Paracetamol: Medicijn voor behandeling van koorts en pijn

Paracetamol (N-acetyl-p-aminofenol, Acetaminophen) is een veelgebruikt vrij verkrijgbare pijnstiller die ingezet wordt voor de behandeling van pijn en koorts. Het medicijn is effectief bij milde tot matige pijn en kan ook in combinatie met opioïde pijnstillers gebruikt worden voor ernstigere pijn. Patiënten met leveraandoeningen dienen voorzichtig te zijn met het gebruik van dit medicijn. Voor sommige patiënten is het noodzakelijk om een arts te raadplegen voordat ze paracetamol gebruiken. Hoewel het medicijn in verschillende vormen verkrijgbaar is, kunnen bijwerkingen optreden. Veel voorkomende bijwerkingen zijn misselijkheid, huiduitslag en buikpijn. Deze bijwerkingen kunnen optreden bij langdurig gebruik of bij een overdosis, maar kunnen ook zonder deze risicofactoren voorkomen.

• Epidemiologie van paracetamolgebruik
• Mechanisme van werking van paracetamol
• Indicatie: Koorts en pijn verminderen
• Contra-indicaties van paracetamol (Acetaminophen)
• Toedieningswijzen van paracetamol
• Gebruik van pijnstillende medicijnen
• Koorts
• Pijn
• Risicofactoren bij paracetamolgebruik
• Veilig gebruik en dosering van paracetamol
• Bijwerkingen van paracetamol
• Oraal, rectaal en intraveneus (leverproblemen)
• Oraal en rectaal
• Intraveneuze toediening
• Bijwerkingen bij ouderen
• Leverproblemen bij langdurig gebruik
• Nierproblemen bij langetermijngebruik
• Interactie met andere geneesmiddelen
• Paracetamol tijdens de zwangerschap
• Paracetamol voor kinderen

Epidemiologie van paracetamolgebruik

Prevalentie en gebruik in verschillende bevolkingsgroepen
Paracetamol is wereldwijd een van de meest gebruikte pijnstillers. Het wordt vaak aanbevolen voor de behandeling van acute pijn, zoals hoofdpijn, spierpijn, kiespijn en koorts. Schattingen suggereren dat paracetamol in veel landen, zoals Nederland, België en de Verenigde Staten, door een significant percentage van de bevolking regelmatig wordt gebruikt, met name voor zelfzorg bij lichte pijn. De prevalentie van het gebruik varieert echter afhankelijk van de leeftijdsgroep, met ouderen en jonge volwassenen die het meest gebruik maken van dit middel. Onder patiënten met chronische pijn of aandoeningen zoals artritis kan het gebruik van paracetamol ook frequent zijn, hoewel dit vaak gepaard gaat met andere pijnstillers.

Gebruik in combinatie met andere medicijnen
In klinische settings wordt paracetamol vaak gecombineerd met andere geneesmiddelen, zoals opioïden, om de effectiviteit te verhogen bij de behandeling van ernstigere pijn. Dit komt veel voor in postoperatieve zorg of bij patiënten die lijden aan kankergerelateerde pijn. Het gecombineerde gebruik van paracetamol met andere analgetica kan echter het risico op bijwerkingen verhogen, wat zorgt voor de noodzaak van zorgvuldige opvolging en controle van de patiënt. Epidemiologisch gezien komt dit combinagebruik vooral voor bij ziekenhuispatiënten en in situaties waarbij langdurige pijnbehandeling vereist is.

Mechanisme van werking van paracetamol

Werkingsmechanisme in het lichaam
Paracetamol werkt primair als een pijnstillend en koortsverlagend middel door in te grijpen op de prostaglandinesynthese in het centrale zenuwstelsel. Prostaglandines zijn stoffen die betrokken zijn bij het veroorzaken van pijn, ontsteking en koorts. Paracetamol remt een specifiek enzym, cyclo-oxygenase (COX), in de hersenen, wat resulteert in de vermindering van pijn en koorts. Dit maakt het bijzonder effectief bij pijn die niet gepaard gaat met ontsteking, zoals hoofdpijn of spierpijn, maar minder effectief bij pijn die wordt veroorzaakt door ontstekingen, zoals bij artritis.

