Teelbal: functie teelballen en oorzaken teelbalaandoeningen

De uitwendige geslachtsorganen van de man bestaan uit de penis en de balzak, ook wel scrotum genoemd. Hierin bevinden zich twee teelballen (testes of testikels), met aan de achterzijde van elke teelbal een bijbal waar vanuit een zaadstreng door de prostaat naar de urinebuis loopt. De teelballen maken sperma (zaadcellen) aan. In de zaadballen wordt naast zaad ook continu het mannelijk hormoon testosteron geproduceerd. Het zaad wordt vervolgens voor een bepaalde periode opgeslagen in de bijballen. Bij een ejaculatie of zaadlozing verlaat het zaad vanuit de bijbal het lichaam via de zaadleider en de urinebuis. Tijdens de zaadlozing wordt vanuit de prostaat en de zaadblaasjes, vocht aan het zaad toegevoegd.

• Anatomie van de teelballen
• Teelbal, bijbal en balzak
• Hoeveel teelballen heeft een man?
• Grootte van een teelbal
• Functie van de teelbal
• Kiemcellen
• Stromale cellen
• Waarom hangen de teelballen buiten het lichaam?
• Teelbalaandoeningen
• Teelbalontsteking
• Teelbaltorsie
• Teelbalkanker
• Teelbalcontrole: onderzoek zelf je teelballen

Anatomie van de teelballen

Teelbal, bijbal en balzak

De balzak of scrotum is een relatief simpel zakje, met daarin de testikels (ballen, teelballen, zaadballen). De teelballen maken deel uit van de mannelijke geslachtsorganen. De balzak is gemaakt van dunne huid, met een spierlaag eronder. Hierdoor kan de balzak zichzelf wat kleiner maken als dat nodig is. In de balzak bevinden zich twee gescheiden compartimenten met aan elke zijde één bal met bijbal. De teelballen produceren mannelijke hormonen en zaad (sperma). De bijbal ligt als een soort kapje op de zaadbal en in de bijballen worden de zaadcellen opgeslagen.

Hoeveel teelballen heeft een man?

Een jongen of man heeft twee teelballen. Deze zitten in de balzak (scrotum) en maken deel uit van de mannelijke geslachtsorganen.

Grootte van een teelbal

De gemiddelde lengte van een teelbal is 4,6 cm en breedte 2,6 cm.

Functie van de teelbal

De teelballen maken zaadcellen en mannelijke hormonen. De twee belangrijkste soorten cellen in de testikels die deze functies uitvoeren, zijn kiemcellen en stromale cellen.

Kiemcellen

Het proces van het maken van zaad begint in kiemcellen. In de kiembuisjes ontwikkelen zich zaadcellen. Via afvoerbuisjes worden de zaadcellen naar de bijbal getransporteerd, waar ze worden opgeslagen en verder rijpen.

Stromale cellen

Stromale cellen helpen andere cellen in de zaadbal. Verschillende soorten stromale cellen doen verschillende dingen. De Sertolicellen of voedstercellen zitten in het oppervlak van de zaadbuis in de teelballen en begeleiden de rijping van zaadcellen. Het zachte bindweefsel in de ruimte tussen de zaadbuisjes (tubuli seminiferi) bevat gespecialiseerde stromale cellen die Leydigcellen worden genoemd. Ze maken mannelijke geslachtshormonen of testosteron aan, wat nodig is voor het stimuleren van de Sertolicellen. Testosteron helpt kiemcellen om zaadcellen te maken. Testosteron helpt ook de voortplantingsorganen te ontwikkelen en te laten functioneren. Het geeft mannen:

• geslachtsdrift (libido)
• volledig ontwikkelde geslachtsorganen
• een diepe stem
• lichaams- en gezichtshaar
• grotere spieren en lichaamsgrootte

Waarom hangen de teelballen buiten het lichaam?

De teelballen en bijballen bevinden zich in feite buiten het lichaam in de balzak. Voor de productie van zaadcellen is het belangrijk dat de temperatuur in de balzak lager is dan de lichaamstemperatuur. De ideale temperatuur voor spermaproductie ligt ongeveer 3°C lager dan de normale lichaamstemperatuur. Elke activiteit waarbij je lang met samengehouden benen zit (maar ook strakke kleding), kan de spermaproductie verminderen. Wanneer je teelballen vrijelijk kunnen bewegen, passen ze zich aan de bestaande temperatuur aan. Dit gebeurt door een spier die bepaalt hoe hoog of hoe laag ze hangen. Wanneer het kouder wordt, trekt de spier zich samen en kruipen de teelballen dichterbij voor een warmere plek. En als de temperatuur warmer is, dan ontspant de spier zich en gaan de ballen lager hangen zodat ze kunnen ventileren. Door dit systeem kunnen de teelballen precies op de temperatuur worden gehouden waarop de zaadproductie optimaal is.

