Fibromyalgie: symptomen, oorzaken, behandeling en prognose

Fibromyalgie symptomen zijn onder meer chronische spierpijn, vermoeidheid, slaapproblemen, en pijnlijke tender points of triggerpoints. Fibromyalgie is een chronisch pijnsyndroom. De pijn is onder meer gelokaliseerd in spieren, gewrichtsaanhechtingen en pezen in het hele lichaam. De pijnklachten gaan vaak gepaard met slaapstoornissen, vermoeidheid, maag-darmstoornissen en depressie. Veel fibromyalgie symptomen zijn vergelijkbaar met symptomen van het chronische vermoeidheid syndroom (VVS) en het myofasciaal pijn syndroom (MPS). Er zijn geen testen op basis waarvan de diagnose gesteld kan worden. De diagnose 'fibromyalgie' wordt puur op klinische gronden gebaseerd, op basis van de anamnese en een lichamelijk onderzoek. Behandelprogramma's zijn het meest effectief als ze zich richten op een combinatie van educatie, vermindering van stress, regelmatige lichaamsbeweging en medicijnen.

• Wat is fibromyalgie?
• Hoe vaak komt fibromyalgie voor en wie krijgen het?
• Oorzaken van fibromyalgie
• Fibromyalgie symptomen
• Complex van verschijnselen
• Pijn
• 18 symmetrische drukpunten of tenderpoints
• Stijfheid en gevoeligheid rond de spieren
• Gevoelig voor temperatuur
• Moeheid
• Cognitieve en/of emotionele stoornissen
• Andere symptomen
• Combinatie van klachten
• Risicofactoren
• Diagnose en onderzoek
• Andere diagnoses uitsluiten
• Bloedonderzoek
• Criteria van Kopenhagen
• Fibromyalgie behandeling, dieet en voeding
• Patiënteneducatie
• Stressreductie
• Beweging en low-impact oefeningen
• Fibromyalgie dieet en voeding
• Fibromyalgie medicijnen
• Vitamine D vermindert pijn bij fibromyalgie
• CBD-olie
• Overige
• Fibromyalgie test, patiëntenvereniging en fibromyalgie forum
• Complicaties
• Prognose

Wat is fibromyalgie?

Fibromyalgie is een aandoening die reeds in de tweede helft van de 19e eeuw werd beschreven. De term 'fibrositis' verscheen in een artikel van Gowers in 1904 en werd in de jaren 80 vervangen door 'fibromyalgie', welke men een nauwkeuriger term vond.[1] De letterlijke betekenis van fibromyalgie is pijn in bindweefsels en spieren. De naam is een samenvoeging van:

• fibro = bindweefsel;
• myo = spieren; en
• algia = pijn.

Wekedelenreuma
Fibromyalgie is een vorm van wekedelenreuma. Bindweefsels en spieren zijn weke delen. Weke delen zijn weefsels die zich onder de huid, rondom de organen en botten of in de ruimtes daartussen bevinden. Fibromyalgie is een van de meest voorkomende pijnsyndromen. Pijn staat bij deze aandoening op de voorgrond. De pijn is onder meer gelokaliseerd in spieren, gewrichtsaanhechtingen en pezen in het gehele lichaam. De pijn wordt veelal omschreven als een vorm van spierpijn die doet denken aan de spierpijn bij een zware griep. De pijn begint vaak in rug, nek, schouders of handen en breidt zich allengs uit naar andere delen van het lichaam, zoals elleboog, onderrug, bekken (bekkenpijn) en hiel. Het verloop van de aandoening verschilt van persoon tot persoon, waarbij goede periodes en slechte periodes elkaar afwisselen. Fibromyalgie is geen ontstekingsziekte en het leidt niet tot schade, zoals vergroeiingen waarbij men al gauw denkt bij het woord 'reuma'.