Effect op koortsregulatie
Naast het effect op pijn, heeft paracetamol ook een koortsverlagend effect. Het verlaagt de lichaamstemperatuur door in te grijpen op de hypothalamus, het deel van de hersenen dat verantwoordelijk is voor het reguleren van de lichaamstemperatuur. Wanneer de hypothalamus het signaal krijgt dat de lichaamstemperatuur te hoog is, zorgt paracetamol ervoor dat de temperatuur weer naar het normale niveau daalt. Dit maakt het medicijn effectief bij de behandeling van koorts die gepaard gaat met infecties, zoals griep of verkoudheid.

Indicatie: Koorts en pijn verminderen

Paracetamol is één van de meest gebruikte vrij verkrijgbare middelen voor pijnbestrijding en koortsverlaging. Het medicijn verhoogt de pijngrens, waardoor men pas later pijn begint te voelen. Artsen adviseren soms paracetamol boven aspirine of andere NSAID's voor patiënten met een voorgeschiedenis van maagzweren, gastro-intestinale bloedingen, degenen die bloedverdunners gebruiken, of patiënten met een verhoogd risico op hartaandoeningen of een beroerte.

Paracetamol is geschikt voor de behandeling van:

• armpijn
• artrose (reumatische aandoening van het gewrichtskraakbeen)
• beenpijn
• bilpijn
• branderige gevoelens
• buikpijn
• de griep
• dijpijn
• verkoudheid
• elleboogpijn
• enkelpijn
• fibromyalgie (chronische aandoening met pijn en vermoeidheid)
• gewrichtspijn
• gewrichtsstijfheid
• gezichtspijn
• handpijn
• heuppijn
• hoge rugpijn
• hoofdpijn
• kaakpijn
• kniepijn
• koorts
• krampen
• lage rugpijn
• lichaamspijn
• menstruatiepijn
• migraine (aanvallen van aura en/of eenzijdige hoofdpijn)
• nekpijn
• pijn geassocieerd met artritis (gewrichtsontsteking met pijn, zwelling en stijfheid)
• pijn op de borst
• polspijn
• reacties op vaccinaties
• reumatoïde artritis (ontsteking van gewrichten en organen)
• schouderpijn
• spierpijn
• tandpijn
• vingerpijn
• voetpijn

Paracetamol heeft geen ontstekingsremmende effecten zoals ibuprofen, maar wordt vaak als veiliger beschouwd voor patiënten die bloedverdunners gebruiken.

Contra-indicaties van paracetamol (Acetaminophen)

Lever- en nierproblemen
Het gebruik van paracetamol is gecontra-indiceerd bij patiënten met overgevoeligheid voor paracetamol, ernstige leverinsufficiëntie of actieve ernstige leverziekte. Voorzichtigheid is ook geboden bij patiënten met nierinsufficiëntie of alcoholische leverziekte, glucose-6-fosfaatdehydrogenasedeficiëntie of ernstige hypovolemie (onvoldoende bloedvolume). Patiënten met dergelijke aandoeningen moeten een arts raadplegen voordat ze paracetamol gebruiken.

Problemen door suiker en aspartaam in het middel
Vloeibare producten, kauwtabletten of oplos- en bruistabletten kunnen suiker of aspartaam bevatten. Patiënten met diabetes mellitus, fenylketonurie (een stofwisselingsstoornis), of andere aandoeningen waarbij deze stoffen beperkt moeten worden, dienen advies in te winnen bij een arts.

