Osteopenie: Verminderde botdichtheid zonder symptomen

Osteopenie verwijst naar de afname van botweefsel zonder dat dit tot klachten of symptomen leidt. Hoewel de botdichtheid verminderd is, is deze nog niet zo laag om te spreken van osteoporose, waarbij wel symptomen optreden. Een lagere botdichtheid verhoogt echter het risico op het ontwikkelen van osteoporose. Dit proces van botverdunning treedt vaak op bij het ouder worden, wanneer het lichaam sneller botcellen absorbeert dan dat het nieuwe aanmaakt. Zowel medische, omgevings- als genetische factoren spelen een belangrijke rol bij het ontstaan van osteopenie. De behandeling bestaat vaak uit medicijnen of leefstijladviezen.

• Epidemiologie
• Mechanisme
• Oorzaken van osteopenie
• Risicofactoren voor verminderde botdichtheid
• Risicogroepen
• Symptomen van osteopenie
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling: medicijnen en leefstijladviezen
• Opvolging en controle
• Prognose van afname van botweefsel
• Complicaties van osteopenie
• Preventie van osteopenie

Epidemiologie

Osteopenie is een aandoening die wordt gekarakteriseerd door een verlaagd botdichtheid, maar niet zo ernstig als bij osteoporose. Het is een voorstadium van osteoporose, waarbij het risico op botbreuken aanzienlijk verhoogd is. De prevalentie van osteopenie varieert op basis van verschillende factoren, zoals leeftijd, geslacht, etniciteit en levensstijl. Wereldwijd wordt het geschat dat miljoenen mensen, vooral ouderen, getroffen worden door osteopenie, met een hogere prevalentie bij vrouwen dan bij mannen.

Prevalentie en wereldwijde gegevens

Osteopenie komt wereldwijd veel voor en de prevalentie neemt toe met de leeftijd. Studies tonen aan dat ongeveer 20% van de vrouwen boven de 50 jaar osteopenie vertonen, terwijl het bij mannen in dezelfde leeftijdsgroep ongeveer 5-10% is. Deze cijfers kunnen variëren afhankelijk van de regio, waarbij landen met een hogere levensstandaard vaak hogere prevalentiepercentages vertonen, mogelijk door een verhoogde levensverwachting en verouderende populaties.

In ontwikkelingslanden is osteopenie minder gedocumenteerd vanwege beperkte toegang tot gezondheidszorg en diagnostische hulpmiddelen. Echter, de trend van vergrijzende bevolkingen wereldwijd wijst erop dat osteopenie ook daar in opkomst is, hoewel het misschien later in het leven wordt gediagnosticeerd.

Regionale verschillen en invloed van levensstijl

Er zijn regionale variaties in de prevalentie van osteopenie, deels als gevolg van verschillen in voeding, fysieke activiteit, zonblootstelling (vitamine D) en genetische factoren. In westerse landen, waar een lager niveau van fysieke activiteit en hogere niveaus van dieetveranderingen en verhoogd alcoholgebruik vaak voorkomen, wordt osteopenie vaker gediagnosticeerd.

Leeftijdsgebonden prevalentie

De prevalentie van osteopenie neemt toe met de leeftijd, en is het hoogst bij ouderen, vooral vrouwen na de menopauze. De afname van oestrogeenniveaus bij vrouwen speelt een belangrijke rol in de toename van het risico op botdichtheidverlies. Bij mannen neemt het risico met de leeftijd toe, maar meestal later dan bij vrouwen. Onderzoek toont aan dat botdichtheid bij vrouwen na de menopauze sneller afneemt, wat osteopenie een veelvoorkomende aandoening maakt bij deze groep.

Mechanisme

Osteopenie ontstaat wanneer de balans tussen botresorptie (afbraak) en botvorming verstoord raakt. Dit mechanisme is complex en wordt beïnvloed door een aantal fysiologische, hormonale en omgevingsfactoren. Het verlies van botdichtheid gebeurt vaak geleidelijk, waardoor osteopenie moeilijk te detecteren is zonder gespecialiseerde tests zoals een botdensitometrie.

