Doorbraakpijn: Plotse pijnaanvallen bij ziekte of kanker

Een aantal patiënten met een chronische ziekte of kanker neemt pijnmedicatie. Soms ervaren deze patiënten ondanks de pijnmedicatie plotselinge, intense pijnaanvallen, beter bekend als ‘doorbraakpijn’. Deze pijnopflakkeringen treden met golven op waarbij ze snel een piek bereiken en daarna weer afnemen in intensiteit. De snelheid van optreden, de duur, de intensiteit en de frequentie van de doorbraakpijn varieert per patiënt. Doorbraakpijnen vereisen vaak een andere benadering van pijnverlichting. Een evenwichtige, langdurige pijnmedicatie in combinatie met andere, kortwerkende pijnstillers is nodig om de pijn te verminderen. Daarnaast zijn sommige patiënten gebaat bij alternatieve behandelingsmethoden. Bij de meeste patiënten is doorbraakpijn uitstekend te behandelen.

• Epidemiologie van doorbraakpijn
• Oorzaken en vormen van doorbraakpijn
• Incidentpijn
• Spontane pijn
• End-of-dose-pijn
• Risicogroepen en risicofactoren: Chronische ziekte of kanker
• Symptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling via medicatie
• Evenwichtige medicijnkeuze
• Geneesmiddelen voor doorbraakpijn
• Alternatieve behandelingen
• Prognose
• Complicaties van doorbraakpijn
• Preventie

Epidemiologie van doorbraakpijn

Doorbraakpijn is een veelvoorkomend probleem bij patiënten met chronische ziekten en kanker. Geschat wordt dat tot 90% van de patiënten met kanker met doorbraakpijn te maken krijgt, hoewel de exacte prevalentie kan variëren afhankelijk van de ziekte en het stadium ervan. Bij patiënten met chronische aandoeningen zoals artritis of neuropathische pijn komt doorbraakpijn ook regelmatig voor. De frequentie en intensiteit van doorbraakpijn kunnen sterk variëren tussen individuen, afhankelijk van de onderliggende aandoening en de effectiviteit van de huidige pijnbehandeling. Studies hebben aangetoond dat doorbraakpijn een significant probleem is voor de kwaliteit van leven, met veel patiënten die regelmatig episodes van doorbraakpijn ervaren ondanks adequate achtergrondpijnbehandeling.

Oorzaken en vormen van doorbraakpijn

Doorbraakpijn verschilt van de ‘achtergrondpijn’ die bij de ziekte hoort. Doorbraakpijn treedt spontaan op of wordt uitgelokt door bepaalde factoren en is tijdelijk van aard, maar meestal ernstiger dan de (chronische) ‘achtergrondpijn’.

Incidentpijn

Door bepaalde handelingen of activiteiten krijgen chronisch zieke patiënten of patiënten met kanker plotselinge pijnaanvallen. Incidentpijn komt regelmatig voor bij patiënten met botmetastasen (uitzaaiingen van kanker in de botten). De pijnpiek bereikt de patiënt gewoonlijk binnen een paar minuten waarna de pijn weer afneemt.

Spontane pijn

Zenuwpijnen ontstaan omwille van onvoorspelbare redenen, waardoor het preventief nemen van pijnstillers niet mogelijk is.

End-of-dose-pijn

Soms verschijnt doorbraakpijn als gevolg van een falen van de effectiviteit aan het einde van de medicatiedosis, en dan vooral bij bijvoorbeeld langwerkende morfine of andere langwerkende pijnbestrijdende medicijnen. Concreet wil dit zeggen dat een pil bijvoorbeeld tien à dertig minuten nodig heeft alvorens de maximale effecten bereikt worden. Daarna nemen de effecten geleidelijk af. Huidplakkers zorgen voor een meer stabiele absorptie, maar het effect neemt nog steeds af tegen het einde van de voorgeschreven tijd. Soms krijgt de patiënt dus doorbraakpijn wanneer de pijnverlichting niet voldoende is in de laatste paar uur voordat hij een andere dosis moet nemen; dit is dan gekend als 'end-of-dose-pijn'.