Toedieningswijzen van paracetamol

Paracetamol kan op de volgende manieren worden toegediend:

• Intraveneus: Paracetamol kan worden toegediend via een intraveneuze infusie door een arts.
• Orale toediening: Verkrijgbaar als tablet, kauwtablet, capsule, suspensie, oplossing (vloeibaar), tablet met verlengde afgifte (langwerkend) en oraal desintegrerende tablet (tablet die snel oplost in de mond). Kan worden ingenomen met of zonder voedsel.
• Rectaal: Beschikbaar als rectale zetpil voor zowel volwassenen als kinderen.

Gebruik van pijnstillende medicijnen

Pijnstillers zoals paracetamol zijn het meest effectief wanneer ze worden ingenomen bij de eerste tekenen van pijn. Als men wacht totdat de symptomen zijn verergerd, kan de medicatie minder effectief zijn.

Koorts

Gebruik paracetamol niet langer dan drie dagen voor het verlagen van koorts, tenzij anders geadviseerd door een arts. Bij keelpijn in combinatie met hoge koorts bij kinderen is het noodzakelijk om een arts te raadplegen.

Pijn

Volwassenen mogen paracetamol niet langer dan tien dagen gebruiken voor de behandeling van pijn (vijf dagen bij kinderen), tenzij anders geadviseerd door een arts.

Risicofactoren bij paracetamolgebruik

Lever- en nierproblemen als risicofactoren
Het gebruik van paracetamol kan risicovol zijn voor patiënten met een voorgeschiedenis van lever- of nierproblemen. Bij langdurig of overmatig gebruik kan paracetamol schadelijk zijn voor de lever, vooral als het wordt gecombineerd met alcohol of andere medicijnen die de lever belasten. Het risico op leverbeschadiging is verhoogd bij patiënten met levercirrose, hepatitis of andere leveraandoeningen. Nierproblemen kunnen ook verergeren door langdurig paracetamolgebruik, vooral bij oudere patiënten of degenen die al andere nierbeschadigende middelen gebruiken.

Verhoogd risico bij ouderen
Ouderen lopen een verhoogd risico op bijwerkingen van paracetamol, vooral door verminderde lever- en nierfunctie, wat de manier waarop het lichaam paracetamol afbreekt, beïnvloedt. Dit kan leiden tot een ophoping van het medicijn in het lichaam, wat de kans op toxiciteit vergroot. Oudere patiënten zijn ook gevoeliger voor de bijwerkingen van pijnstillers, zoals maagirritatie, en hebben mogelijk andere aandoeningen die het gebruik van paracetamol bemoeilijken. Zorgvuldige controle van dosering en opvolging is daarom cruciaal.

Veilig gebruik en dosering van paracetamol

Aanbevolen dosering bij volwassenen en kinderen
De aanbevolen dosering van paracetamol varieert afhankelijk van de leeftijd en het gewicht van de patiënt. Voor volwassenen is de gebruikelijke dosis 500 mg tot 1 gram per keer, met een maximum van 4 gram per dag. Voor kinderen wordt de dosis aangepast aan hun leeftijd en gewicht, meestal tussen de 10 en 15 mg per kilogram lichaamsgewicht. Het is belangrijk om de aanbevolen dosering strikt te volgen om het risico op overdosis en leverbeschadiging te minimaliseren. Bij twijfel over de dosering, vooral bij kinderen, wordt aanbevolen om een arts te raadplegen.

Risico's van overdosering
Een van de grootste risico's van paracetamol is overdosering. Dit kan leiden tot ernstige leverbeschadiging, wat in sommige gevallen levensbedreigend kan zijn. Symptomen van overdosering kunnen misselijkheid, braken, vermoeidheid en buikpijn zijn, die vaak optreden in de eerste 24 uur na inname. Bij vermoeden van een overdosering is het essentieel om onmiddellijk medische hulp in te roepen. Behandeling bestaat vaak uit het toedienen van antidotes, zoals acetylcysteïne, die de lever helpen beschermen tegen verdere schade.

Bijwerkingen van paracetamol

Paracetamol kan verschillende bijwerkingen veroorzaken, hoewel niet iedereen deze bijwerkingen zal ervaren. De onderstaande opsomming is niet volledig, en andere bijwerkingen kunnen ook optreden.