Botresorptie en botvorming

Het normale mechanisme van botonderhoud is een dynamisch proces waarbij botcellen (osteoclasten) botweefsel afbreken en osteoblasten nieuw botweefsel vormen. Bij osteopenie is er een verstoring in deze balans, waarbij de afbraak van bot sneller gaat dan de aanmaak van nieuw bot. Dit proces wordt beïnvloed door genetische factoren, leeftijd, hormonale veranderingen en omgevingsfactoren zoals dieet en fysieke activiteit.

Rol van hormonen en genetica

Hormonale veranderingen spelen een sleutelrol in het mechanisme van osteopenie, vooral bij vrouwen na de menopauze, wanneer de oestrogeenspiegels aanzienlijk dalen. Oestrogeen helpt normaal gesproken bij het behoud van botdichtheid, dus een afname in oestrogeenproductie verhoogt het risico op botverlies. Bij mannen speelt de afname van testosteron ook een rol, zij het in mindere mate. Genetische factoren dragen bij aan de aanleg voor osteopenie, en bepaalde genen kunnen de botdichtheid beïnvloeden.

Invloed van voeding en levensstijl

Een ongebalanceerd voedingspatroon, vooral een tekort aan calcium en vitamine D, kan bijdragen aan osteopenie. Calcium is essentieel voor het behoud van sterke botten, terwijl vitamine D helpt bij de opname van calcium. Onvoldoende blootstelling aan zonlicht, roken, overmatig alcoholgebruik en een gebrek aan lichamelijke activiteit zijn andere omgevingsfactoren die het risico op osteopenie verhogen.

Oorzaken van osteopenie

Bij het ouder worden verdunnen de botten. Dit komt doordat het lichaam sneller botcellen absorbeert dan nieuwe botcellen aanmaakt, wat resulteert in een verlies van botmassa. De piek van de botdichtheid ligt rond de leeftijd van dertig jaar. Op deze leeftijd zijn de botten het dikst, waardoor het risico op osteopenie lager is. Wanneer de botten echter dunner zijn op deze leeftijd, is het risico op osteopenie hoger. Soms is osteopenie niet het gevolg van botverlies, maar van een lagere botdichtheid. Bepaalde gezondheidsproblemen of medische behandelingen, zoals radiotherapie of chemotherapie voor kanker, kunnen ook osteopenie veroorzaken.

Risicofactoren voor verminderde botdichtheid

Aandoeningen en medische behandelingen

De volgende aandoeningen en medische behandelingen verhogen het risico op osteopenie:

• afwijkingen aan de schildklier en bijschildklier
• chemotherapie of het gebruik van andere medicijnen
• chronische ontstekingen zoals reumatoïde artritis (chronische auto-immuunaandoening met een ontsteking van gewrichten en andere organen)
• eetstoornissen of stofwisselingsproblemen
• het langdurig gebruik van corticosteroïden (sterke ontstekingsremmende medicijnen) of anticonvulsiva: geneesmiddelen tegen stuipen (oncontroleerbare fysieke bewegingen en veranderingen in het bewustzijn)
• hormonale veranderingen, zoals een vermindering van oestrogeen, wat vaak voorkomt na de menopauze
• langdurige bedlegerigheid of inactiviteit
• malabsorptie (problemen met de opname van voedingsstoffen) als gevolg van andere aandoeningen
• radiotherapie
• reuma

Genetica

Ook genetische factoren kunnen sneller tot de ontwikkeling van osteopenie leiden:

• Aziatische afkomst
• een blanke huidskleur
• een familiegeschiedenis van osteoporose
• een smalle lichaamsbouw
• voorbeschiktheid voor een lage botdichtheid
• vrouwen: vrouwen hebben een lagere piek botdichtheid en het botverlies versnelt rond de tijd van de menopauze

Omgevingsfactoren
Levensstijl speelt een belangrijke rol bij de sterkte van de botten. De volgende omgevingsfactoren verhogen het risico op osteopenie:

• een sedentaire levensstijl (levensstijl met weinig beweging)
• het consumeren van een dieet met weinig calcium of vitamine D of met te veel zout
• het regelmatig drinken van alcohol
• het regelmatig drinken van cola
• het regelmatig drinken van koffie
• roken

Risicogroepen

Osteopenie kan iedereen treffen, maar er zijn verschillende risicogroepen die een hoger risico hebben op het ontwikkelen van de aandoening. Het herkennen van deze risicogroepen is essentieel voor vroege detectie en preventie.

