Uitdrogingsverschijnselen: baby, kind, volwassenen & ouderen

Uitdrogingsverschijnselen zijn onder meer hoofdpijn, droge mond, opvallende dorst, droge ogen, minder plassen, gewichtsverlies, misselijkheid, spierkrampen (vooral handen, benen en voeten), sufheid, verwardheid en uiteindelijk flauwvallen. Het lichaam van een volwassene heeft onder normale omstandigheden een dagelijkse vochtbehoefte van ongeveer 2 liter. Bij onvoldoende vochtinname en/of overmatig vochtverlies, bijvoorbeeld door aanhoudende diarree, veel zweten of braken, droogt het lichaam uit. Dit wordt ook wel 'dehydratie' genoemd.

• Uitdroging
• Zonnestralen en een les in hydratatie
• Definitie
• Vochtbalans
• Hoeveelheid urine
• Verstoort evenwicht
• Oorzaken van uitdroging
• Uitdroging door verminderde inname van vocht
• Uitdroging door verhoogd verlies van vocht
• Risicogroepen
• Risicofactoren voor uitdroging
• Uitdrogingsverschijnselen
• Symptomen
• Uitdrogingsverschijnselen baby's en kinderen
• Uitdrogingsverschijnselen ouderen
• Onderzoek en diagnose
• Mogelijke behandeling bij (dreigende) uitdroging

Uitdroging

Zonnestralen en een les in hydratatie

Tijdens een zomerse dag op het strand genoot Lisa van de zon en de zee, maar vergat ze genoeg water te drinken. Tegen de middag begon ze zich licht in het hoofd te voelen en kreeg ze last van hoofdpijn. Haar huid voelde warm en droog aan, ondanks de zweetdruppels die eerder op haar gezicht stonden. Toen ze flauw dreigde te vallen, bracht een vriend haar snel naar de schaduw en gaf haar water. "Ik dacht dat het wel mee zou vallen," gaf ze toe, "maar uitdroging kan echt onverwacht toeslaan." Na een paar glazen water voelde ze zich gelukkig snel beter.

Definitie

Onder uitdroging of dehydratie wordt letterlijk een tekort aan de hoeveelheid water in het lichaam verstaan. Onder normale omstandigheden wordt vocht uitgescheiden via de urine, de ontlasting, de huid (middels transpiratie) en de uitademing. Dit wordt weer aangevuld door de inname van vocht via de mond. Het meeste vocht krijg je binnen via drinken, maar je krijgt ook vocht binnen via eten en oxidatiewater — vocht dat in het lichaam vrijkomt als eiwit, vetten en koolhydraten uit eten worden omgezet in energie. De vochtbalans houd je het best op peil door voldoende te drinken.

Vochtbalans

Normaal gesproken zal je lichaam de vochtbalans automatisch herstellen. Bij te veel vochtverlies, scheidt het bijvoorbeeld minder urine uit en krijg je een dorstgevoel waardoor je meer gaat drinken. Alle vocht wat het lichaam verlaat, moet weer aangevuld worden om je vochthuishouding in evenwicht te houden. De vochtbalans ziet er volgens het Voedingscentrum bij volwassenen (bij geringe inspanning en een normale temperatuur en gezondheid), ongeveer als volgt uit:

Er komt per dag gemiddeld 2500 milliliter vocht binnen via:

• ± 1250 milliliter via drinkvocht
• ± 900 milliliter via eten
• ± 350 milliliter via oxidatiewater

Er wordt per dag gemiddeld 2500 milliliter vocht uitgescheiden door:

• ± 1400 milliliter via de urine
• ± 100 milliliter via de ontlasting
• ± 500 milliliter via de uitademing
• ± 500 milliliter via transpireren (zweten)¹

Hoeveelheid urine

Volgens het Voedingscentrum kunnen de hoeveelheden al naar gelang de omstandigheden sterk variëren, ofschoon het wel zo is dat je dagelijks ten minste 500 milliliter aan urine moet produceren om je afvalstoffen te kunnen afvoeren. Voor ouderen is ongeveer 200 milliliter meer, omdat met het stijgen der jaren de nierfunctie allengs afneemt.