Er is mogelijk nog een andere (belangrijker) reden waarom mannen externe testikels hebben. De Engelse zoöloog en publicist Desmond Morris schrijft hierover in zijn boek 'De naakte man', waarin hij een verkenningstocht maakt langs de onderdelen van het mannenlichaam. Hij brengt de 'Micheal Chance stoottheorie' te berde.[1] Het komt erop neer dat met teelballen die buiten het lichaam hangen, het zaad van een man immuun is voor allerlei drukveranderingen.

Ten slotte nog het volgende. De spier die de ballen intrekt als het koud is, doet dit ook bij stress en (net) voor de ejaculatie, zodat je teelballen dan geen gevaar lopen als ze wat losser hangen.

Teelbalaandoeningen

Er zijn diverse teelbalaandoeningen. De belangrijkste zijn:

Teelbalontsteking

De medische benaming van teelbalontsteking of zaadbalontsteking is orchitis en duidt op een ontsteking van één of beide testikels. Het wordt geassocieerd met het virus dat bof veroorzaakt. Orchitis komt bij ten minste 25% van de postpuberale mannen met bof voor. Bof is besmettelijk van enkele dagen vóór tot 5 dagen na het ontstaan van de parotiszwelling (een ontsteking en zwelling van de grote speekselklier). Andere oorzaken van orchitis betreffen bacteriën, zoals Escherichia coli, Staphylococcus, en Streptococcus, maar ook bacteriën die seksueel overdraagbare aandoeningen (soa's), veroorzaken, zoals gonorroe, chlamydia en syfilis, kunnen orchitis veroorzaken.

Oorzaken
Bacteriële orchitis is vaak het gevolg van epididymitis of bijbalontsteking, een ontsteking van de bijbal, die tegen de zaadbal aanligt en waar de zaadcellen worden opgeslagen. Een ontsteking van zowel de zaadbal (testis) als de bijbal (epididymis), wordt epididymo-orchitis genoemd. Orchitis kan ook ontstaan als complicatie na een prostaatontsteking (prostatitis).

Symptomen
Zwelling en pijn zijn de meest voorkomende tekenen en symptomen van orchitis. Meestal is slechts één kant aangedaan, slechts soms doet de ontsteking zich voor in beide teelballen. De volgende symptomen kunnen optreden bij een teelbalontsteking:

• bloed in het sperma
• afscheiding uit de penis
• koorts
• pijn in de lies (aan de aangedane zijde)
• pijn bij geslachtsgemeenschap of ejaculatie
• pijn bij het plassen (dysurie)
• zwelling van het scrotum
• zwaar gevoel in de zaadbal
• pijn in de aangedane testikel, die verergert tijdens de ontlasting of bij inspanning

Raadpleeg je (huis)arts bij pijn of zwelling in de balzak, vooral als de pijn plotseling opkomt. Er zijn een aantal aandoeningen waarbij de testikel pijn kan doen en soms is directe behandeling vereist. Dit is bijvoorbeeld het geval bij een teelbaltorsie, waarbij de teelbal in het scrotum is gedraaid en voor hevige pijn zorgt. De (huis)arts kan de juiste diagnose stellen.

Behandeling
De behandeling hangt af van de oorzaak. Algemene maatregelen om pijn en zwelling tegen te gaan bestaan uit:

• bedrust
• met een kussentje van watten het scrotum hoger brengen
• ijspakkingen en koude kompressen aanbrengen

Bacteriële orchitis wordt behandeld met een antibioticum. Als het is veroorzaakt door een soa, dan zullen je (vroegere) partner(s) tot in ieder geval een halfjaar terug op de hoogte gebracht moeten worden dat je een soa hebt. Zij kunnen zich dan laten onderzoeken, ook als ze geen klachten hebben want een soa verloopt vaak symptoomloos. Virale orchitis kan niet behandeld worden met antibiotica. Wel kunnen de klachten verlicht worden met pijnstillers en bovenvermelde maatregelen. De infectie en de symptomen kunnen -indien de aandoening adequaat behandeld wordt- zo'n 8 tot 10 dagen duren.

