht.

Indirecte versus directe hyperbilirubinemie

Bij indirecte (ongeconjugeerde) hyperbilirubinemie is er een verhoogde productie of verminderde conjugatie van bilirubine, zoals bij hemolytische anemie of het Gilbert-syndroom. Directe (geconjugeerde) hyperbilirubinemie ontstaat door galwegobstructie of leverziekten zoals hepatitis.

Pathofysiologische cascade

Bij ernstige leverbeschadiging kunnen ontstekingsprocessen, zoals bij cirrose, leiden tot een verstoorde galproductie en -afvoer, waardoor bilirubine zich ophoopt. Dit proces kan systemische complicaties veroorzaken, zoals jeuk en donkere urine.

Oorzaken en soorten geelzucht

Het lichaam breekt dagelijks een aantal oude rode bloedcellen af, die vervolgens worden vervangen door nieuwe. Bilirubine, een geel pigment, ontstaat tijdens dit proces. De lever speelt een cruciale rol bij de afbraak van bilirubine door het te conjugeren (chemisch te binden) met stoffen zoals glucuronzuur. Normaal gesproken wordt geconjugeerde bilirubine via de galwegen naar de dunne darm vervoerd, waar het door darmbacteriën wordt omgezet in galkleurstoffen die de ontlasting zijn normale bruine kleur geven. Bilirubine verlaat het lichaam via de ontlasting. Geelzucht treedt op wanneer er een overmaat aan bilirubine in het lichaam aanwezig is.

Diverse aandoeningen kunnen geelzucht veroorzaken, zoals:

• aangeboren afwijkingen die het lichaam belemmeren bij de afbraak van bilirubine (zoals het Gilbert-syndroom, het Dubin-Johnson-syndroom, het Rotor-syndroom of het Crigler-Najjar-syndroom)
• bloedaandoeningen zoals sikkelcelanemie, sferocytose en thalassemie
• cholestase (galstuwing door vernauwing van de galwegen)
• ontsteking van de galwegen (cholangitis) met koorts en buikpijn
• verstopping van de galwegen
• galstenen of galblaasaandoeningen
• hemolytische anemie (verhoogde bilirubineproductie door voortijdige afbraak van rode bloedcellen)
• Het gebruik van bepaalde geneesmiddelen (bijvoorbeeld een overdosis paracetamol) of blootstelling aan toxines
• Leverinfecties door virussen (hepatitis A, hepatitis B, hepatitis C, hepatitis D en hepatitis E) of parasieten (zoals malaria)
• kanker: galwegkanker, galblaaskanker en alvleesklierkanker
• Leverschade
• Pseudogeelzucht (door een overmatige hoeveelheid bètacaroteen in het lichaam; vaak door het eten van wortelen, pompoen of meloen)

Risicofactoren

Diverse factoren kunnen het risico op geelzucht verhogen, vaak door hun impact op het bilirubinemetabolisme of levergezondheid.

Infecties en leverziekten

Virale hepatitis (A, B, C, D en E) is wereldwijd een van de meest voorkomende oorzaken van geelzucht. Andere infecties, zoals malaria en leptospirose, kunnen ook het risico verhogen. Chronische aandoeningen zoals alcoholische leverziekte en niet-alcoholische steatohepatitis (NASH) dragen bij aan de belasting van de lever.

Genetische aandoeningen

Erfelijke stoornissen zoals het Crigler-Najjar-syndroom en sferocytose beïnvloeden het bilirubinemetabolisme en verhogen het risico op geelzucht, vaak al op jonge leeftijd.

Medicatie en toxines

Langdurig gebruik van hepatotoxische medicatie, zoals paracetamol in hoge doses, en blootstelling aan toxines zoals pesticiden kunnen leverbeschadiging veroorzaken en zo geelzucht induceren.

Risicogroepen

Bepaalde patiënten hebben een verhoogd risico op het ontwikkelen van geelzucht door hun genetische aanleg, medische voorgeschiedenis of leefomstandigheden.

Pasgeborenen

Bij neonaten is het immuunsysteem onrijp en de leverfunctie nog in ontwikkeling, wat leidt tot een verhoogd risico op fysiologische en pathologische geelzucht. Premature baby's lopen een nog groter risico door hun verminderde capaciteit om bilirubine te verwerken.

