Teelbalkanker: symptomen zaadbalkanker, tumoren teelballen

Teelbalkanker symptomen bestaan vaak uit een verharding van de teelbal, wat je kunt voelen met de vingers, of een pijnloze knobbel in de teelbal. Teelbalkanker of testistumor (een tumor in de teelbal) is een vrij zeldzaam verschijnsel. Desondanks is teelbalkanker de meest voorkomende kankersoort of carcinoom bij jonge mannen. Over het algemeen is dit een zeer kwaadaardig carcinoom. Toch kunnen de meeste mensen met teelbalkanker curatief behandeld worden (behandeling die op genezing is gericht), en is de overlevingskans bij teelbalkanker relatief gunstig, zeker wanneer de kanker niet is uitgezaaid of alleen uitgezaaid is naar de plaatselijke lymfeklieren. De meeste vormen van teelbalkanker beginnen in de kiemcellen die sperma produceren.

• Wat is teelbalkanker?
• Hoe vaak komt teelbalkanker voor?
• Soort tumoren
• Hoeveel mannen krijgen jaarlijks teelbalkanker?
• Risicofactoren van zaadbalkanker
• Genetische factoren
• Testisatrofie
• Cannabisgebruik
• Teelbalkanker symptomen
• Schaamte vertraagt diagnose teelbalkanker
• Onderzoek en diagnose
• Lichamelijk onderzoek en bloedonderzoek
• Vervolgonderzoek
• Differentiële diagnose
• Stadiumindeling teelbalkanker
• Behandeling van teelbalkanker
• Bestraling en chemotherapie
• Wait-and-see policy
• Bijwerkingen van behandeling
• Radiotherapie
• Chemotherapie
• Psychische ondersteuning
• Teelbalkanker overleving en prognose
• Zelfonderzoek van de teelballen
• Overlevers teelbalkanker zitten niet thuis
• Complicaties

Wat is teelbalkanker?

Teelbalkanker is kanker die zich ontwikkelt in de teelballen of testikels, die deel uitmaken van voortplantingssysteem van een man. Meestal begint teelbalkanker in de kiemcellen die sperma produceren. Deze worden 'kiemceltumoren' genoemd. De twee belangrijkste vormen van kanker die beginnen in de kiemcellen zijn:

• Seminoom, welke ontstaat in het binnenste deel van de teelbal, waar de zaadcellen worden gemaakt;
• Non seminoom, een verzamelnaam voor andere kiemceltumoren dan het seminoom.

Hoe vaak komt teelbalkanker voor?

Soort tumoren

Van alle kwaadaardige tumoren bij de man, is ongeveer 1-2% gelokaliseerd in de testis. Het overgrote deel hiervan, circa 95%, ontwikkelen zich in de spermaproducerende cellen, zogeheten kiemceltumoren. De overige zijn vooral Leydig-celtumoren –de cellen van Leydig maken deel uit van het bindweefsel van de zaadbal– en maligne (kwaadaardige) lymfomen, dat is een type cel van het immuunsysteem.

Hoeveel mannen krijgen jaarlijks teelbalkanker?

Ieder jaar wordt in Nederland bij 400 mensen kiemceltumoren vastgesteld. Bij jonge mannen tussen de 20 en 40 jaar zijn dit de meest voorkomende kwaadaardige tumoren. Maar ze kunnen ook bij jonge kinderen en oudere mannen worden vastgesteld, ofschoon bij mannen van 60 jaar en ouder maligne lymfomen in de testis vaker voorkomen dan kiemceltumoren. Het is vooralsnog onduidelijk of erfelijkheid een rol speelt. Bij 2-3% van de patiënten wordt na verloop van een aantal jaren, een tweede kiemceltumor in de andere testikel gevonden.

Risicofactoren van zaadbalkanker

Genetische factoren

Niet-ingedaalde teelbal(len) bij de geboorte wordt vaak genoemd als risicofactor. De kans dat een tumor ontstaat in een niet-ingedaalde teelbal is dertigmaal groter dan bij een normaal ingedaalde teelbal. Er is een statistische relatie, doch het oorzakelijk verband is niet duidelijk. Heden ten dage gaat men er van uit dat niet zozeer de afwijkende ligging van de testikel bijdraagt in de tumorvorming, maar dat er een genetisch bepaalde factor een rol speelt.[1]

Testisatrofie

Mannen die al eens eerder teelbalkanker hebben gehad, hebben een iets grotere kans dat ze opnieuw teelbalkanker ontwikkelen. Ook is de kans op teelbalkanker groter bij testisatrofie. Testisatrofie is het verschrompelen van de weefsels van één of beide zaadballen, hetgeen aangeboren kan zijn of zich op latere leeftijd kan ontwikkelen.