Teelbaltorsie

Een teelbaltorsie – ook torsio testis genoemd – doet zich voor wanneer de zaadstreng die de bloedtoevoer aan de testikel (zaadbal, teelbal) levert gedraaid is. Bij een teelbaltorsie is de bloedtoevoer naar de testikel afgesneden, waardoor deze kan afsterven als gevolg van een gebrek aan zuurstof en voedingsstoffen. Dit veroorzaakt plotselinge hevige pijn en zwelling. Een torsie doet zich normaal gesproken aan één teelbal voor.

Oorzaken
Een teelbaltorsie kan optreden bij jongens en mannen van alle leeftijden, ook bij pasgeborenen en zuigelingen, maar het komt meestal voor tijdens de adolescentie. Het komt vooral voor bij mannen bij wie de teelballen tijdens de geboorte niet waren ingedaald. Als je eenmaal een torsie hebt doorgemaakt, heb je meer kans dat het zich ook gaat voordoen in de andere teelbal.

Een aangeboren afwijking waarbij de testikel vrij kan draaien op de zaadstreng, vergroot de kans op een torsie. Iets meer dan 10% van de mannen heeft deze afwijking. Het euvel kan optreden na zware lichamelijke inspanning, terwijl iemand slaapt, of na een verwonding aan het scrotum. Vaak is er echter geen aanwijsbare oorzaak.

Symptomen
De symptomen komen meestal plotseling opzetten en nemen geleidelijk in ernst en hevigheid toen, en kunnen onder bestaan uit:

• plotselinge hevige pijn in de aangedane teelbal;
• de pijn neemt geleidelijk in hevigheid toe;
• pijn in de liezen en onderbuik;
• het scrotum is rood en gezwollen en is uiterst gevoelig bij aanraking;
• misselijkheid en overgeven (braken) vanwege de intensiteit van de pijn;
• soms gaat dit gepaard met koorts.

Behandeling
Indien niet direct medisch ingrijpen plaatsvindt, zal er schade optreden aan de teelbal. De huisarts zal proberen de torsie op te heffen door de teelbal te draaien. Als hij daar niet in slaagt, zal behandeling in het ziekenhuis moeten volgen. Via een chirurgische ingreep waarbij een kleine snede wordt gemaakt in de balzak, wordt de teelbal teruggedraaid. Daarna wordt de teelbal met kleine steekjes aan de huid van het scrotum vastgenaaid om herhaling te voorkomen. Mogelijk dat meteen de andere teelbal ook wordt behandeld, omdat de kans vrij groot is dat ook deze te zijner tijd zal draaien.

Wanneer te laat wordt ingegrepen en de teelbal afsterft, zal deze chirurgisch worden verwijderd. Deze procedure staat bekend als een orchidectomie. Dit heeft geen volgen voor de vruchtbaarheid, aangezien je nog een tweede teelbal hebt en deze produceert genoeg sperma. Wanneer de patiënt volgroeid is, kan om cosmetische redenen een teelbalprothese worden geplaatst.

Teelbalkanker

Teelbalkanker komt verhoudingsgewijs niet vaak voor. Veelal ontstaat het bij mannen tussen de 20 en de 40 jaar, maar het kan zich ook op oudere leeftijd voordoen of bij kinderen. Ongeveer 95% van kanker van de teelbal ontwikkelt zich in de spermaproducerende cellen, zogeheten kiemcellen en worden kiemceltumoren genoemd. In Nederland wordt jaarlijks bij circa 400 mensen kiemceltumoren vastgesteld.

Bij kiemceltumoren worden verschillende typen onderscheiden, welke is gebaseerd op de soort cellen waaruit de tumor is samengesteld:

• een seminoom;
• een niet-seminoom; of
• een combinatietumor.

Bij de verschillende typen bestaat verschil in het tempo waarin de tumor groeit en de mate waarin zich uitzaaiingen voordoen. Ook speelt het bepalen van het type tumor een rol bij het bepalen van een behandeling.

Symptomen
Symptomen die kunnen wijzen op een teelbaltumor, zijn:

• een hard pijnloos knobbeltje ter grootte van een erwt in de aangedane teelbal
• een pijnloze vergroting van de teelbal en/of een verharding in de teelbal
• een dof, zwaar gevoel in de onderbuik
• soms een scherpe pijn in de aangedane zaadbal

Meestal is één teelbal aangedaan. Er kunnen ook klachten ontstaan wanneer de kanker is uitgezaaid. Deze klachten doen niet meteen kanker vermoeden. Je kunt hierbij denken aan zwelling van de borstklier of van het gebied rond de tepel. Uitzaaiingen kunnen ook aanleiding geven tot rugpijn, uitstralende pijn in de benen en buikpijn. Verder kun je last krijgen van vermoeidheid zonder een aanwijsbare reden.