Chronisch, gegeneraliseerd pijnsyndroom
Fibromyalgie is een chronisch, gegeneraliseerd pijnsyndroom. Gegeneraliseerd betekent dat het gaat om uiteenlopende pijnklachten over het hele lichaam. Syndroom houdt in dat het om een combinatie van klachten gaat, een complex van samenhangende verschijnselen waarvan de oorzaak (nog) niet bekend is. Naast pijn zijn er ook andere klachten, zoals slecht slapen, vermoeidheid, darmklachten, storing in de hormoonhuishouding, depressiviteit, hoofdpijn en/of duizeligheid. Chronisch wil zeggen dat de aandoening langer dan 3 maanden duurt.

Pijn in hele lichaam
Het gaat kortom bij fibromyalgie om reële (pijn)klachten, waarvoor in het lichaam geen directe oorzaak kan worden gevonden. De klachten bestaan langer dan drie maanden en er moet sprake zijn van pijn in het hele lichaam, wil men van fibromyalgie kunnen spreken.

Hoe vaak komt fibromyalgie voor en wie krijgen het?

Fibromyalgie komt naar schatting tussen de 2 tot 5% van de bevolking voor. De overgrote meerderheid van de mensen met fibromyalgie is vrouw. Het komt vooral voor in de leeftijd tussen 35 en 60 jaar, maar ook (jonge) kinderen en ouderen kunnen het krijgen.[2] Onderzoek heeft niet aangetoond dat het erfelijk is.

Oorzaken van fibromyalgie

Het is (nog) niet bekend hoe fibromyalgie precies ontstaat. Wetenschappers houden er rekening mee dat er sprake lijkt te zijn van een diffuse verstoring van pijnbeleving bij patiënten met fibromyalgie.

Neuro-endocriene afwijkingen
Door allerlei neuro-endocriene afwijkingen (dat wil zeggen afwijkingen in het stelsel van hormoonregulatie) - zoals een verhoogde 'substantie P' (een neuropeptide en neurotransmitter) in het ruggenmerg en een tekort aan serotonine (een neurotransmitter) - wordt het centraal zenuwstelsel bovenmatig gevoelig voor prikkels, met als gevolg dat mensen met fibromyalgie gewone prikkels zoals een aanraking als pijnlijk kunnen ervaren. Omdat het onderzoek naar de oorzaak van deze aandoening zich de laatste jaren steeds meer toespitst op irregulaties op het gebied van neurotransmitters, wordt door steeds meer deskundigen fibromyalgie eerder beschouwd als een neurologische dan als een reumatische aandoening.[3]

Psychische klachten
Het ontstaan van fibromyalgie wordt tevens geassocieerd met psychische klachten, slaapstoornissen, letsel, virale of bacteriële infecties. Het is overigens nog onduidelijk of psychische klachten een rol spelen bij het ontstaan of juist het gevolg zijn van het hebben van chronische pijn.

Fibromyalgie symptomen

Complex van verschijnselen

Fibromyalgie is een syndroom, wat betekent dat er sprake is van een complex van verschijnselen. Niet iedereen heeft last van alle klachten en niet iedereen heeft hier in dezelfde mate last van. Bovendien heeft deze aandoening een wisselend beloop: de ernst van de klacht is wisselend. De klachten kunnen geleidelijk toenemen om daarna geleidelijk te verminderen en zelfs helemaal te verdwijnen.

Pijn

Pijn is de belangrijkste overkoepelende klacht van fibromyalgie. Wellicht ten overvloede zij opgemerkt dat deze pijn niet veroorzaakt wordt door weefselontsteking. Patiënten met fibromyalgie lijken een verhoogde gevoeligheid voor velerlei zintuiglijke prikkels en een ongewoon lage pijngrens te hebben. Lichte zintuiglijke prikkels die normaal gesproken niet zouden leiden tot pijn bij mensen, kunnen bij patiënten met fibromyalgie leiden tot (ernstige) pijn bij patiënten.