Patiënten met chronische leveraandoeningen

Patiënten met aandoeningen zoals hepatitis B of C, cirrose of auto-immuunhepatitis lopen een verhoogd risico op langdurige of terugkerende geelzucht. Regelmatige medische opvolging is essentieel voor deze groep.

Personen in endemische gebieden

In regio's waar hepatitis en malaria endemisch zijn, zoals delen van Afrika en Zuidoost-Azië, hebben patiënten een verhoogd risico door frequente blootstelling aan infecties.

Indeling: Problemen in of buiten de lever

Geelzucht wordt doorgaans ingedeeld in:

• Prehepatische icterus (ook bekend als 'hemolytische icterus'): Overmatige afbraak van rode bloedcellen.
• Hepatocellulaire icterus (ook bekend als 'hepatische icterus' of 'parenchymateuze icterus'): Schade of overbelasting van het leverweefsel waardoor bilirubine in de bloedbaan terechtkomt.
• Posthepatische icterus (ook bekend als 'obstructieve icterus', 'cholestatische icterus', 'stuwingsicterus' of 'afsluitingsicterus'): Problemen met de galafvoer van de lever naar de darmen.

Hoewel deze indeling gebruikelijk is, geven artsen vaak de voorkeur aan een andere indeling omdat hepatocellulaire geelzucht vaak gepaard gaat met cholestase. De klinische vraag is dan ook of er sprake is van intrahepatische cholestase (galstuwing binnen de lever) of extrahepatische cholestase (galstuwing buiten de lever). De alternatieve indeling is als volgt:

• Hemolytische geelzucht: Verhoogde belasting van de levercellen door een verhoogde bilirubineproductie.
• Aangeboren (congenitale) hyperbilirubinemieën: Stornissen bij de conjugatie van bilirubine.
• Cholestatische geelzucht: Geassocieerd met leverziekten of grote obstructies die de afvoer van bilirubine belemmeren.

Hemolytische geelzucht

Bij hemolytische geelzucht is er een verhoogde afbraak van rode bloedcellen, wat leidt tot een verhoogde productie van bilirubine. Deze vorm van geelzucht is vaak mild (serum bilirubine tussen 68-102 μmol/L of 4-6 mg/dL). De lever kan normaal gesproken omgaan met de verhoogde belasting door hemolyse. Niet-geconjugeerd bilirubine is niet oplosbaar in water en verschijnt daarom niet in de urine, wat ook de term 'acholurische geelzucht' verklaart. Oorzaken van hemolytische geelzucht zijn dezelfde als die van hemolytische anemie. Klinische symptomen kunnen onder meer bloedarmoede, geelzucht, splenomegalie (vergroting van de milt), galstenen en/of beenzweren zijn.

Congenitale hyperbilirubinemie (niet-hemolytische hyperbilirubinemie)

Ongeconjugeerde hyperbilirubinemie

Syndroom van Gilbert
Het syndroom van Gilbert is een veelvoorkomende erfelijke aandoening die 2-7% van de bevolking treft. Het is asymptomatisch en wordt meestal bij toeval ontdekt door een licht verhoogd bilirubinegehalte (17-102 μmol/L of 1-6 mg/dL) bij een standaard bloedonderzoek. De overige leverenzymen zijn normaal en de patiënt vertoont geen symptomen van leverziekte. Ongeveer 5-15% van de patiënten heeft een familiegeschiedenis van geelzucht. Het verhoogde bilirubinegehalte stijgt bij vasten of tijdens milde ziekte. Behandeling is meestal niet nodig.

Crigler-Najjar-syndroom
Het Crigler-Najjar-syndroom is zeer zeldzaam en wordt gekenmerkt door een verhoogd bilirubinegehalte bij de geboorte. Alleen patiënten met type II (autosomaal dominante vorm) overleven de ziekte tot volwassenheid. Deze aandoening wordt veroorzaakt door een mutatie in het HUG-Br1-gen. De enige effectieve behandeling is een levertransplantatie.