Cannabisgebruik

Een andere risicofactor is cannabisgebruik. Cannabis verhoogt het risico op teelbalkanker met factor twee. Marihuana heeft nog veel meer, soms onomkeerbare, schadelijke effecten op het mannelijke voortplantingsstelsel, zoals een verlaging van het testosterongehalte, onvruchtbaarheid en impotentie.[2]

Teelbalkanker symptomen

Bij teelbalkanker kunnen zich de volgende symptomen voordoen:

• vaak: harde pijnloze knobbel ter grootte van een erwt in de betreffende teelbal;
• vrij vaak: pijnloze zwelling c.q. vergroting van de testikel of teelbal — verandering qua grootte en textuur[3];
• soms: een doffe pijn of een onbestemd gevoel in de onderbuik, achter of in het scrotum — een dof, zwaar gevoel in de onderbuik, achter de balzak of in de balzak zelf;
• heel soms: een scherpe pijn in de aangedane zaadbal;
• ook is het mogelijk dat de klachten verband houden met metastasen (uitzaaiingen): deze kunnen aanleiding geven tot rugpijn, uitstralende pijn in de benen, buikpijn, of een zwelling van de borstklier of van het gebied rond de tepel.

Schaamte vertraagt diagnose teelbalkanker

Mannen met zaadbalkanker stellen uit schaamte over hun klachten een bezoek aan de huisarts vaak uit, waardoor de ziekte pas in een laat stadium wordt ontdekt. Dit leidt uiteindelijk tot een lagere overlevingskans, hoewel deze vorm van kanker helemaal niet dodelijk hoeft te zijn. Dat blijkt uit onderzoek van het UMCG onder zestig mannen met zaadbalkanker.[4]

Onderzoek en diagnose

Lichamelijk onderzoek en bloedonderzoek

De huisarts zal je teelballen onderzoeken en je doorverwijzen naar een specialist als hij vermoedt dat de knobbel een tumor is. Een specialist zal je nog een keer lichamelijk onderzoeken en beeldvormend onderzoek uitvoeren in de vorm van een echo, wat kan uitwijzen of de knobbel een solide massa is wat wijst op een tumor, of een goedaardige cyste, een knobbel gevuld met vloeistof. Een cyste komt vaak voor in de teelballen. Daarnaast kan bloedonderzoek uitgevoerd worden. Teelbalkankers produceren stoffen die in het bloed kunnen worden aangetoond. Dit worden 'markers'' genoemd. De aanwezigheid van dergelijke markers bevestigt de diagnose teelbalkanker. Een negatieve test sluit echter teelbalkanker niet uit.

Vervolgonderzoek

Als teelbalkanker bij je is vastgesteld, zal er meestal verder onderzoek plaatsvinden om te beoordelen of de kanker uitgezaaid is. Met deze onderzoeken wordt het stadium van de kanker beoordeeld (zie onder). Deze onderzoeken bestaan onder meer uit:

• een CT-scan;
• een MRI-scan;
• een thoraxfoto (foto van de borstholte); of
• ander onderzoek.

Differentiële diagnose

De klachten zijn mogelijk het gevolg van andere aandoeningen, zoals:

• spermatocèle of zaadcyste;
• hydrocèle of waterzakbreuk;
• bijbalontsteking of teelbalontsteking;
• letsel;
• liesbreuk
• teelbaltorsie (gedraaide teelbal);
• varicocèle of zakaderbreuk;
• nierstenen.

Stadiumindeling teelbalkanker

Artsen kunnen vaststellen in welk stadium de ziekte zich bevindt. Er worden bij teelbalkanker vier stadia onderscheiden:

Behandeling van teelbalkanker

Bestraling en chemotherapie

Er is sprake van twee soorten tumoren: seminomen en niet-seminomen, ook wel 'non-semionen' genoemd. Seminiomen blijken zeer stralingsgevoelige tumoren te zijn. Bij seminomen wordt na verwijdering van een zaadbal, orchidectomie genaamd, meestal overgegaan op radiotherapie op de regionale lymfeklieren — in veel gevallen ook wanneer er geen uitzaaiingen zijn vastgesteld. Bij verdergaande lymfeklieruitzaaiingen kan overgegaan worden op chemotherapie. Dit is de behandeling van kanker met cytostatica, medicijnen die kankercellen doden of hun celdeling remmen.

Wait-and-see policy

Bij niet-seminomen wordt er bij stadium I (zie voorgaande) na orchidectomie volstaan met regelmatige controle van de patiënt; een soort 'wait-and-see policy'. Bij tumorgroei (zo'n 25% van de patiënten) kan men dan volstaan met chemotherapie. Indien er wel uitzaaiingen worden vastgesteld, fase II, III en IV, wordt er doorgaans ingezet op polychemotherapie (een combinatie van meerdere chemotherapeutica).

Bijwerkingen van behandeling

Radiotherapie

Bijwerkingen van bestraling of radiotherapie kunnen zijn:

• verminderde eetlust
• diarree
• vermoeidheid
• misselijkheid
• rode, droge huid op de bestralingsplaats

Bestraling kan de vruchtbaarheid beïnvloeden, maar elke vermindering van de spermaproductie is meestal tijdelijk.