Verstoort evenwicht

Bij uitdroging of dehydratie is het evenwicht tussen inname en uitscheiding van vocht verstoord geraakt als gevolg van:

• een verminderde inname; en/of
• een verhoogde uitscheiding.

Oorzaken van uitdroging

Dehydratie kan verschillende oorzaken hebben. Er kan sprake zijn van een verminderde inname van vocht of een verhoogd verlies van vocht, of een combinatie van beide. De belangrijkste oorzaken van uitdroging worden hieronder opgesomd.

Uitdroging door verminderde inname van vocht

• algehele achteruitgang en afgenomen dorstprikkel
• verminderde zelfredzaamheid of onvoldoende aanbod van vocht
• sufheid / verwardheid
• depressie
• klachten van de mond / mondproblemen
• slikklachten
• passageklachten van slokdarm of maag
• anorexie (een gebrek aan eetlust)
• snelle verzadiging
• misselijkheid
• ileus (darmpassageproblemen)

Uitdroging door verhoogd verlies van vocht

• braken
• diarree
• bloeding in maag-darmkanaal
• gebruik van diuretica (plaspillen)
• niet goed functionerende bijnier (bijnierinsufficiëntie)
• verhoogd calciumgehalte in het bloed
• overmatig zweten (met of zonder koorts)
• vocht in de buikholte
• onderhuidse bloedingen
• bloedingen in buikholte of borstholte

Risicogroepen

Uitdroging ontstaat wanneer het lichaam meer vocht verliest dan het opneemt, wat ernstige gevolgen kan hebben voor de gezondheid. Sommige groepen lopen een hoger risico door leeftijd, gezondheidstoestand of leefstijl. Hieronder de belangrijkste risicogroepen:

Risicofactoren voor uitdroging

Naast risicogroepen zijn er specifieke factoren die uitdroging in de hand werken. Deze risicofactoren kunnen te maken hebben met het milieu, gezondheidstoestand of gedrag. Hier zijn de belangrijkste risicofactoren:


Met deze risicogroepen en -factoren in gedachten kun je uitdroging beter herkennen, voorkomen en behandelen, vooral bij kwetsbare personen of in uitdagende omstandigheden.

Uitdrogingsverschijnselen

Symptomen

Mogelijke uitdrogingsverschijnselen zijn onder meer:

• opvallende dorst
• droge mond en droge keel
• droge ogen
• donkere, sterk ruikende of zelfs stinkende urine (urine ruikt naar ijzer, vis of ammoniak);
• afgenomen turgor van de huid (zie onder)
• hoofdpijn
• misselijkheid
• minder plassen
• spiertrekkingen en spierkrampen in voornamelijk handen, benen, voeten en tenen;
• stemverlies
• vaatkrampen
• hartritmestoornissen
• tintelingen
• conditieverlies
• gevoel van zwakte / algehele malaise
• lage bloeddruk
• een snelle of juist een zwakke pols
• sufheid / verwardheid
• zoute smaak in de mond
• (uiteindelijk) flauwvallen

Uitdrogingsverschijnselen baby's en kinderen

Aanwijzingen voor uitdroging bij kinderen zijn onder meer een droge of kleverige mond, weinig of geen tranen als hij/zij huilt, minder plassen gedurende 12 uur bij een ouder kind (of slechts een zeer kleine hoeveelheid donkergele urine), slechte algemene toestand, apathie, verwardheid en verminderd bewustzijn. Bij kinderen jonger dan twee jaar en baby's kunnen vertraagde capillary refill, verminderde trugor en snelle of juist diepe ademhaling wijzen op uitdroging. De capillary refill (in het Nederlands 'capillaire hervulling' of 'hervulling van de haarvaten') kun je testen door ten minste 5 seconde stevig op het nagelbed te drukken, zodat het bloed uit de haarvaten wordt gedrukt waardoor deze bleek wordt. Laat vervolgens los en observeer hoelang het duurt voordat het nagelbed weer mooi roze of rood is, zoals het was voordat er druk op werd uitgeoefend. Onder normale omstandigheden dient binnen 2-3 seconden de kleur weer roze te zijn, doordat het bloed weer terug is in de haarvaten. Turgor verwijst naar spanning van de huid en geeft een indruk over de mate van uitdroging. Bij volwassenen kun je de huid optrekken en observeren hoe snel deze terug strak trekt. Bij een baby daarentegen kun je de huid op het armpje indrukken. Onder normale omstandigheden blijft er geen putje zichtbaar, maar bij een baby met uitdrogingsverschijnselen komt de huid slechts langzaam terug in de vorm en blijft het putje dus nog even zichtbaar. Een baby die te kampen heeft met uitdroging heeft weinig energie, plast weinig (geen natte luiers gedurende 6 tot 8 uur bij een zuigeling of slechts een zeer kleine hoeveelheid donkergele urine), heeft een droog mondje met soms kleine scheurtjes in de lipjes en er zijn geen tranen zichtbaar als de baby huilt (afwezigheid van tranen). Ook ingezonken fontanel, diepliggende ogen, droge slijmvliezen, koude extremiteiten (armen, handen, benen en voeten), zwakke pols en een versnelde hartslag zijn kenmerken van uitdroging.²