Geconjugeerde hyperbilirubinemie

Dubin-Johnson-syndroom
Het Dubin-Johnson-syndroom (autosomaal recessieve aandoening) en het Rotor-syndroom (mogelijk autosomaal dominante aandoening) worden veroorzaakt door defecten in het bilirubineverwerkingsmechanisme van de lever. De afwijkende pigmenten die in het bloed aanwezig zijn, kunnen worden gedetecteerd met behulp van stereoscopisch onderzoek of leverbiopsie. Het Dubin-Johnson-syndroom wordt gekenmerkt door een mild verhoogd niveau van geconjugeerd bilirubine (4-51 μmol/L of 0,2-3 mg/dL) in het bloed, een normale leverfunctie en geen symptomen van leverziekte. Er zijn geen speciale behandelingen nodig, hoewel symptomen van geelzucht kunnen optreden.

Rotor-syndroom
Het Rotor-syndroom is een zeldzamere aandoening die door een defect in de leverpigmentatie leidt tot een gematigde verhoging van de geconjugeerde bilirubineconcentratie (1,0-3,0 mg/dL of 17-51 μmol/L) in het bloed. Er zijn geen symptomen van leverziekte en geen behandeling is nodig. De afwijkingen zijn doorgaans van voorbijgaande aard en er zijn geen symptomen van leverziekte.

Cholestatische geelzucht

Bij cholestatische geelzucht is er een belemmering van de galafvoer, wat leidt tot een verhoogd bilirubinegehalte in het bloed. Deze vorm van geelzucht kan zowel binnen de lever (intrahepatisch) als buiten de lever (extrahepatisch) optreden. Cholestatische geelzucht kan acuut of chronisch zijn en kan worden veroorzaakt door diverse aandoeningen zoals galstenen, galwegkanker, hepatitis en levercirrose. Symptomen zijn onder andere jeuk (pruritus), donkere urine en ontkleurde ontlasting. Behandeling hangt af van de onderliggende oorzaak en kan variëren van medicatie tot chirurgische ingrepen.

Symptomen: Jeuk, donkere urine en witte ontlasting

Geelzucht, ook wel icterus genoemd, wordt gekenmerkt door een geelverkleuring van de huid, slijmvliezen, lichaamsvloeistoffen en het wit van de ogen. Bij ernstige gevallen, waarbij het bilirubinegehalte sterk verhoogd is, kan de kleur meer bruinachtig zijn. Geelzucht begint vaak aan het hoofd en verspreidt zich vervolgens naar de rest van het lichaam. Naast de gele verkleuring kunnen patiënten jeuk (pruritus) ervaren. Andere symptomen zijn wittere ontlasting (kleigekleurde ontlasting) en donker gekleurde urine (donker gekleurde urine). Algemene klachten die kunnen optreden zijn buikpijn (wat vaak wijst op een verstopping van de galwegen), gewichtsverlies, braken, koorts en vermoeidheid.

Alarmsymptomen

Hoewel geelzucht zelf een symptoom is, kunnen bepaalde bijkomende klachten wijzen op ernstige onderliggende aandoeningen die onmiddellijke aandacht vereisen.

Plotselinge geelzucht met koorts en buikpijn

Dit kan wijzen op acute galwegobstructie of een infectie zoals cholangitis. Onmiddellijke diagnostiek en behandeling zijn cruciaal om complicaties te voorkomen.

Onverklaarbaar gewichtsverlies en geelzucht

Geelzucht in combinatie met gewichtsverlies en verlies van eetlust kan wijzen op maligne aandoeningen, zoals pancreaskanker of levermetastasen.

Neurologische symptomen bij neonaten

Bij pasgeborenen kan ernstige geelzucht, indien onbehandeld, leiden tot kernicterus, een ernstige neurologische aandoening door bilirubine-afzetting in de hersenen. Tijdige interventie kan blijvende schade voorkomen.

Diagnostisch criterium

Geelzucht kan klinisch worden vastgesteld door een bloedonderzoek waarbij het serum bilirubinegehalte hoger is dan 50 μmol/L (3 mg/dL).

Diagnose: Vraaggesprek

De medische geschiedenis van de patiënt kan vaak aanwijzingen geven voor de diagnose.

Bloedtransfusie of infusie van samengevoegde bloedproducten

Een bloedtransfusie of infusie van samengevoegde bloedproducten kan het risico op infecties met HBV (hepatitis B-virus) en HCV (hepatitis C-virus) verhogen. In veel ontwikkelde landen worden bloeddonoren gescreend op HBV en HCV om de veiligheid te waarborgen.