18 symmetrische drukpunten of tenderpoints

De pijn van fibromyalgie is wijdverspreid. Hiermee wordt bedoeld zowel boven als onder de gordel, in de linker- en de rechterhelft van het lichaam en axiaal (nek, borst, rug). De pijn wordt meestal ervaren in de nek, billen (bilpijn), schouders, armen, de bovenrug en de borst. Er is pijn bij palpatie van 11 of meer van de 18 symmetrische drukpunten of tenderpoints (gevoelige plekken) aan beide zijden van het lichaam: in de nek voor en achteraan, de schouders achteraan, de borstkas, de ellebogen, de lenden en heupen en de knieën (zie afbeelding).

Stijfheid en gevoeligheid rond de spieren

De pijn gaat gepaard met stijfheid en gevoeligheid rond de spieren, gewrichten en pezen en de klachten nemen vaak toe bij vermoeidheid, bij koud en vochtig weer, bij ongewone of overmatige inspanningen en bij spanning en emotionele stress. De klachten verminderen bij warmte en ontspanning.

Gevoelig voor temperatuur

Patiënten met fibromyalgie zijn vaak erg gevoelig voor temperatuur. Zij voelen zich extreem koud of juist extreem warm. Startstijfheid is ook een bekend verschijnsel bij patiënten. Daarmee wordt bedoeld stijfheid na een periode van inactiviteit, of wanneer iemand langere tijd in dezelfde positie heeft verkeerd. Ochtendstijfheid komt dan ook vaak voor.

Moeheid

Vermoeidheid komt voor bij 90% van de patiënten. Vermoeidheid kan onder meer worden gerelateerd aan slaapproblemen, welke vaak worden waargenomen bij deze patiënten. Bij veel patiënten is er sprake van een stoornis in fase 4 non-remslaap. Een verstoring van deze fase heeft tot gevolg dat er onvoldoende herstel optreedt wat weer leidt tot vermoeidheid, spierpijn en pijngevoeligheid, alsof ze 's nachts hard hebben gewerkt. De patiënt merkt niets van deze verstoring, behalve dat ze 's ochtends opstaan zonder volledig uitgerust te zijn, ook al hebben ze voldoende aantal uren slaap gehad.

Cognitieve en/of emotionele stoornissen

Cognitieve en/of emotionele stoornissen treden op bij meer dan de helft van de mensen met fibromyalgie. Deze symptomen zijn onder meer slechte concentratie, vergeetachtigheid, stemmingswisselingen, prikkelbaarheid, depressie en angst.

Andere symptomen

Andere symptomen van fibromyalgie zijn neurologische problemen (gevoelloosheid of tintelingen in verschillende delen van het lichaam), hoofdpijn of aangezichtspijn, pijn op de borst, huidklachten (jeuk* en droge huid), overgevoeligheid voor de omgeving (licht, geluid, geuren en weerpatronen), darmproblemen (fibromyalgie komt vaak samen met het prikkelbare darmsyndroom voor) en uro-genitale klachten (pijnlijke en frequent urineren, meer pijn tijdens de menstruatie, enz.). Gevoelige of gezwollen lymfeklieren komen ook voor, met name in de nek en oksels.

(*) Soms treedt ook het gevoel op alsof mieren of insecten op of onder de huid kruipen (formicatie).

Combinatie van klachten

Bedenk goed dat de combinatie van klachten bij mensen met fibromyalgie in vrijwel alle gevallen uniek is.

Risicofactoren

Risicofactoren voor fibromyalgie zijn onder meer:

• Geslacht: fibromyalgie komt vaker voor bij vrouwen dan bij mannen;
• Familiegeschiedenis: je hebt meer kans om fibromyalgie te ontwikkelen als een familielid ook deze aandoening heeft;.
• Reuma: als je een reumatische aandoening hebt, zoals reumatoïde artritis of lupus, heb je meer kans om fibromyalgie te ontwikkelen.

Diagnose en onderzoek

Andere diagnoses uitsluiten

Patiënten met fibromyalgie hebben vaak al lange(re) tijd klachten, voordat de diagnose gesteld wordt. Het stellen van een juiste diagnose wordt bemoeilijkt doordat de klachten die bij fibromyalgie op kunnen treden, ook bij andere aandoeningen voorkomen en er geen lichamelijke oorzaak bekend is. Fibromyalgie kent geen duidelijke begrenzing ten opzichte van een aantal andere aandoeningen, zoals het chronisch vermoeidheidssyndroom (CVS) en het myofasciaal pijn syndroom (MPS). Er is een grote overlapping met deze aandoeningen. De diagnose fibromyalgie wordt gesteld door andere mogelijke diagnoses uit te sluiten. Fibromyalgie kan alleen of in combinatie met andere systemische reumatische aandoeningen voorkomen.

