Harttamponnade: Vloeistof in hartzakje met pijn op borst

Bij een harttamponnade ontstaat een acute compressie van het hart doordat de ruimte tussen de hartspier en het pericard (hartzakje) zich vult met bloed of een andere vloeistof. Dit kent veel hartgerelateerde maar ook andere oorzaken. Ademhalingsproblemen en pijn op de borst zijn typische symptomen van een zeer instabiele patiënt. Deze tekenen wijzen op een medische noodsituatie waarbij een arts onmiddellijk het overtollige vocht moet verwijderen. Dit is mogelijk op diverse manieren. Een snelle diagnose en behandeling zorgen ervoor dat de patiënt minder snel complicaties krijgt of komt te overlijden als gevolg van een harttamponnade.

• Synoniemen harttamponnade
• Epidemiologie
• Mechanisme
• Oorzaken hartaandoening
• Risicofactoren
• Risicogroepen
• Symptomen: Ademhalingsproblemen en pijn op de borst
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling: Vloeistof afvoeren
• Prognose is afhankelijk van snelheid diagnose
• Complicaties vloeistof in hartzakje
• Preventie aandoening aan het hart
• Praktische tips voor het leven met / omgaan met harttamponnade
• Herken de symptomen en zoek tijdig medische hulp
• Volg strikt de medische behandelingen en controleafspraken
• Beperk lichamelijke inspanning
• Zorg voor emotionele en mentale ondersteuning
• Volg een gezond en evenwichtig voedingspatroon
• Wees alert op veranderingen in je gezondheid
• Ondersteuning bij het aansteken van een gezonde levensstijl
• Misvattingen rond harttamponnade
• Harttamponnade komt alleen voor bij mensen met hartziekten
• Symptomen van harttamponnade zijn altijd gemakkelijk te herkennen
• Harttamponnade kan alleen worden vastgesteld met geavanceerde beeldvormende onderzoeken
• Behandeling van harttamponnade is altijd chirurgisch
• Harttamponnade heeft altijd fatale gevolgen als het niet onmiddellijk wordt behandeld
• Harttamponnade is altijd het gevolg van een hartaanval
• Er is geen preventie mogelijk voor harttamponnade

Synoniemen harttamponnade

Een harttamponnade staat nog bekend onder andere bewoordingen:

• harttamponade
• hemopericard
• pericardtamponnade

Epidemiologie

Harttamponnade is een zeldzame maar ernstige aandoening die ontstaat wanneer zich vloeistof ophoopt in de pericardiale ruimte, de ruimte tussen het hart en het pericardium (hartzakje), waardoor de hartfunctie wordt belemmerd. Deze aandoening kan acuut of chronisch zijn, afhankelijk van de snelheid van de ophoping van de vloeistof. Het komt vaker voor bij patiënten met hart- of vaatziekten, zoals pericarditis, myocardinfarct, of bij mensen die een hartoperatie hebben ondergaan. Het is een medische noodsituatie die onmiddellijke behandeling vereist om ernstige complicaties, zoals hartstilstand, te voorkomen.

Incidentie en prevalentie
De incidentie van harttamponnade is moeilijk precies te bepalen vanwege het relatief zeldzame karakter van de aandoening. Het wordt geschat dat de prevalentie van acute harttamponnade varieert afhankelijk van de onderliggende oorzaken, maar het wordt vaker waargenomen bij patiënten met een voorgeschiedenis van hartziekten of bij diegenen die recent een hartoperatie hebben ondergaan. Het komt vaker voor bij mannen dan bij vrouwen, hoewel dit niet altijd het geval is, afhankelijk van de onderliggende ziekte of risicofactoren. Studies tonen aan dat ongeveer 2-3% van de patiënten met pericarditis uiteindelijk een harttamponnade ontwikkelt.

Risicofactoren
Patiënten met bepaalde risicofactoren hebben een verhoogd risico op het ontwikkelen van harttamponnade. Deze risicofactoren omvatten recente hartoperaties, zoals hartklepvervanging of coronair bypass, trauma aan de borstkas, en infecties die het pericardium aantasten, zoals tuberculose of virale infecties. Ook patiënten met kwaadaardige tumoren, zoals long- of borstkanker, kunnen een verhoogd risico lopen op harttamponnade door metastasen in het pericardium. Ouderen en patiënten met auto-immuunziekten, zoals lupus of reumatoïde artritis, kunnen eveneens vatbaarder zijn voor deze aandoening.