Risicogroepen en risicofactoren: Chronische ziekte of kanker

Risicogroepen
Doorbraakpijn komt sneller tot stand bij patiënten:

• die een operatie gehad hebben
• met [ARTIKEL=192178 rugpijn[/ARTIKEL]
• met artritis (gewrichtsontsteking)
• met diabetische neuropathie (zenuwschade door diabetes met pijn)
• met fibromyalgie (chronische aandoening met pijn en vermoeidheid)
• met gordelroos (infectie met een huiduitslag en symptomen aan het gezicht)
• met kanker (komt vaak voor, bij ruim twee derde van de patiënten)
• met migraine (aanvallen van een aura en/of eenzijdige hoofdpijn)
• met osteoartritis
• met reumatoïde artritis (ontsteking van gewrichten en organen)
• met zenuwpijn

Deze lijst blijft echter groeien.

Risicofactoren

Voor sommige patiënten verschijnt doorbraakpijn willekeurig en zonder een bekende oorzaak. Bepaalde uitlokkende omgevingsfactoren zijn bekend voor een aantal andere patiënten, zoals:

• bewegen na een operatie
• diep zuchten
• hoesten
• in bed draaien
• lopen
• naar het toilet gaan
• plotselinge bewegingen
• slikken
• sporten
• uit bed stappen
• winden laten
• wonden verzorgen
• zich aankleden

Symptomen

Doorbraakpijn kan variëren in symptomen afhankelijk van de onderliggende oorzaak en de individuele patiënt. De volgende symptomen worden vaak geassocieerd met doorbraakpijn:

• Intense pijn: Doorbraakpijn wordt gekenmerkt door een plotselinge en intense pijn die vaak veel erger is dan de achtergrondpijn. De pijn kan variëren van scherp en stekend tot branderig of kloppend.
• Snel opkomende pijn: De pijn begint meestal abrupt en kan binnen enkele minuten een piek bereiken. Dit in tegenstelling tot de achtergrondpijn, die vaak geleidelijker opbouwt.
• Variabele duur: De duur van doorbraakpijn kan sterk variëren. Sommige episodes duren slechts enkele minuten, terwijl andere langer kunnen aanhouden. De frequentie van de episodes kan ook variëren per patiënt.
• Pijnfluctuaties: Doorbraakpijn kan met golven optreden, waarbij de intensiteit snel oploopt en daarna weer afneemt. Dit kan leiden tot periodes van intense pijn gevolgd door tijdelijke verlichting.
• Pijn op specifieke momenten: Doorbraakpijn kan optreden op specifieke momenten of in reactie op bepaalde triggers, zoals beweging, stress, of zelfs zonder duidelijke oorzaak. Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn bij incidentpijn of end-of-dose-pijn.
• Impact op dagelijkse activiteiten: De intensiteit en onverwachte aard van doorbraakpijn kunnen een aanzienlijke impact hebben op de dagelijkse activiteiten en het functioneren van de patiënt. Patiënten kunnen moeite hebben met het uitvoeren van normale taken en kunnen beperkt worden in hun mobiliteit.
• Emotionele stress: Doorbraakpijn kan gepaard gaan met aanzienlijke emotionele stress, zoals angst en frustratie. Dit kan het welzijn van de patiënt verder beïnvloeden en bijdragen aan een vicieuze cirkel van pijn en emotionele lading.
• Soms geassocieerd met specifieke handelingen: In sommige gevallen kunnen specifieke handelingen of situaties, zoals lichamelijke inspanning, het draaien in bed of het maken van plotselinge bewegingen, een episode van doorbraakpijn uitlokken.
• Verandering in symptoompatroon: De aard van de symptomen kan variëren met de tijd en kan worden beïnvloed door veranderingen in de onderliggende aandoening, de effectiviteit van de behandeling, of andere factoren zoals stress of ziekteprogressie.