Ouderen

Ouderen zijn de grootste risicogroep voor osteopenie, omdat de botdichtheid van nature afneemt naarmate men ouder wordt. Na de menopauze ervaren vrouwen een versneld verlies van botmassa door het dalen van oestrogeenspiegels, terwijl mannen hun botdichtheid langzamer verliezen. In beide gevallen maakt het verouderingsproces het moeilijker om de botdichtheid te behouden.

Vrouwen na de menopauze

Vrouwen na de menopauze lopen een verhoogd risico door de afname van oestrogeenproductie. Oestrogeen heeft een beschermend effect op de botdichtheid, en wanneer dit hormoon in minder hoeveelheden wordt geproduceerd, versnelt de afbraak van botweefsel. Het risico op osteopenie bij vrouwen is hoger dan bij mannen, vooral in de jaren na de menopauze.

Mensen met een laag lichaamsgewicht

Mensen met een laag lichaamsgewicht of een laag vetpercentage hebben vaak minder botmassa, wat het risico op osteopenie verhoogt. Dit komt omdat vetweefsel een rol speelt in de hormoonproductie, en minder vet kan leiden tot een verlaagde productie van hormonen zoals oestrogeen, wat essentieel is voor het behoud van botdichtheid.

Roken en alcoholgebruik

Roken en overmatig alcoholgebruik zijn twee belangrijke risicofactoren voor osteopenie. Roken heeft schadelijke effecten op de botdichtheid doordat het de opname van calcium in de botten vermindert, terwijl alcohol de botopbouw kan verstoren. Beide factoren verhogen het risico op osteopenie en botbreuken.

Symptomen van osteopenie

Osteopenie veroorzaakt geen symptomen en ook geen pijn, waardoor veel mensen zich niet bewust zijn van de aandoening. Meestal wordt de diagnose bij toeval gesteld, bijvoorbeeld na een botbreuk of tijdens een standaard botdichtheidsmeting.

Alarmsymptomen

Osteopenie heeft vaak weinig tot geen merkbare symptomen, waardoor het moeilijk te detecteren is zonder diagnostische tests. Symptomen worden meestal pas opgemerkt wanneer de botdichtheid verder afneemt en osteoporose of een botbreuk optreedt.

Pijn of ongemak in de botten

In sommige gevallen kan osteopenie gepaard gaan met milde pijn of ongemak in de botten, vooral in de heupen, rug of polsen. Deze pijn wordt vaak geassocieerd met gewrichtsproblemen of verminderde mobiliteit als gevolg van botverlies.

Botbreuken bij kleine verwondingen

Een van de meest opvallende symptomen van osteopenie is het verhoogde risico op botbreuken bij kleine verwondingen of bij gevallen van lichte druk. Omdat de botdichtheid vermindert, worden de botten brozer en kwetsbaarder voor fracturen. Dit kan zich manifesteren als breuken in de polsen, heupen of wervels, zelfs bij relatief kleine trauma’s.

Afname in lengte

Bij osteopenie, vooral wanneer het verder evolueert naar osteoporose, kan er een geleidelijke afname in lengte optreden. Dit komt door het verzwakken van de wervelkolom, waardoor de wervels kunnen inzakken en de persoon korter kan worden.

Verlies van mobiliteit

Na een botbreuk of fractuur kan het herstel moeilijker en langer duren, wat leidt tot een afname in mobiliteit. Dit kan de dagelijkse activiteiten belemmeren en de kwaliteit van leven verminderen, vooral bij ouderen.