Er zijn geen testen op basis waarvan de diagnose gesteld kan worden. De diagnose fibromyalgie wordt puur op klinische gronden gebaseerd, op basis van de anamnese en een lichamelijk onderzoek. Bij patiënten met chronische wijdverspreide lichamelijke pijn, kan de diagnose fibromyalgie worden gesteld door het identificeren van pijnpunten of tenderpoints, door het ontbreken van zwellingen en ontstekingen en door het uitsluiten van andere medische aandoeningen die erg kunnen lijken op fibromyalgie, zoals:

• hypothyreoïdie (te lage schildklierfunctie);
• spierziekten die spierpijn veroorzaken, zoals polymyositis (PM);
• botziekten die pijn in de botten veroorzaken (zoals de ziekte van Paget);
• vitamine D-insufficiëntie of tekort;
• verhoogd calciumgehalte in het bloed (hypercalciëmie);
• besmettelijke ziekten (zoals hepatitis, Epstein Barr-virus, AIDS);
• kanker.

Bloedonderzoek

Het doen van bloedonderzoek is belangrijk om andere aandoeningen uit te sluiten.

Criteria van Kopenhagen

In 1992 bereikte men op een congres in Kopenhagen consensus over de diagnose fibromyalgie. Er zijn drie criteria op basis waarvan de diagnose fibromyalgie kan worden vastgesteld:

• Er moet sprake zijn van chronische pijn, dat wil zeggen gedurende ten minste 3 maanden.
• Deze moet wijdverspreid zijn, dat wil zeggen zowel boven als onder de gordel, in de linker- en rechterhelft van het lichaam en axiaal.
• Er is sprake van uitgesproken pijnpunten op specifieke lichaamsplekken, ook wel tenderpoints genoemd. Deze specifieke drukpunten - er zijn in totaal 18 - bevinden zich aan beide zijden van het lichaam (zie afbeelding). Er moeten ten minste 11 drukpunten bij de patiënt worden vastgesteld.

Fibromyalgie behandeling, dieet en voeding

Aangezien de symptomen van fibromyalgie zeer divers zijn en variëren van patiënt tot patiënt, zal aan elke patiënt een behandeling op maat geboden moeten worden. Behandelprogramma's zijn het meest effectief als ze zich richten op een combinatie van educatie, vermindering van stress, regelmatige lichaamsbeweging en medicijnen.[4] Houd hierbij in gedachten dat door het cyclische verloop van fibromyalgie de suggestie versterkt kan worden dat een middel of therapie aanvankelijk lijkt te werken. Dit mechanisme wordt vaak nog eens versterkt doordat patiënten hulp zoeken wanneer ze zich in een piek van pijn en andere klachten bevinden. Na deze piek nemen de klachten vanzelf geleidelijk af.[5]

Patiënteneducatie

Kennis is een belangrijke eerste stap in het helpen van mensen met fibromyalgie, zodat ze beter leren omgaan met de diverse symptomen en klachten.

Stressreductie

Ofschoon de relatie tussen stress en fibromyalgie niet precies duidelijk is, heeft het reduceren van stress een positief resultaat op het verloop van de aandoening. Er zijn verschillende cursussen en trainingen waarbij patiënten beter leren omgaan met hun klachten en levenssituatie en weer meer energie en balans in hun leven krijgen, ondanks stress, ziekte en pijn. Veel trainingen zijn gebaseerd op de techniek van mindfulness.