Het is belangrijk voor patiënten en zorgverleners om deze symptomen goed te monitoren en te documenteren, zodat een effectieve behandeling kan worden ontwikkeld en aangepast aan de specifieke behoeften van de patiënt.

Diagnose en onderzoeken

De patiënt moet op verzoek van de arts een cijfer geven voor de aanwezige pijn en dit steeds registreren, zodat de arts een beeld krijgt van de pijnaanvallen die bij de doorbraakpijn horen. Het is tevens mogelijk om de pijn te meten met een toestel. Daarnaast is een lichamelijk onderzoek nodig. Soms bestelt de arts nog bijkomende onderzoeken. Op basis van de verkregen onderzoekresultaten en de informatie van de patiënt zelf, krijgt de arts een totaalbeeld van de pijn.

Behandeling via medicatie

Evenwichtige medicijnkeuze

Het is voor de arts altijd zoeken naar een goed evenwicht waarbij de patiënt enerzijds zo weinig mogelijk of liefst geen pijn meer ervaart en anderzijds de mogelijke bijwerkingen van een medicijn of een medicatiedosis in overweging neemt. Te veel medicatie innemen kan namelijk leiden tot vervelende bijwerkingen, zoals braken, een verminderd denkvermogen en vermoeidheid. Het lichaam ontwikkelt hierdoor ook een zekere tolerantie, waardoor de patiënt steeds meer medicatie nodig heeft om hetzelfde effect van pijnverlichting te bereiken (medicatiemisbruik). De arts moet met andere woorden zorgen voor een geschikte dosis die een patiënt regelmatig mag innemen zonder last te krijgen van ongewenste bijwerkingen. Deze medicatie en de benodigde dosis verschillen per patiënt.

Geneesmiddelen voor doorbraakpijn

Snelwerkende medicijnen
De arts besluit meestal om de medicatiedosis van de huidige pijnmedicatie niet te verhogen, omdat dit mogelijk leidt tot een overdosis en ongewenste of zelfs gevaarlijke bijwerkingen. Wel zet de arts pijnmedicatie in die snel effect heeft, kortwerkend is (om patiënten door de opflakkering heen te krijgen) en snel en gemakkelijk in te nemen is. Deze medicijnen zijn verkrijgbaar via een injectie, een neusspray, een snel oplossende film aan de binnenkant van de wang, een tablet, een vrij verkrijgbare pijnstiller (zoals ibuprofen of natrium naproxen) (NSAID’s) en een zuigtablet. Deze geneesmiddelen verlichten de extra pijn. Daarnaast ervaren patiënten vaak zo lang mogelijk de maximale effecten van deze vrij verkrijgbare pijnstillers, waardoor ze uiteindelijk minder voorgeschreven medicatie nodig hebben.

Risico's en bijwerkingen
Niet altijd ervaren patiënten nadelige effecten bij het nemen van medicijnen, maar soms ontstaan er wel bijwerkingen. NSAID's, zoals ibuprofen en natrium naproxen, kunnen mogelijk de volgende bijwerkingen veroorzaken: constipatie, diarree, hoofdpijn, maagproblemen, maagzuur, misselijkheid en/of braken. Vaak krijgt de patiënt het advies om de medicijnen in te nemen met voedsel.

Het langdurig innemen van vrij verkrijgbare of voorgeschreven pijnstillers kan mogelijk leiden tot:

• cataract (oogaandoening met vertroebelde ooglens)
• duizeligheid
• een groter risico op een infectie
• een uitslag of een andere allergische reactie
• een verhoogd risico op een hartaanval of beroerte
• een verhoogde eetlust
• een verlies van eetlust
• een zwelling van de handen en voeten

Alternatieve behandelingen

Naast de voorgeschreven medicatie kan het soms helpen om alternatieve behandelingen in te zetten. Dit kunnen fysiotherapie, acupunctuur, meditatie en ontspannings- en ademhalingsoefeningen zijn. Overleg altijd met een arts voordat u deze behandelingen ondergaat, om ervoor te zorgen dat ze geen interacties hebben met de voorgeschreven medicatie of andere behandelingen.