Diagnose en onderzoeken

Diagnostisch onderzoek

Veel mensen wordt geadviseerd om zich te laten testen op mogelijk botverlies via een botdichtheidsmeting. Dit geldt vooral voor postmenopauzale vrouwen, volwassenen die een botbreuk hebben gehad na de leeftijd van vijftig jaar, volwassenen met een medische aandoening die mogelijk bijdraagt aan botverlies of mensen die medicijnen nemen of behandelingen ondergaan die mogelijk leiden tot botverlies. De diagnose van osteopenie wordt gesteld aan de hand van een botdichtheidsmeting, ook wel bekend als een DXA-scan. De DXA-scan is ook nuttig bij het voorspellen van toekomstige fracturen. De resultaten van een DXA-scan worden weergegeven in twee vormen: een T-score en een Z-score. De T-score vergelijkt de botdichtheid met die van een gezonde dertigjarige van hetzelfde geslacht. De Z-score vergelijkt de resultaten met de gemiddelde persoon van dezelfde leeftijd en hetzelfde geslacht als de patiënt. De arts gebruikt vaak T-scores om osteopenie of osteoporose te diagnosticeren. Een T-score tussen -1,0 en -2,5 wijst op osteopenie.

Differentiële diagnose

Mensen verwarren vaak osteomalacie, osteomyelitis en artrose met osteopenie. Hoewel deze aandoeningen gelijkenissen vertonen, zijn ze verschillend. Osteomalacie, of 'beenverweking', wordt veroorzaakt door onvoldoende verkalking van het bot als gevolg van problemen met de fosfor- en calciumstofwisseling, wat leidt tot onder andere pijn, spierzwakte, vermoeidheid en ernstige misvormingen. Osteomyelitis is een botinfectie (ontsteking van het beenmerg). Artrose is een gewrichtsontsteking met verlies van kraakbeen en is de meest voorkomende vorm van artritis (gewrichtsontsteking).

Behandeling: medicijnen en leefstijladviezen

Medicatie

De arts onderzoekt de geschiedenis van de patiënt en houdt rekening met verschillende factoren om een passende behandeling te kiezen. Hierbij kijkt hij naar eerdere fracturen, medicijngebruik en de aanwezigheid van andere medische aandoeningen zoals reumatoïde artritis. Ook houdt de arts rekening met het rook- en drinkgedrag van de patiënt. Op basis van deze informatie berekent de arts het risico op een botbreuk in de komende tien jaar. Afhankelijk van deze risicoberekening kan de arts adviseren om medicijnen te gebruiken of leefstijlaanpassingen door te voeren.

Meestal zijn medicijnen pas nuttig wanneer osteopenie ernstig genoeg is en osteoporose optreedt. In dat geval zet de arts vaak bisfosfonaten in.

Levensstijl

Levensstijlaanpassingen zijn een essentieel onderdeel van de behandeling van osteopenie om verder botverlies te voorkomen. Wandelen, hardlopen, dansen, traplopen, tuinieren, springen, lichte gewichten tillen en andere gewicht dragende oefeningen versterken de botten. Zwemmen en fietsen zijn daarentegen minder aanbevolen. Andere adviezen zijn stoppen met roken, minder alcohol, koffie en cola consumeren, en het volgen van een dieet met weinig zout maar rijk aan voedingsstoffen zoals calcium en vitamine D. De beste bronnen van calcium zijn melk en andere zuivelproducten, groene groenten en calcium verrijkte producten. Vitamine D is te vinden in eieren, zalm, sardines, zwaardvis, en sommige soorten visolie.

Opvolging en controle

Opvolging van patiënten met osteopenie is essentieel om de progressie van de aandoening te monitoren en te voorkomen dat osteopenie overgaat in osteoporose, wat leidt tot een verhoogd risico op botbreuken. Dit vereist regelmatige controles bij de arts, waaronder botdensitometrie om de botdichtheid te meten en zo nodig behandelingsmaatregelen te treffen.