Beweging en low-impact oefeningen

Bewegen leidt tot het verbeteren van de conditie en een betere conditie leidt tot een verhoging van de pijndrempel. Het verbeteren van de conditie door dagelijks minstens 30 minuten te bewegen is een natuurlijke manier om pijn tegen te gaan. Low-impact oefeningen zoals zwemmen, fietsen en wandelen kunnen effectief zijn in de behandeling van fibromyalgie. Low-impact betekent dat er geen schokbelastingen plaatsvinden; de voeten blijven op de bodem er wordt niet gesprongen. Dergelijke oefeningen zijn niet zo belastend voor het lichaam en daarom geschikt voor mensen met fibromyalgie.

Fibromyalgie dieet en voeding

Her vermijden van alcohol en cafeïne voor het slapen gaan, kan een meer rustgevende slaap bevorderen. Er is geen specifiek dieet voor fibromyalgie. Ook zijn er geen speciale voedingssupplementen die worden aanbevolen voor alle patiënten. Als patiënten met fibromyalgie ook last hebben van het prikkelbare darmsyndroom (PDS), dan moet het dieet worden aangepast om de darmen te ontlasten. Klik hier voor een artikel over dieet en voeding bij PDS. Voorts blijkt dat een 'whole foods plant based' (WFPB) dieet (oftewel een plantaardig dieet) de pijnklachten kan verminderen.

Fibromyalgie medicijnen

Er zijn meerdere soorten medicijnen die kunnen worden gebruikt bij de behandeling van fibromyalgie.

TCA's
Traditioneel zijn de meest effectieve medicijnen bij de behandeling van fibromyalgie de zogeheten tricyclische antidepressiva (TCA's). Deze worden van oudsher voorgeschreven bij de behandeling van depressie. TCA's worden bij patiënten met fibromyalgie gewoonlijk in een lage dosering voorgeschreven vanwege het positieve effect op de pijn. Een lage dosering voor de nacht heeft een gunstig effect op de pijnklachten. Deze medicijnen lijken de vermoeidheid te verminderen en spierpijn en krampen te verlichten, Bovendien lijken ze een diepe, herstellende slaap bij patiënten met fibromyalgie te bevorderen.

Een voorbeeld van een tricyclische antidepressivum die vaak gebruikt worden bij de behandeling van fibromyalgie is amitriptyline. Bij ruim 30% van de patiënten met fibromyalgie geeft het verbetering van de klachten. Wel blijkt dat na verloop van tijd het effect verminderd.[6] Amitriptyline kan ook worden toegepast bij chronische pijnklachten welke voorkomen bij fibromyalgie.

SSRI's
Studies hebben aangetoond dat het toedienen van het antidepressivum fluoxetine (Prozac), of een soortgelijke middel uit de groep SSRI's (Selective Serotonin Reuptake Inhibitor - deze blokkeren de heropname van serotonine in neuronen), gecombineerd met een lage dosis amitriptyline, klachten als spierpijn, angst en depressie bij patiënten met fibromyalgie vermindert. De combinatie is ook zeer effectief bij het bevorderen van een goede nachtrust en het verbeteren van een algeheel gevoel van welzijn.[7]

Amitriptyline fibromyalgie crème
Het Behandelcentrum Neuropathische Pijn heeft een bijzondere crème ontwikkeld: de amitriptyline fibromyalgie crème. Deze crème kan op de huid worden aangebracht en wel op plekken die erg gevoelig zijn. Heel langzaam dringt de actieve stof door de huid heen. Bijwerkingen zijn er nauwelijks. Een aantal patiënten kunnen zo verlichting van de klachten ervaren.[8]

Lyrica
Het geneesmiddel pregabaline - bij ons staat het bekend onder de naam 'Lyrica' - beïnvloedt de informatieoverdracht via zenuwen in de hersenen. Artsen schrijven het voor bij bepaalde vormen van zenuwpijn (neuropathische pijn), epilepsie en angstgevoelens en gespannenheid.[9] Pregabaline dat wordt voorgeschreven in een dosis van 450 of 600 mg per dag heeft een beperkt gunstig effect op sommige symptomen van fibromyalgie, maar ten koste van ongewenste effecten die vaak aanleiding geven tot het stopzetten van de behandeling.[10] De ongewenst effecten zijn: neuro-psychische symptomen (slaperigheid, ataxie, evenwichtsstoornissen), nausea (misselijkheid en neiging tot braken), gewichtstoename, oedeem en leverstoornissen of visusstoornissen (stoornissen in het zien).[11]