Mechanisme

Harttamponnade ontstaat wanneer de ophoping van vloeistof (meestal bloed of pericardiale effusie) in de pericardiale ruimte de hartfunctie belemmert. Dit veroorzaakt een verhoging van de druk rondom het hart, wat het vermogen van het hart om zich effectief te vullen met bloed tijdens de diastole vermindert. Als gevolg hiervan kan het hart niet voldoende bloed naar de rest van het lichaam pompen, wat leidt tot circulatoire instabiliteit.

Oorzaken van vloeistofophoping
De vloeistof in de pericardiale ruimte kan afkomstig zijn van verschillende bronnen. Het kan het resultaat zijn van bloeding door trauma of complicaties na een hartoperatie, zoals coronair bypasschirurgie. Infecties, zoals virale pericarditis of tuberculose, kunnen eveneens leiden tot een verhoogde productie van pericardiale vloeistof. In sommige gevallen kan de ophoping van vloeistof chronisch zijn, zoals bij patiënten met hartfalen, waar de verhoogde druk in het hart de ophoping van vocht bevordert.

Fysiopathologie van harttamponnade
De pathofysiologie van harttamponnade wordt gekarakteriseerd door een belemmering van de hartvulling. Naarmate de druk in de pericardiale ruimte toeneemt, wordt de hartwand samengedrukt, wat de diastolische vulling van de kamers beperkt. Dit resulteert in verminderde hartoutput en verlaagde bloeddruk. Als de tamponnade ernstig is, kan het leiden tot circulatoire shock, waar de bloedstroom naar vitale organen in gevaar komt, wat mogelijk leidt tot hartstilstand zonder onmiddellijke interventie.

Oorzaken hartaandoening

Bloed of vloeistof verzamelt zich in het hartzakje. Hierdoor zijn de hartkamers niet in staat om zich volledig uit te zetten. De overdruk die het gevolg is van de aanwezige vloeistof, resulteert in een slechte hartfunctie. Het lichaam krijgt bijgevolg onvoldoende bloed bij een harttamponnade. Het vullen van het hartzakje met bloed kent diverse hartgerelateerde en andere oorzaken.

Hart
Deze hartproblemen veroorzaken een harttamponnade:

• een acute dissectie van de thoracale aorta
• een hartaanval (acuut myocardinfarct)
• een hartoperatie
• een harttumor
• een ontsteking van het hartzakje (pericarditis) veroorzaakt door bacteriële of virale infecties
• een recente invasieve behandeling aan het hart
• een ruptuur (scheuring) van de ventrikelwand
• een trauma (verwonding) aan het hart
• hartfalen (slecht rondpompen van bloed door het hart)
• idiopathische pericarditis (ontsteking van het hartvlies zonder bekende oorzaak)
• pneumopericardium (als gevolg van mechanische ventilatie of gastropericardiale fistel)

Andere aandoeningen en behandelingen
Ook andere medische aandoeningen en behandelingen resulteren in de hartaandoening:

• acupunctuur
• antireflux-chirurgie
• antistollingsbehandeling
• bindweefselziekten zoals systemische lupus erythematosus, reumatoïde artritis (ontsteking van gewrichten en organen, dermatomyositis (huiduitslag en spierproblemen)
• Duchenne spierdystrofie (aandoening met neurologische en spiergerelateerde problemen)
• een borsttrauma
• een te traag werkende schildklier (hypothyreoïdie)
• humaan immunodeficiëntievirus (hiv-infectie)
• leukemie
• longkanker (laatste stadium)
• nierfalen (verminderde of afwezige nierfunctie)
• plaatsing van de centrale lijn
• radiotherapie aan de borstkas
• Streptococcus constellatus infectie (zeer zeldzaam)
• uremie (verhoogd ureumgehalte van het bloed)

Risicofactoren

De belangrijkste risicofactoren voor het ontwikkelen van een harttamponnade zijn:

• eerder doorgemaakte hartoperaties of interventies
• onderliggende hartziekten, zoals pericarditis of hartinfarct
• trauma aan de borstkas
• systemische ziekten zoals kanker of lupus
• gebruik van antistollingsmedicatie
• nierfalen

Risicogroepen

Harttamponnade kan iedereen treffen, maar bepaalde groepen patiënten lopen een verhoogd risico. Dit zijn patiënten die eerder een hartoperatie hebben ondergaan, evenals diegenen met een voorgeschiedenis van pericarditis of andere hart- en vaatziekten.