Het is verstandig om naar de huisarts te gaan als je last hebt van bovenstaande klachten.

Stadium
Artsen kunnen vaststellen in welk stadium de ziekte zich bevindt, ofwel de uitgebreidheid van de ziekte. Het stadium is van belang bij de bepaling van de behandeling. Er worden vier stadia onderscheiden:

• Stadium I: Geen uitzaaiingen, de tumor is beperkt gebleven tot de teelbal.
• Stadium II: De ziekte beperkt zich tot de teelbal en de lymfekliergebieden onder het middenrif.
• Stadium III: Vanuit de teelbal heeft de ziekte zich uitgebreid in de lymfekliergebieden zowel onder als boven het middenrif.
• Stadium IV: Er zijn uitzaaiingen in longen, lever, hersenen of skelet.

Behandeling
De behandeling van teelbalkanker hangt af van verschillende factoren, zoals het type tumor, in welk stadium de ziekte verkeert, je algehele gezondheid, en je eigen wensen. Behandeling bestaat uit het verwijderen van de aangedane teelbal (inguinale radicale orchidectomie). Vaak is een vervolgbehandeling nodig, welke kan bestaan uit:

• bestraling (radiotherapie)
• behandeling met celdelingremmende en kankerdodende medicijnen (chemotherapie)
• controle-operatie
• een combinatie van deze behandelingen

Ongeveer vier op de tien tumoren zijn seminomen en deze zijn het gemakkelijkst door opereren en bestralen te behandelen. Dit type tumor biedt een hoog overlevingspercentage. Ook wanneer er na de operatie verder geen behandeling nodig is, zal men periodiek je bloed blijven controleren om zeker te weten dat er geen uitzaaiingen zijn.

Teelbalcontrole: onderzoek zelf je teelballen

Teelbalkanker is een relatief zeldzame ziekte, maar het is de meest voorkomende vorm van kanker bij jonge mannen tussen de 15 en 30 jaar. Zelfonderzoek van de teelballen of testikels is een eenvoudige manier voor jongens en mannen om hun eigen testikels te controleren op onregelmatigheden als vreemde knobbels of bulten - wat het eerste teken van teelbalkanker kan zijn. Je kunt het vergelijken met vrouwen die zelfonderzoek aan hun borsten verrichten om borstkanker vroegtijdig op te sporen. Aldus kunnen mannen de teelballen onderzoeken om teelbalkanker vroeg op te sporen.

Het is belangrijk om te proberen iedere maand je ballen te controleren, zodat je vertrouwd raakt met de normale grootte en vorm van je testikels, waardoor het makkelijker wordt om te voelen of er iets anders aanvoelt dan normaal. Bij koude krimpt de balzak enigszins. Je kunt daarom het beste je teelballen onderzoeken tijdens of vlak na een warme douche of bad. Het scrotum (de huid die de testikels bedekt) is dan het meest ontspannen, waardoor het wat gemakkelijker wordt om ze te onderzoeken.

Pak de teelbal vast tussen duim en wijsvinger en laat voorzichtig de bal tussen de vingers rollen. Een teelbaltumor voelt als een harde onregelmatigheid; het heeft soms wel wat weg van een kiezelsteen op de teelbal. Aan de achterzijde van iedere teelbal zit de bijbal. Daar is het normaal op wat onregelmatigheden te voelen.

Als je een zwelling, knobbels of veranderingen in de grootte of kleur van een testikel waarneemt, of als je pijn ervaart in de teelbal of in het gebied van de lies, maak dan meteen een afspraak met je huisarts.

De meeste knobbeltjes in de teelballen zijn niet kwaadaardig. Een knobbeltje kan ook het gevolg zijn van een andere oorzaak, zoals een hernia, een cyste, spataders rond de testikel of een infectie.

Noten

1. Desmond Morris. De naakte man - Een studie van het mannelijk lichaam. Het Spectrum, Houten, 2008. p.212-213.

Lees verder

• Teelbalkanker: symptomen zaadbalkanker, tumoren teelballen
• Testisatrofie: symptomen & oorzaak verschrompelde teelballen
• Teelbalontsteking: symptomen, oorzaak en behandeling
• Teelbaltorsie: symptomen en oorzaken van gedraaide teelbal
• Pijn aan teelbal: oorzaken pijn aan zaadbal (lies/onderrug)