Uitdrogingsverschijnselen ouderen

Bij ouderen is uitdroging niet altijd goed te herkennen, vooral doordat het dorstgevoel bij ouderen minder is of zelfs geheel afwezig kan zijn. Bovendien kan er sprake zijn van een verminderde eetlust door smaakverandering als gevolg van ouderdom of medicijninname. Een oudere die daardoor minder eet, zal ook minder vocht binnenkrijgen via de vaste voeding. Daarnaast betekent minder eten een lagere natriuminname, wat van invloed is op het dorstgevoel.

Uitdrogingsverschijnselen bij ouderen zijn:

• verminderde aandacht
• verminderde spierkracht
• een lagere bloeddruk
• een gortdroge tong en slijmvliezen (droge mond, lippen en huid; groeven in de tong), waardoor de oudere niet goed te verstaan is (spraakproblemen) en zich snel verslikt

De klinische symptomen van (milde) dehydratie bij ouderen zijn vaak minder duidelijk, of zelfs geheel afwezig. Klassieke uitdrogingsverschijnselen zoals een afgenomen turgor van de huid, een toename van het dorstgevoel, afgenomen afscheiding van urine (diurese), een lage bloeddruk en orthostase (een plotselinge bloeddrukdaling bij (te snel) opstaan uit zittende of liggende houding) zijn bij ouderen minder duidelijk aanwezig en specifiek. Enerzijds is uitdroging bij ziekte bij ouderen een veelvoorkomende oorzaak van een afgenomen bloedvolume dat leidt tot orthostatische hypotensie, anderzijds komt orthostatische hypotensie veel voor bij ouderen zonder dat sprake is van dehydratie. Uit de literatuur blijkt dat wanneer kwetsbare ouderen zich wèl presenteren met klachten over dorst en een significant afgenomen urineproductie, er vaak al sprake is van een ernstige dehydratie. Bij ouderen die uitgedroogd zijn worden vaak atypische en weinig specifieke symptomen waargenomen, zoals lethargie (lusteloosheid), verwardheid, obstipatie, onbegrepen koorts, duizeligheid of valincidenten.³

Onderzoek en diagnose

Het vaststellen van uitdroging begint meestal met een combinatie van lichamelijk onderzoek, een uitgebreide anamnese (vragen over symptomen en omstandigheden) en, indien nodig, aanvullende diagnostische tests. Hier volgt een overzicht van hoe artsen uitdroging onderzoeken en diagnosticeren.

Lichamelijk onderzoek: de eerste signalen
Artsen zoeken tijdens het onderzoek naar zichtbare tekenen van uitdroging, zoals:

• Huidelasticiteit: Bij uitdroging keert de huid, wanneer deze voorzichtig wordt opgetild en losgelaten, minder snel terug naar zijn oorspronkelijke positie (verminderde huidturgor).
• Droge slijmvliezen: Een droge mond, tong en lippen kunnen wijzen op vochttekort.
• Pols en bloeddruk: Een snelle, zwakke pols en lage bloeddruk kunnen duiden op ernstige uitdroging. Orthostatische hypotensie (daling van de bloeddruk bij opstaan) is ook een belangrijke aanwijzing.
• Gewichtsverlies: Onverklaarbaar gewichtsverlies kan een teken zijn van vochtverlies, vooral bij acute uitdroging.
• Urinekleur en frequentie: Donkere urine of een verminderd plassen zijn vaak duidelijke symptomen van uitdroging.