SNRI
De selectieve serotonine-en-noradrenaline-heropnameremmers (SNRI: Selective Serotonin and Noradrenalin Reuptake Inhibitor) zijn een subklasse in de groep van antidepressiva en nauw verwant aan de SSRI's. Het verschil met de SSRI's is dat naast de heropname van serotonine ook de heropname van noradrenaline fors wordt geremd.[12] Meer recentelijk is het geneesmiddel uit deze groep dat bekend staat als Duloxetine (Cymbalta), goedgekeurd voor de behandeling van fibromyalgie bij volwassenen. Onderzoeken hebben aangetoond dat dit middel veilig en effectief is gebleken bij de behandeling van fibromyalgie. Het bestrijdt klachten als spierpijn, stijfheid en gevoeligheid van de drukpunten.[13]

NSAID's
Veelgebruikte middelen om de pijn te bestrijden behoren tot de zogeheten NSAID's (Non-Steroidal Anti-Inflammatory Drugs). Er zijn meer dan 20 soorten NSAID's verkrijgbaar. Het effect van NSAID's bij fibromyalgie is vrij beperkt.[14] Pijnstillers helpen in de regel niet, maar ze halen hooguit de scherpe kantjes van de pijn af. Bekende NSAID's zijn ibuprofen en naporoxen en diclofenac, waarvan de laatste niet zonder recept verkrijgbaar is. Een veelvoorkomende bijwerking van NSAID's zijn klachten in het maag-darmkanaal. Een andere veelgebruikte pijnstiller is paracetamol. Het effect van deze vorm van pijnstilling valt ook vaak tegen.[15] Tot slot is er nog het betrekkelijk nieuwe middel tramadol. Deze hebben niet de nadelen van NSAID's en zijn niet zo zwaar als morfine. De combinatie paracetamol/tramadol geeft een duidelijke verbetering van de klachten, zo blijkt uit onderzoek.[16]

Spierverslappers
Spierverslappers worden voorgeschreven tegen stijfheid. Deze middelen verminderen de spierspanning en gaan daarmee de stijfheid tegen. Er worden twee soorten spierverslappende medicijnen onderscheiden: benzodiazepines en alprazolam. Onder de benzodiazepines vallen diazepam (Valium), en Temesta en Seresta. Er kan gewenning optreden, waardoor het moeilijk kan zijn ermee te stoppen. Deze middelen kunnen versuffend werken. Alprazolam kent dat nadeel niet. Maar langdurig gebruik van alprazolam kent net als de benzodiazepines het risico van verslaving.

Injecties
Plaatselijke injecties van pijnstillers en/of corticosteroïd medicatie in de drukpunten of tenderpoints kunnen ook nuttig zijn in het verlichten van pijn.

Vitamine D vermindert pijn bij fibromyalgie

Vitamine D supplementen vermindert bij fibromyalgie patiënten die een lagere hoeveelheid vitamine D in hun bloed hebben, in aanzienlijke mate pijnklachten. Dit blijkt uit de resultaten van een klein onderzoek dat in Oostenrijk is uitgevoerd en is gepubliceerd in het tijdschrift PAIN. Door een vitamine D3 tekort wordt de botdichtheid verlaagd, waardoor onverklaarbare bot- en spierpijnen ontstaan. (Bron: www.webmd.com, 17-01-2013)

CBD-olie

Cannabidiol (CBD) is één van de ruim 60 actieve bestanddelen die behoren tot een soort moleculen genaamd fytocannabinoïden in cannabis. Een groot deel van de cannabisplant bestaat uit CBD. Daar kan CBD-olie van worden gemaakt, waarbij het gehalte aan het psychoactieve THC onder de wettelijke norm wordt gehouden. CBD verlicht chronische pijn en kan ook de spieren goed ontspannen, waardoor je dieper kan slapen en meer uitgerust wakker wordt. Mensen met fibromyalgie kunnen hierdoor minder stijf wakker worden.