Chemotherapie

Nadat de medicijnen zijn toegediend, verspreiden ze zich via het bloed door het hele lichaam en derhalve worden meer lichaamssystemen door de behandeling beïnvloed. Bijwerkingen van chemotherapie zijn onder meer:

• rillingen
• diarree
• vermoeidheid
• haaruitval
• zweertjes in de mond
• misselijkheid en braken
• kortademigheid

Chemotherapie kan soms onvruchtbaarheid veroorzaken en de arts zal dit eerst met je bespreken voordat de behandeling aanvangt. Als je teelbalkanker hebt en je hebt nog een kinderwens, dan kan het verstandig zijn om voor de behandeling zaad in te laten vriezen. Bespreek dit met de arts.

Psychische ondersteuning

Mannen met zaadbalkanker kunnen zich psychisch bijzonder kwetsbaar voelen, vooral omdat deze kanker vaak toeslaat in de jaren dat ze een partner zoeken en een gezin wille stichten. Goede psychische ondersteuning is een belangrijk onderdeel van het algehele genezingsproces.

Teelbalkanker overleving en prognose

De prognose is met name afhankelijk van de uitgebreidheid van de ziekte. Van alle mannen die teelbalkanker krijgen, is de vijfjaarsoverleving 95%. Als de kanker op het moment van ontdekking nog niet is uitgezaaid, is de vijfjaarsoverleving zelfs 99%. Als de uitzaaiing beperkt is gebleven tot de regionale lymfeklieren, is de vijfjaarsoverleving 96%. Als het verder is uitgezaaid schommelt dit cijfer ergens tussen 40-72%.[5]

Zelfonderzoek van de teelballen

Bij mannen die zijn behandeld voor teelbalkanker, bestaat er een kleine kans op het krijgen van een tweede teelbaltumor (een zogeheten recidief). Bij de controles in het ziekenhuis zal hierop gelet worden. Verder zal worden aangeraden zelf de 'overgebleven' teelbal regelmatig te onderzoeken op onregelmatigheden. Het zelf onderzoeken van de teelballen overigens aan te raden voor alle mannen. Dit kan heel goed na een warme douche. Rol hierbij de teelbal voorzichtig tussen je duim en wijsvinger. Indien je een zwelling of verharding voelt, neem dan contact op met je huisarts of —als je teelbalkanker hebt gehad— met je behandelende arts.

Overlevers teelbalkanker zitten niet thuis

Mannen die genezen zijn van zaadbalkanker zijn 4 jaar na de diagnose net zo veel aan het werk als leeftijdsgenoten die niet ziek zijn geweest. Dat concluderen Yakir Rottenberg (Hebrew University of Jerusalem) en zijn collega’s in Urologic Oncology (2015; online 28 september).[6]

Complicaties

Soms verspreidt teelbalkanker zich naar andere lichaamsdelen zoals de buik, de longen, de retroperitoneale ruimte (de anatomische ruimte in de buikholte achter het buikvlies of peritoneum) en de wervelkolom. De behandeling van teelbalkanker kan verschillende complicaties veroorzaken. Radiotherapie kan problemen veroorzaken bij het krijgen of behouden van erecties, terwijl chemotherapie onvruchtbaarheid kan veroorzaken. Mannen die teelbalkanker hebben gehad, lijken ook een hoger risico te lopen op het ontwikkelen van leukemie en andere soorten kanker.

Noten:

1. C.J.H. van de Velde (redactie): Oncologie; zevende herziene druk, Bohn Stafleu van Loghum, 2005, p495.
2. Cannabis verdubbelt risico op teelbalkanker: http://www.e-gezondheid.be (voor de laatste keer geraadpleegd op 15 juni 2009)
3. Een excessieve hoeveelheid vocht dat zich ophoopt in de teelbal waarbij een zwelling ontstaat, wordt hydrokèle genoemd.
4. UMCG. Vertraging in de diagnose zaadbalkanker. 28 november 2015
5. Stichting Zaadbalkanker. 'Zaadbalkanker'. www.zaadbalkanker.nl/zaadbalkanker (voor de laatste keer geraadpleegd op 13 juli 2015)
6. Marjolein Swart. Overlevers zaadbalkanker zitten niet thuis. Ned Tijdschr Geneeskd. 2015;159:C2764

Lees verder

• Bijbalontsteking en teelbalontsteking: symptomen en oorzaak
• Symptomen aandoeningen/pijn/klachten teelbal/zaadbal/scrotum
• Hydrocèle of waterzakbreuk: symptomen, oorzaak & behandeling
• Varicocèle: symptomen, oorzaak en behandeling zakaderbreuk
• Teelbaltorsie: symptomen en oorzaken van gedraaide teelbal