Duur van de ziekte

Bij oudere patiënten met een langdurige geschiedenis van geelzucht en gewichtsverlies kan kanker (zoals carcinoom) een mogelijke oorzaak zijn. Bij een recente geschiedenis, vooral met prodromale symptomen zoals malaise, kan hepatitis een waarschijnlijke oorzaak zijn.

Recente anesthesie

Sommige anesthetica kunnen de kans op geelzucht verhogen, vooral bij patiënten die hier gevoelig voor zijn.

Familiegeschiedenis

Patiënten met erfelijke aandoeningen zoals de ziekte van Gilbert hebben mogelijk familieleden met recidiverende geelzucht.

Geneesmiddelen

Veel geneesmiddelen die de patiënt recent heeft ingenomen, kunnen geelzucht veroorzaken. Dit omvat medicijnen die recentelijk zijn voorgeschreven.

Intraveneus drugsgebruik, recente injecties of tatoeages

Intraveneus drugsgebruik, recente injecties of tatoeages verhogen het risico op infectie met HBV en HCV.

Koorts of stijfheid in combinatie met geelzucht

Koorts of stijfheid kunnen wijzen op cholangitis of een mogelijke leverinfectie.

Land van herkomst

In sommige delen van de wereld is de incidentie van hepatitis B (HBV) hoger, wat het risico op geelzucht kan verhogen.

Leeftijd

Bij jonge patiënten moet worden gekeken naar hepatitis, vaak gerelateerd aan drugsgebruik en alcoholgebruik, evenals seksueel gedrag. Bij oudere patiënten met gewichtsverlies moet worden gedacht aan een carcinoom.

Mannen die seks hebben met mannen

Mannen die seks hebben met mannen hebben een verhoogd risico op een HBV-infectie.

Omgeving

Mensen die in plattelandsgebieden wonen of werken, zoals boeren en rioolwerkers, lopen een verhoogd risico op leptospirose en hepatitis E.

Recente consumptie van schaaldieren

Een recente consumptie van schaaldieren kan wijzen op een HAV-infectie (hepatitis A-virus).

Recente operatie

Een recente chirurgische ingreep aan de galwegen of bij kanker kan de kans op geelzucht verhogen.

Recente uitbraak van geelzucht

Een recente uitbraak van geelzucht in een gemeenschap kan duiden op een HAV-infectie.

Reizen

Reizen naar bepaalde gebieden kan het risico op HAV- en hepatitis E (HEV)-infecties verhogen, waarbij HEV een hoge mortaliteit kan hebben tijdens de zwangerschap.

Vrouwelijke prostitutie

Vrouwelijke prostituees hebben een verhoogd risico op een HBV-infectie.

Lichamelijk onderzoek

Tijdens het lichamelijk onderzoek beoordeelt de arts de symptomen van geelzucht en de aanwezigheid van tekenen van acute of chronische leverziekte. Belangrijke bevindingen kunnen zijn:

• Ascites: Ascites, of vochtophoping in de buik, kan wijzen op levercirrose of kanker, zoals eierstokkanker, maar kan ook andere oorzaken hebben.
• Gezwollen lymfeklieren: Algemene lymfadenopathie kan wijzen op een lymfoom.
• Hepatomegalie: Hepatomegalie, of een vergrote lever, kan wijzen op hepatitis of een extrahepatische obstructie. Een knobbeltje in een steenharde lever met een onregelmatige structuur kan wijzen op levermetastasen (uitzaaiingen van kanker in de lever).
• Koortsblaasjes: Koortsblaasjes kunnen wijzen op herpes simplex-virus hepatitis.
• Splenomegalie: Een vergrote milt kan duiden op portaalhypertensie bij chronische leverziekte, maar kan ook optreden bij virale hepatitis.
• Voelbare galblaas: Een voelbare galblaas kan wijzen op pancreaskanker die de galwegen blokkeert.

Diagnostisch onderzoek

Bloedonderzoek

Een uitgebreid bloedonderzoek is cruciaal voor het vaststellen van de oorzaak van geelzucht. Dit onderzoek omvat de bepaling van de samenstelling van het bloed en het bilirubinegehalte, en onthult markers voor infecties. Biochemische testen van de lever bevestigen de aanwezigheid van geelzucht en helpen bij de diagnose.