Overige

Ontspanningsoefeningen en eventueel fysiotherapie, kunnen onderdeel uitmaken van de behandeling van fibromyalgie. Lotgenotencontact kan ook bijdragen aan het omgaan met de ziekte.

Fibromyalgie test, patiëntenvereniging en fibromyalgie forum

Op de webstite www.consumed.nl kan iemand een test invullen om te onderzoeken of hij of zij wellicht fibromyalgie heeft. Een forum op het gebied van fibromylagie is te vinden op: http://www.allesoverfibromyalgie.com/forum.

Fibromyalgie Eendachtig Sterk (FES) is de nationale patiëntenvereniging met forums, diverse georganiseerde activiteiten, voorlichting en meer.

Complicaties

De pijn en het gebrek aan slaap door fibromyalgie kunnen interfereren met je vermogen om thuis of op het werk te functioneren. De frustratie van het omgaan met een vaak onbegrepen aandoening kan leiden tot depressie en angst. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat patiënten met fibromyalgie een verhoogd risico hebben op suïcide.[17]

Prognose

Hoewel er momenteel geen remedie is voor fibromyalgie, zijn er steeds betere manieren om deze chronische aandoening te diagnosticeren en te behandelen. Ofschoon er veel vooruitgang wordt geboekt, blijft fibromyalgie een uitdaging voor medici. Klinische studies hebben niettemin aangetoond dat fibromyalgiepatiënten hun symptomen door een verscheidenheid aan behandelingen kunnen verminderen. Goed gemotiveerde en geïnformeerde patiënten kunnen middels behandeling aanzienlijke verbetering van hun symptomen en kwaliteit van leven ervaren. Het ontwikkelen van een behandelplan op maat, het aanbrengen van noodzakelijke veranderingen in levensstijl en therapietrouw, zullen de gezondheid verder verbeteren.

Noten:

1. Lawrence S. Neinstein: Adolescent Health Care: A Practical Guide, Lippincott Williams & Wilkins; Fourth edition, maart 2002.
2. Aty van Galen: Fibromyalgie, de puntjes op de i, Nationaal Instituut voor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie (NIGZ), 2007, p.15.
3. Ibid, p.39.
4. http://www.medicinenet.com/fibromyalgia
5. Aty van Galen, p.168.
6. Ibid, p.175.
7. http://www.medicinenet.com/fibromyalgia
8. prof.dr. Jan M. Keppel Hesselink: Fibromyalgie behandelen met amitriptyline crème, http://www.neuropathie.nu
9. http://www.apotheek.nl
10. Minerva 2009; 8(3): 38-38.
11. Syndrome polyalgique idiopathique diffus, alias fibromyalgie. Rev Prescr 2008;28:763-8.
12. http://nl.wikipedia.org/wiki/SNRI
13. Arnold LM, Lu Y, Crofford LJ, Wohlreich M, Detke MJ, Iyengar S, Goldstein DJ.: A double-blind, multicenter trial comparing duloxetine with placebo in the treatment of fibromyalgia patients with or without major depressive disorder, Arthritis Rheum. 2004 Sep;50(9):2974-84.
14. Aty van Galen, p.171.
15. Ibid, p.173.
16. Ibid, p.174.
17. Lan CC, Tseng CH, Chen JH, Lan JL, Wang YC, Tsay GJ, Hsu CY. Increased risk of a suicide event in patients with primary fibromyalgia and in fibromyalgia patients with concomitant comorbidities: A nationwide population-based cohort study. Medicine (Baltimore). 2016 Nov;95(44):e5187.

Lees verder

• Pijn in onderrug: Pijn onderrug links en rechts pijn bij zitten en bij staan (special)
• Prikkelbare darm syndroom (PDS) behandeling: dieet, voeding
• Prikkelbare darm syndroom: symptomen, oorzaak en behandeling
• Benzodiazepinen: bijwerkingen, toepassingen en afbouwen