Patiënten met hartoperaties
Patiënten die recent een hartoperatie hebben ondergaan, zoals een hartklepvervanging, een coronair bypassoperatie of hartchirurgie, lopen een verhoogd risico op harttamponnade. Dit komt door de chirurgische ingreep die de integriteit van het pericardium kan verstoren en bloedingen of vloeistofophoping kan veroorzaken in de pericardiale ruimte. Bij deze patiënten moet er extra aandacht zijn voor tekenen van tamponnade tijdens de postoperatieve periode.

Patiënten met pericarditis of andere hart- en vaatziekten
Patiënten met een voorgeschiedenis van pericarditis, of inflammatoire aandoeningen van het pericardium, kunnen vatbaarder zijn voor het ontwikkelen van harttamponnade. Ook patiënten met hartfalen of andere hartziekten die de pericardiale ruimte beïnvloeden, zoals coronaire hartziekten, kunnen een verhoogd risico lopen. Het is belangrijk dat deze patiënten zorgvuldig worden gevolgd voor tekenen van harttamponnade, vooral tijdens exacerbaties van hun onderliggende ziekte.

Symptomen: Ademhalingsproblemen en pijn op de borst

De instabiele patiënt heeft hartkloppingen (palpitaties), zwakke of afwezige pols, een snelle ademhaling (tachypneu), ademhalingsproblemen en ook scherpe pijn op de borst die voelbaar is in de nek, de schouder, de rug of de buik. Deze pijn op de borst verergert bij het diep ademhalen of hoesten. De patiënt voelt zich bovendien ongemakkelijk, hetgeen soms te verlichten is door rechtop te gaan zitten of voorover te buigen. Een bleke, grijze of blauwe huid (cyanose) treedt op. Duizeligheid en flauwvallen, angst, verwardheid, rusteloosheid en slaperigheid zijn andere mogelijke symptomen van een harttamponnade.

Alarmsymptomen

Harttamponnade is een ernstige aandoening die onmiddellijke medische interventie vereist. De symptomen kunnen variëren, maar ze omvatten meestal tekenen van circulatoire instabiliteit.

Pijn op de borst
Een van de belangrijkste symptomen van harttamponnade is pijn op de borst, die vaak wordt beschreven als een drukkende of beklemmende pijn. Dit komt door de verhoogde druk in het pericardium die het hart beknelt. De pijn kan erger worden bij diepe ademhalingen of hoesten, en in sommige gevallen kan het uitstralen naar de schouders of nek.

Kortademigheid en ademhalingsmoeilijkheden
Patiënten met harttamponnade ervaren vaak kortademigheid als gevolg van verminderde hartoutput. De vermindering in bloedcirculatie kan leiden tot een tekort aan zuurstof in het lichaam, wat ademhalingsmoeilijkheden veroorzaakt. Dit kan verergeren bij inspanning of zelfs in rust.

Dalen van bloeddruk en verhoogde hartslag
Als gevolg van de verminderde hartoutput kan de bloeddruk dalen, wat leidt tot een toestand van hypotensie. Tegelijkertijd kan het hart proberen de verminderde circulatie te compenseren door de hartslag te verhogen. Dit resulteert in een verhoogde pols, een ander kenmerkend symptoom van harttamponnade.

Diagnose en onderzoeken

Lichamelijk onderzoek
Een lichamelijk onderzoek onthult een pulsus paradoxus. Dit is de medische term voor een zakkende bloeddruk bij het diep ademhalen, zodat de pols minder of niet meer goed voelbaar is (kleine polsdruk). Dit kenmerk is typisch bij patiënten met een harttamponnade als gevolg van het vocht dat zich in het pericard bevindt. Verder heeft de patiënt een snelle ademhaling. De hartslag bedraagt voorts meer dan honderd slagen per minuut, terwijl dat normaal zestig tot honderd slagen per minuut is. De hartgeluiden zijn bij auscultatie (beluisteren via de stethoscoop) slechts vaag te horen. Verder zijn de nekaders opgezwollen. Zwakke of afwezige perifere pulsen zijn tot slot merkbaar.