Beeldvormende onderzoeken

Een echografie is vaak noodzakelijk om extrahepatische obstructie uit te sluiten en om chronische leverziekte te diagnosticeren. Bij een sterk vermoeden van hepatitis A bij een jonge patiënt kan echografie mogelijk worden vermeden. Een echografie kan:

• de grootte van de galwegen tonen, die vergroot zijn bij extrahepatische obstructie
• de oorzaak van de obstructie bij tumoren en bij 75% van de patiënten met galstenen identificeren
• het niveau van de obstructie vaststellen

Andere beeldvormende onderzoeken die bij geelzucht worden ingezet zijn onder andere een CT-scan en een MRI-scan. Een endoscopische retrograde cholangiopancreatografie (ERCP) kan ook worden gebruikt om de galwegen en het pancreas te onderzoeken via endoscopie en röntgenbeeldvorming.

Een naaldbiopsie van de lever (leverbiopsie) is nuttig voor het diagnosticeren van tumoren, ontstekingen, levercirrose en een vetlever.

Behandeling

De behandeling van geelzucht richt zich op de onderliggende oorzaak en niet op de geelzucht zelf. Bij bloedarmoede kan extra ijzer nodig zijn, wat kan worden verkregen via ijzersupplementen of ijzerrijke voedingsmiddelen. Bij hepatitis kunnen antivirale geneesmiddelen of corticosteroïden worden voorgeschreven. Indien er sprake is van een obstructie, kan een operatie nodig zijn om de blokkade te verhelpen. Indien geneesmiddelen de oorzaak zijn van de geelzucht, kan de arts het medicatiegebruik herzien.

Prognose van geelzucht

De prognose van geelzucht hangt af van de onderliggende oorzaak. Sommige aandoeningen die geelzucht veroorzaken zijn goed te behandelen met een uitstekende prognose. Andere aandoeningen kunnen chronisch zijn en vereisen langdurige medische behandeling en/of opvolging. In sommige gevallen kunnen aandoeningen die geelzucht veroorzaken fataal zijn, zelfs met medische behandeling en/of chirurgische ingreep.

Complicaties van geelzucht

De jeuk bij geelzucht kan ernstig zijn en leiden tot openbarstingen van de huid, slaapstoornissen of zelfs ernstige psychologische gevolgen zoals zelfmoord. De meeste complicaties zijn gerelateerd aan de onderliggende oorzaak van de geelzucht. Bijvoorbeeld, bij een galwegobstructie kan er een verhoogd risico zijn op oncontroleerbare bloedingen door een tekort aan vitaminen die essentieel zijn voor een normale bloedstolling.

Preventie

Gezonde lever

Geelzucht is vaak gerelateerd aan leverfunctie. Het is daarom essentieel om de lever gezond te houden door een gezonde en evenwichtige voeding te volgen, regelmatig te bewegen en alcoholgebruik te beperken.

Hoogrisicogedrag

Het vermijden van hoogrisicogedrag, zoals intraveneus drugsgebruik of onbeschermde seks, kan het risico op hepatitis B verminderen.

Medicatie

Bij reizen naar risicogebieden is het raadzaam om medicatie te overwegen tegen bijvoorbeeld malaria. Daarnaast is het nuttig om met de arts de medische geschiedenis door te nemen voordat medicatie wordt voorgeschreven, omdat sommige medicijnen sneller geelzucht kunnen veroorzaken bij bepaalde patiënten. Ook dienen geneesmiddelen en toxinen die hemolyse (bloedafbraak) of leverbeschadiging veroorzaken, vermeden te worden.

Andere adviezen

Vaccinatie tegen hepatitis A en hepatitis B is aanbevolen. Daarnaast is het belangrijk om besmet voedsel en water te vermijden en goede hygiëne te handhaven.

Lees verder

• Icterus (geelzucht) en hepatitis (leverontsteking)
• Kernicterus: Ernstige geelzucht met hersenschade
• Malaria: Infectieziekte met koorts, geelzucht en zwakte
• Levercirrose (cirrose) door hepatitis of alcoholmisbruik