Oraal, rectaal en intraveneus (leverproblemen)

Allergische reacties
Bijwerkingen kunnen optreden bij correct gebruik van paracetamol, vooral bij dagelijks gebruik. Mogelijke tekenen van een allergische reactie of een ernstige allergische reactie (anafylaxie) zijn:

• Ademhalingsproblemen
• Huiduitslag, netelroos, jeuk, rode huid, schilferige huid, blaarvorming, vervelling
• Zwelling van het gezicht, de keel, de tong, de lippen, de ogen, de handen, de voeten, de enkels of de onderbenen
• Ernstige duizeligheid
• Heesheid
• Slikproblemen

Leverproblemen
Paracetamol is de meest voorkomende oorzaak van geneesmiddelgerelateerd acuut leverfalen, waarbij af en toe een levertransplantatie nodig kan zijn. Zeer zelden kunnen patiënten overlijden door leververgiftiging door paracetamol. Leverbeschadiging komt meestal voor door het innemen van hogere doses dan de aanbevolen maximale dosis. Dit kan ook gebeuren door het gebruik van meerdere geneesmiddelen die paracetamol bevatten. Leverbeschadiging kan optreden bij langdurig gebruik van paracetamol. Tijdens de eerste 12 tot 24 uur na inname van toxische niveaus van paracetamol ervaren patiënten mogelijk alleen buikpijn, verlies van eetlust, en misselijkheid. Na 24 tot 72 uur kunnen deze symptomen verdwijnen, hoewel bloedonderzoek mogelijk abnormale waarden kan tonen. Patiënten die zich meer dan 24 uur na de inname van toxische niveaus van paracetamol presenteren, kunnen last hebben van misselijkheid, braken, geelzucht, buikpijn, donkere urine, kleigekleurde ontlasting, maagpijn, extreme vermoeidheid, een verlaagde bloeddruk (hypotensie), verwardheid, en zweten. Het enige goedgekeurde antidotum (tegengif) voor overdosering met paracetamol is N-acetylcysteïne (NAC).

Oraal en rectaal

Bloedafwijkingen
Paracetamol kan diverse bloedafwijkingen veroorzaken, zoals:

• Anemie (bloedarmoede)
• Leukopenie (tekort aan witte bloedcellen)
• Neutropenie (tekort aan neutrofielen, een type witte bloedcellen)
• Pancytopenie (tekort aan alle soorten bloedcellen)

Huidreacties
Mogelijke huidcomplicaties zijn onder andere huiduitslag en een gevoelige huid. Zeldzame maar ernstige huidreacties kunnen ook optreden, waaronder:

• Toxische epidermale necrolyse
• Acute gegeneraliseerde exanthemateuze pustulose
• Syndroom van Stevens-Johnson

Naast de eerder genoemde ernstige huidreacties, kunnen ook erythema multiforme en lichenoïde huiduitslag optreden. Erythema multiforme is een aandoening gekarakteriseerd door verschillende huiduitslag en soms blaarvorming. Lichenoïde huiduitslag lijkt op lichen planus en kan jeuk en ontsteking veroorzaken.

Maag en darmen
Misselijkheid en overgeven behoren tot de vaakst voorkomende bijwerkingen van paracetamol.

Metabole en elektrolytenstoornissen
Het gebruik van orale of rectale paracetamol kan leiden tot metabole stoornissen en elektrolytenstoornissen, zoals:

• Verhoogde bilirubine en alkalische fosfatase
• Verhoogde serumglucose
• Verlaagd serumbicarbonaat
• Hyperammonemie
• Hyperchloremie (verhoogd chloridegehalte in het bloed)
• Hyperurikemie (verhoogde urinezuurspiegels in het bloed)
• Hypocalciëmie (verlaagde calciumspiegels)
• Hyponatriëmie (verlaagde natriumspiegels)

Recente studies hebben aangetoond dat paracetamol ook kan bijdragen aan verhoogde triglycerideniveaus en verlaagde albuminewaarden. Verhoogde triglyceriden kunnen het risico op hart- en vaatziekten verhogen, terwijl lage albuminewaarden kunnen duiden op een verminderde lever- of nierfunctie.