Prognose

De prognose van doorbraakpijn hangt sterk af van de onderliggende oorzaak, de effectiviteit van de behandelingen en de algehele gezondheid van de patiënt. Bij veel patiënten is doorbraakpijn goed te beheren met een combinatie van medicatie en alternatieve behandelingsmethoden. Een tijdige en adequate behandeling kan de frequentie en intensiteit van doorbraakpijn aanzienlijk verminderen. Voor patiënten met kanker of andere ernstige chronische ziekten kan de prognose minder voorspelbaar zijn, vooral als de doorbraakpijn het gevolg is van progressieve ziekte. Desondanks kunnen veel patiënten met doorbraakpijn een aanzienlijke verbetering van hun symptomen ervaren door een juiste behandeling en het aanpassen van hun medicatieregime.

Complicaties van doorbraakpijn

Onbehandelde doorbraakpijn kan leiden tot aanzienlijke complicaties:

• Verminderde kwaliteit van leven: Doorbraakpijn kan de dagelijkse activiteiten ernstig beïnvloeden, wat leidt tot een verminderde mobiliteit en een afname van de sociale interactie.
• Psychologische impact: Chronische pijn, inclusief doorbraakpijn, kan leiden tot psychologische complicaties zoals angst, depressie en een algemeen gevoel van hulpeloosheid.
• Verhoogd medicatiegebruik: Onbeheerde doorbraakpijn kan leiden tot een verhoogd gebruik van pijnmedicatie, wat op zijn beurt kan bijdragen aan bijwerkingen en medicatiemisbruik.
• Functionele beperkingen: Doorbraakpijn kan leiden tot een afname van de fysieke functies, zoals verminderde kracht en uithoudingsvermogen, wat invloed heeft op het vermogen om dagelijkse taken uit te voeren.
• Verergering van onderliggende aandoeningen: Bij patiënten met kanker kan onbeheerde pijn bijdragen aan de progressie van de ziekte of complicaties zoals infecties door verminderde mobiliteit en algemene verzwakking.

Preventie

Hoewel het niet altijd mogelijk is om doorbraakpijn volledig te voorkomen, kunnen de volgende maatregelen helpen om de frequentie en intensiteit van de pijn te verminderen:

• Regelmatige pijnbeoordeling: Het regelmatig monitoren van pijnniveaus en het aanpassen van pijnmedicatie op basis van de evaluatie kan helpen om doorbraakpijn te voorkomen of te minimaliseren.
• Optimaal medicatiebeheer: Het handhaven van een goed evenwicht tussen achtergrondmedicatie en aanvullende pijnstillers kan helpen om doorbraakpijn te beheersen. Dit omvat het regelmatig evalueren van medicatiedoses en het aanpassen ervan indien nodig.
• Vroege behandeling: Het tijdig identificeren van mogelijke triggers voor doorbraakpijn en het aanpassen van behandelingen kan helpen om de impact van pijn te verminderen.
• Leefstijlveranderingen: Gezonde leefstijlkeuzes, zoals regelmatige lichaamsbeweging en een gebalanceerd dieet, kunnen bijdragen aan een beter algemeen welzijn en minder doorbraakpijn.
• Educatie en ondersteuning: Het bieden van educatie aan patiënten en hun families over het herkennen van doorbraakpijn en het adequaat reageren kan helpen bij het voorkomen van ernstige episodes van pijn.
• Alternatieve therapieën: Het integreren van alternatieve behandelingen zoals acupunctuur, massage of fysiotherapie kan soms helpen om doorbraakpijn te verminderen en de effectiviteit van conventionele behandelingen te verbeteren.

Lees verder

• Kankerpijn: Oorzaken & types pijn en soorten pijnmedicatie