Uitvragen van symptomen: de anamnese
Artsen stellen vragen om de mogelijke oorzaken en ernst van de uitdroging te achterhalen, zoals:

• Hoeveel heb je de afgelopen tijd gedronken?
• Heb je last van braken, diarree of overmatig zweten?
• Heb je koorts gehad?
• Gebruik je medicijnen zoals diuretica (plaspillen)?
• Zijn er symptomen zoals duizeligheid, vermoeidheid of concentratieproblemen?

Deze vragen helpen om het vochtverlies en de context waarin uitdroging is ontstaan beter te begrijpen.

Aanvullende diagnostische tests: om de ernst te meten
Bij ernstige uitdroging of als de oorzaak niet duidelijk is, kunnen aanvullende tests nodig zijn:

Bloedonderzoek:

• Natrium- en kaliumgehalte: Verhoogde natriumwaarden (hypernatriëmie) zijn vaak een teken van uitdroging.
• Nierfunctie: Uitdroging kan leiden tot verhoogde creatinine- en ureumwaarden, wat wijst op verminderde nierfunctie.
• Hematocriet: Een verhoogde hematocrietwaarde (de verhouding rode bloedcellen in het bloed) kan uitdroging bevestigen.

Urineonderzoek:

• Urineconcentratie: Geconcentreerde urine met een hoge osmolaliteit en donkere kleur is een teken van uitdroging.
• Verminderde urineproductie: Minder dan 0,5 ml urine per kg lichaamsgewicht per uur kan wijzen op ernstige uitdroging.

Elektrolytenbalans:

• Een disbalans in elektrolyten zoals natrium, kalium en chloride kan een teken zijn van vochtverlies en helpt bij het bepalen van de behandeling.

Verschillen tussen milde en ernstige uitdroging

• Milde uitdroging: Kan vaak worden vastgesteld op basis van symptomen zoals dorst, droge mond en minder plassen.
• Ernstige uitdroging: Vereist bloed- en urineonderzoek om de impact op organen en elektrolyten te bepalen en om complicaties zoals nierfalen te voorkomen.

Mogelijke behandeling bij (dreigende) uitdroging

Behandeling van uitdroging kan bestaan uit:

• Bij (dreigende) uitdroging wordt ORS (Oral Rehydration Solution), een oplossing van zouten en (druiven)suiker in water, voorgeschreven. Dit middel wordt gebruikt om het verlies aan water, suikers en zouten aan te vullen. ORS is vrij verkrijgbaar bij apotheek en drogist.
• Behandeling van de achterliggende oorzaak van de dehydratie met medicijnen.
• Het gebruik van diuretica (plaspillen) staken.
• In ernstige gevallen volgt opname in het ziekenhuis, waar vocht zal worden toegediend (via de mond, neussonde, PEG-katheter of infuus).

Uitdroging vraagt om snelle en adequate behandeling, vooral bij kinderen onder de 2 jaar.

Noten:

1. Voedingscentrum. Vocht. http://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/trefwoord/vocht.aspx (voor de laatste keer geraadpleegd op 10-06-2014)
2. Dr. J.A.H. Eekhof, dr. A. Knuistingh Neven, dr. W. Opstelten. Kleine kwalen bij kinderen. Elsevier Gezondheidszorg, Maarssen, tweede druk 2009.
3. Schols JMGA, Groot CPGM de, Cammen TJM van der, Olde Rikkert MGM. Preventie en behandeling van dehydratie bij ouderen; extra aandacht bij ziekte en bij hitteperioden. ActiZ, juni 2007.

Lees verder

• Uitdroging (dehydratie): symptomen, oorzaak en behandeling
• Uitdroging: gevolgen van uitgedroogd zijn en behandeling
• Zonnesteek: symptomen, verschijnselen, oorzaak & behandeling
• Zonnesteek kind of hitteberoerte: symptomen en behandeling
• Lage bloeddruk: symptomen, oorzaken & behandeling hypotensie