Nierproblemen
Paracetamol kan ook nefrotoxiciteit veroorzaken bij orale of rectale toediening, wat kan leiden tot nierproblemen.

Intraveneuze toediening

Bij intraveneuze toediening van paracetamol kunnen bijkomende bijwerkingen optreden, zoals misselijkheid, braken, constipatie, jeuk en buikpijn.

Bijwerkingen bij ouderen

Bij oudere volwassenen kunnen bijwerkingen van paracetamol intensiever zijn en leiden tot een verhoogd risico op nieraandoeningen en leveraandoeningen. Ouderen zijn ook gevoeliger voor veranderingen in elektrolytenbalans en metabole stoornissen. Het is belangrijk om de dosis aan te passen en regelmatig medisch toezicht te hebben.

Leverproblemen bij langdurig gebruik

Langdurig gebruik van paracetamol kan ook leiden tot chronische leverproblemen, zoals hepatitis of chronische leverontsteking. Hoewel zeldzaam, kunnen langdurige hoge doses de leverfunctie op lange termijn aantasten en leiden tot levercirrose. Regelmatig monitoren van leverenzymen bij langdurig gebruik is aanbevolen om vroegtijdig tekenen van leverbeschadiging te detecteren.

Nierproblemen bij langetermijngebruik

Langdurig gebruik van paracetamol kan ook leiden tot een verhoogd risico op chronische nierziekte. Dit risico is vooral aanwezig bij patiënten die paracetamol in hoge doses of over een lange periode gebruiken. Regelmatige controle van nierfunctie bij langdurig gebruik is aanbevolen.

Interactie met andere geneesmiddelen

Paracetamol kan de werking van bepaalde geneesmiddelen beïnvloeden, zoals anticoagulantia (bloedverdunners) en anticonvulsiva (middelen tegen epilepsie). Dit kan leiden tot verhoogde risico’s op bijwerkingen of verminderde effectiviteit van deze medicijnen. Het is belangrijk om bij gebruik van meerdere medicijnen altijd met een arts te overleggen om mogelijke interacties te voorkomen.

Paracetamol tijdens de zwangerschap

Paracetamol passeert de placentabarrière, maar er zijn geen aanwijzingen dat normaal gebruik van paracetamol tijdens de zwangerschap leidt tot verhoogde geboorteafwijkingen. Paracetamol wordt ook in de moedermelk uitgescheiden, maar er zijn geen bekende bijwerkingen bij zuigelingen door het gebruik van normale doses paracetamol tijdens de borstvoeding.

Paracetamol voor kinderen

Bij het toedienen van paracetamol aan kinderen is het belangrijk om zorgvuldig het etiket en de bijsluiter te lezen om te verzekeren dat het middel geschikt is voor de leeftijd van het kind. Paracetamol die voor volwassenen of oudere kinderen is gemaakt, kan een te hoge dosis bevatten voor jongere kinderen. Als het gewicht van het kind bekend is, moet de dosis worden aangepast aan dat gewicht volgens de dosisaanbevelingen op de verpakking. Als het gewicht onbekend is, moet de dosis worden aangepast aan de leeftijd van het kind. Bij twijfel of vragen over de juiste dosis moet altijd een arts worden geraadpleegd.

Lees verder

• Overdosis van paracetamol: Leverfalen door vergiftiging
• Koorts en verhoogde lichaamstemperatuur met zwakte
• Pijnstillende medicatie: Soorten & bijwerkingen pijnstillers
• NSAID's: Pijn en ontsteking verlichten en koorts verlagen
• Leverschade door geneesmiddelen: hepatotoxiciteit