Diagnostisch onderzoek
Een echocardiografie is het diagnostisch instrument voor het identificeren van een harttamponnade. Daarnaast maakt de arts een CT-scan, MRI-scan of röntgenfoto van de borstkas (thoraxfoto). Een elektrocardiografie, coronaire angiografie en een rechter hartkatheterisatie zijn andere mogelijke onderzoeken voor het opsporen en beoordelen van een harttamponnade.

Differentiële diagnose
Bij een patiënt met een harttamponnade moet de arts eerst volgende aandoeningen uitsluiten met enkele onderzoeken:

• cardiogene shock (onvoldoende bloed door hartschade)
• constrictiva pericarditis
• longembolie (afsluiting van een slagader in de longen)
• pneumothorax (klaplong)

Behandeling: Vloeistof afvoeren

De behandeling van harttamponnade richt zich op het verlichten van de druk op het hart en het herstellen van een normale circulatie. De behandeling kan variëren afhankelijk van de oorzaak en de ernst van de tamponnade.

Pericardiocentese
Pericardiocentese is een medische procedure waarbij een naald of katheter in het pericardium wordt ingebracht om de ophoping van vloeistof af te voeren. Deze procedure is vaak de eerste stap in de behandeling van harttamponnade en kan direct verlichting bieden door de druk op het hart te verminderen. Bij sommige patiënten kan het nodig zijn om meerdere keren pericardiocentese uit te voeren om de vloeistof af te voeren, vooral als de tamponnade terugkeert.

Chirurgische interventie
In sommige gevallen kan een chirurgische ingreep nodig zijn, zoals pericardectomie, waarbij delen van het pericardium worden verwijderd om de druk permanent te verlichten. Dit kan nodig zijn bij patiënten met chronische harttamponnade of als pericardiocentese niet effectief is.

Geneesmiddelen
Geneesmiddelen zoals diuretica kunnen worden gebruikt om de ophoping van vocht te verminderen, vooral bij patiënten met hartfalen als onderliggende oorzaak van de tamponnade. In sommige gevallen kunnen ontstekingsremmende medicijnen worden voorgeschreven om de ontsteking van het pericardium te verminderen.

Prognose is afhankelijk van snelheid diagnose

De prognose van harttamponnade is sterk afhankelijk van de snelheid van diagnose en de behandelingsrespons. Als de aandoening snel wordt herkend en behandeld, kan de prognose gunstig zijn. Echter, wanneer de behandeling wordt vertraagd, kan harttamponnade leiden tot ernstige complicaties, zoals hartstilstand of shock, wat het risico op overlijden verhoogt.

Snelheid van interventie
Wanneer harttamponnade vroeg wordt gedetecteerd en behandeld, kan het herstel vaak volledig zijn, vooral als de onderliggende oorzaak adequaat wordt aangepakt. De prognose is veel slechter bij patiënten die te laat medische hulp zoeken of waarbij de diagnose niet tijdig wordt gesteld.

Langdurige effecten
Patiënten die hersteld zijn van een acute harttamponnade kunnen na verloop van tijd een verhoogd risico hebben op hartfalen of andere hartgerelateerde complicaties, afhankelijk van de onderliggende oorzaak van de tamponnade. Regelmatige controles en opvolging zijn van essentieel belang om de lange-termijngezondheid te waarborgen.

Complicaties vloeistof in hartzakje

Als harttamponnade niet snel wordt behandeld, kunnen er verschillende ernstige complicaties optreden die de patiënt in levensgevaar kunnen brengen.

Cardiogene shock
Een van de meest ernstige complicaties van harttamponnade is cardiogene shock, waarbij het hart niet in staat is om voldoende bloed naar de vitale organen te pompen. Dit kan leiden tot orgaanfalen en vereist onmiddellijke medische interventie om de circulatie te herstellen.

Hartstilstand
Als de tamponnade onbehandeld blijft en de druk op het hart te hoog wordt, kan dit leiden tot een hartstilstand, een potentieel dodelijke complicatie die onmiddellijke reanimatie vereist. Het is van cruciaal belang dat harttamponnade onmiddellijk wordt herkend en behandeld om deze fatale complicatie te voorkomen.

Pericardiale effusie
Bij sommige patiënten kan harttamponnade leiden tot een chronische pericardiale effusie, waarbij de vloeistof zich langzaam ophoopt in de pericardiale ruimte. Dit kan leiden tot herhaalde episodes van harttamponnade, die uiteindelijk kunnen leiden tot langdurige hartproblemen.