Regelmatige botdichtheidsmetingen

Een van de belangrijkste manieren om osteopenie te volgen, is door regelmatig botdichtheidsmetingen uit te voeren, meestal via eenDEXA-scan. Deze test meet de botdichtheid en helpt te bepalen of er sprake is van osteopenie of osteoporose. Op basis van de resultaten kan de arts aanbevelingen doen voor verdere behandeling of veranderingen in het levenspatroon.

Behandeling en preventieve maatregelen

Na de diagnose osteopenie kunnen behandelingsopties worden voorgesteld, zoals medicijnen, vitamine D- en calciumsupplementen, evenals veranderingen in het voedingspatroon en levensstijl. Patiënten kunnen ook worden aangemoedigd om regelmatig gewichtdragende oefeningen te doen om de botdichtheid te behouden en verdere afname te voorkomen.

Prognose van afname van botweefsel

De prognose van osteopenie varieert per individu en is afhankelijk van verschillende factoren zoals leeftijd, geslacht, levensstijl en de aanwezigheid van andere medische aandoeningen. Over het algemeen kunnen de vooruitzichten van osteopenie als volgt worden samengevat:

Progressie naar osteoporose

Osteopenie kan in sommige gevallen progressief zijn en leiden tot osteoporose, vooral als er geen maatregelen worden genomen om botverlies te voorkomen. Dit risico is hoger bij mensen met een lage piek botdichtheid, vrouwen na de menopauze, en bij degenen met een sedentaire levensstijl of slechte voedingsgewoonten.

Risico op fracturen

Hoewel osteopenie op zich meestal asymptomatisch is, verhoogt het de kans op botbreuken, vooral bij een val. De polsen, heupen en wervelkolom zijn de meest kwetsbare gebieden. Vroege detectie en aanpassingen in de levensstijl kunnen helpen dit risico te verminderen.

Effect van behandeling en leefstijlaanpassingen

De prognose verbetert aanzienlijk met tijdige en juiste interventies. Leefstijlaanpassingen zoals regelmatige lichaamsbeweging, een voeding rijk aan calcium en vitamine D, en het vermijden van roken en overmatig alcoholgebruik kunnen de botdichtheid verbeteren of het tempo van botverlies vertragen. Daarnaast kunnen medicijnen zoals bisfosfonaten effectief zijn bij mensen met een hoger risico op osteoporose.

Langetermijneffecten

Voor de meeste mensen met osteopenie die zich houden aan de aanbevolen leefstijlaanpassingen en, indien nodig, medische behandelingen, is de prognose gunstig. Ze kunnen vaak een normale levenskwaliteit behouden zonder ernstige complicaties. Echter, bij het negeren van de conditie kan osteopenie leiden tot ernstige botproblemen, inclusief osteoporose en verhoogde kans op fracturen.

Regelmatige monitoring van de botdichtheid en medische controles zijn essentieel om de progressie van osteopenie te volgen en tijdig in te grijpen indien nodig.

Complicaties van osteopenie

Hoewel osteopenie zelf meestal asymptomatisch is, kan het leiden tot ernstige complicaties zoals:

• verhoogd risico op botbreuken, vooral bij een val
• verhoogde kans op het ontwikkelen van osteoporose
• mogelijke verlaging van de levenskwaliteit door verminderde mobiliteit

Preventie van osteopenie

Het is belangrijk om maatregelen te nemen om osteopenie te voorkomen, vooral voor mensen met een verhoogd risico. Preventieve stappen zijn onder andere:

• regelmatige lichaamsbeweging, met name gewicht dragende en spierversterkende oefeningen
• een dieet rijk aan calcium en vitamine D
• blootstelling aan zonlicht voor natuurlijke vitamine D-productie
• het vermijden van roken en overmatig alcoholgebruik
• regelmatige medische controles, vooral voor vrouwen na de menopauze

Lees verder

• Botbreuk: Typen & symptomen van fracturen (gebroken botten)
• Osteoporose: Verlies van botmassa met risico op botbreuken
• Osteopetrose: Botziekte met anemie, infecties en fracturen
• Botpijn: Pijn in botten door aandoeningen
• Botgezondheid: Tips voor behoud van gezonde en sterke botten