Preventie aandoening aan het hart

De preventie van harttamponnade is gericht op het verminderen van de risicofactoren die bijdragen aan de ontwikkeling van deze aandoening. Het belangrijkste aspect van preventie is het beheer van de onderliggende hartziekten die de kans op harttamponnade kunnen verhogen.

Behandeling van hartziekten
Patiënten met een voorgeschiedenis van hartziekten moeten nauwlettend worden gevolgd om complicaties zoals pericarditis en harttamponnade te voorkomen. Regelmatige medische controles, geneesmiddelbeheer, en het aanpassen van het levenspatroon zijn essentieel om het risico te verlagen.

Vroege detectie van pericarditis
Vroege detectie en behandeling van pericarditis kunnen helpen om harttamponnade te voorkomen. Patiënten die symptomen van pericarditis vertonen, zoals borstpijn en kortademigheid, moeten onmiddellijk medische zorg zoeken om complicaties te voorkomen.

Praktische tips voor het leven met / omgaan met harttamponnade

Harttamponnade is een ernstige aandoening waarbij zich vloeistof verzamelt in het hartzakje (pericardium), wat druk uitoefent op het hart. Dit kan leiden tot pijn op de borst, ademhalingsmoeilijkheden en een verminderde hartfunctie. Als je of iemand die je kent harttamponnade heeft, is het belangrijk om te begrijpen hoe je het kunt behandelen, beheren en omgaan met de symptomen.

Herken de symptomen en zoek tijdig medische hulp

Harttamponnade kan plotseling optreden en de symptomen kunnen snel verergeren. Het is van vitaal belang om de tekenen en symptomen te herkennen, zoals hevige pijn op de borst, kortademigheid, duizeligheid, en zwelling van de benen. Als je deze symptomen ervaart of iemand anders merkt dat ze zich voordoen, zoek dan onmiddellijk medische hulp. Wacht niet af, want dit kan levensbedreigend zijn.

Volg strikt de medische behandelingen en controleafspraken

De behandeling voor harttamponnade is vaak gericht op het verlichten van de druk op het hart. Dit kan door het verwijderen van de opgehoopte vloeistof via een procedure genaamd pericardiale punctie, waarbij een arts een naald gebruikt om de vloeistof af te voeren. Soms kan een chirurgische ingreep nodig zijn. Volg altijd nauwgezet de medische behandelingen die je arts voorstelt, en zorg ervoor dat je controleafspraken niet mist. Je arts zal regelmatig controleren of er nog vloeistof ophoopt, zodat verdere behandelingen kunnen worden geïnitieerd.

Beperk lichamelijke inspanning

Als je harttamponnade hebt, is het belangrijk om lichamelijke inspanning te beperken, omdat intensieve activiteit je hart extra kan belasten. Vermijd zware fysieke activiteiten en probeer rustige, ademhalingsoefeningen en lichte wandelingen te doen om je conditie te behouden zonder je hart te overbelasten. Raadpleeg altijd je arts voordat je je fysieke activiteiten hervat, zodat je zeker weet dat je hart voldoende hersteld is.

Zorg voor emotionele en mentale ondersteuning

Een ernstige medische aandoening zoals harttamponnade kan stressvol zijn en angst veroorzaken. Het is belangrijk om emotionele en mentale ondersteuning te zoeken bij vrienden, familie of een therapeut. Het omgaan met een levensbedreigende aandoening kan zwaar zijn, dus aarzel niet om hulp te vragen of je zorgen te delen. Psychotherapie kan je helpen om met de emotionele gevolgen van de ziekte om te gaan.

Volg een gezond en evenwichtig voedingspatroon

Een gezond voedingspatroon is essentieel voor het herstel van harttamponnade en voor het behoud van een gezond hart. Zorg ervoor dat je dieet rijk is aan antioxidanten, vezels en gezonde vetten. Vermijd verzadigde vetten en overmatige zoutinname, aangezien dit de bloeddruk kan verhogen en de belasting van het hart kan verergeren. Probeer voedingsmiddelen te kiezen die ontstekingen helpen verminderen en de bloedcirculatie bevorderen, zoals vette vis, noten en groene bladgroenten.

Wees alert op veranderingen in je gezondheid

Na de behandeling van harttamponnade is het belangrijk om alert te blijven op veranderingen in je gezondheid. Merk je opnieuw pijn op de borst, kortademigheid of zwelling? Neem dan direct contact op met je arts. Regelmatige controles helpen bij het opsporen van eventuele herhaling van de aandoening en het voorkomen van complicaties.

Ondersteuning bij het aansteken van een gezonde levensstijl

Het kan nuttig zijn om met een arts of diëtist te praten over hoe je je levensstijl kunt aanpassen om het risico op toekomstige hartproblemen te verminderen. Naast een gezond voedingspatroon kan het nuttig zijn om te stoppen met roken, overmatig alcoholgebruik te vermijden en stress effectief te managen. Kleine veranderingen in je dagelijkse gewoonten kunnen helpen om je hartgezondheid op de lange termijn te verbeteren.

Door deze praktische tips te volgen, kun je beter omgaan met harttamponnade en de algehele gezondheid van je hart bevorderen. Volg altijd het advies van je arts en zorg ervoor dat je tijdig medische hulp zoekt als je symptomen verergeren.

Misvattingen rond harttamponnade

Harttamponnade komt alleen voor bij mensen met hartziekten

Harttamponnade kan bij mensen zonder een voorgeschiedenis van hartziekten optreden. Het wordt veroorzaakt door de ophoping van vocht, bloed of pus in de hartzak, wat kan leiden tot belemmering van de hartfunctie. Dit kan zich voordoen na een trauma of een infectie, ook bij mensen die anders gezond lijken.

Symptomen van harttamponnade zijn altijd gemakkelijk te herkennen

De symptomen van harttamponnade kunnen variëren, en soms zijn ze subtiel, vooral in de vroege stadia. Patiënten kunnen kortademigheid ervaren of een pijn op de borst, maar de symptomen kunnen gemakkelijk worden verward met andere aandoeningen, zoals een hartaanval of longproblemen. Het is belangrijk om altijd medische hulp in te schakelen bij onverklaarbare symptomen.

Harttamponnade kan alleen worden vastgesteld met geavanceerde beeldvormende onderzoeken

Hoewel geavanceerde beeldvormende onderzoeken, zoals echocardiografie en röntgenfoto’s, nuttig zijn bij het diagnosticeren van harttamponnade, kan de aandoening vaak ook worden opgemerkt tijdens lichamelijk onderzoek. Artsen letten vooral op tekenen zoals een verlaagde bloeddruk, een verhoogde hartslag en een afwijkende ademhaling.

Behandeling van harttamponnade is altijd chirurgisch

In sommige gevallen kan harttamponnade worden behandeld met minder ingrijpende maatregelen, zoals het afvoeren van het vocht via een naald of katheter. Chirurgie is vaak nodig bij ernstigere gevallen, maar het hangt af van de onderliggende oorzaak en de hoeveelheid vocht in de hartzak. De behandeling moet altijd op maat worden gemaakt.

Harttamponnade heeft altijd fatale gevolgen als het niet onmiddellijk wordt behandeld

Hoewel harttamponnade ernstig is, is het niet altijd fataal als het snel wordt behandeld. De prognose kan sterk verbeteren met tijdige interventie. Het is echter belangrijk om onmiddellijk medische hulp in te schakelen bij de eerste tekenen van de aandoening om de kans op complicaties te minimaliseren.

Harttamponnade is altijd het gevolg van een hartaanval

Harttamponnade kan worden veroorzaakt door verschillende factoren, zoals een kanker die zich naar het hart verspreidt, een infectie, of trauma aan de borst. Het is niet altijd gerelateerd aan een hartaanval. Andere oorzaken moeten ook worden overwogen bij het stellen van een diagnose.

Er is geen preventie mogelijk voor harttamponnade

Hoewel het niet altijd mogelijk is om harttamponnade volledig te voorkomen, kunnen bepaalde maatregelen zoals het voorkomen van abces of het behandelen van infecties en het vermijden van ernstig trauma aan de borst de kans op het ontwikkelen van harttamponnade verminderen.

Lees verder

• Alarmsymptomen voor hartaandoeningen: Tekenen van hartziekte
• Pijn op de borst: Oorzaken en symptomen van borstpijn
• Angina pectoris: Pijn op de borst, teken van hartaanval
• Hartgezondheid: Tips voor gezond hart & preventie hartziekte
• Hartrevalidatie: Revalidatieprogramma na hartproblemen