Delirium: Acute verwardheid met wijzigingen in hersenfunctie

Bij een delirium is de patiënt plotseling ernstig verward als gevolg van de snelle veranderingen in de hersenfunctie. Deze wijzigingen doen zich voor bij een lichamelijke of psychische aandoening. Hierdoor is de stofwisseling van de hersenen ernstig ontregeld. Angst, een onsamenhangende spraak, slaapstoornissen, desoriëntatie en geheugenstoornissen zijn enkele veel voorkomende symptomen van een delirium, wat plots optreedt. De arts behandelt de onderliggende aanleiding van een delirium, wat soms eenvoudig te verhelpen valt via het stoppen of wijzigen van medicijnen, maar in andere gevallen is een medische behandeling en soms zelfs een ziekenhuisopname vereist. Meestal is een delirium slechts een tijdelijke toestand, maar de vooruitzichten zijn wisselend en ook afhankelijk van de onderliggende oorzaak en de hersenfunctie van de patiënt.

• Epidemiologie
• Prevalentie in ziekenhuisomgevingen
• Leeftijd en risicogroepen
• Geslachtsverschillen
• Jaarlijkse incidentie en sterfte
• Mechanisme
• Neurologische veranderingen
• Metabole en fysiologische verstoringen
• Medicamenteuze invloeden
• Oorzaken
• Risicofactoren
• Leeftijd en medische aandoeningen
• Infecties en ontstekingen
• Polyfarmacie
• Veranderingen in omgeving en ziekenhuisopname
• Risicogroepen
• Ouderen en dementie
• Patiënten met ernstige ziekte of chirurgie
• Intensivecarepatiënten
• Symptomen acute verwardheid
• Alarmsymptomen
• Cognitieve en gedragsveranderingen
• Verlies van aandacht en bewustzijn
• Veranderingen in slaap-waakritme
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling
• Prognose
• Herstel en complicaties
• Langdurige effecten
• Complicaties
• Preventie
• Vroegtijdige herkenning en interventie
• Omgevingsbeheer en rust
• Beheer van risicofactoren

Epidemiologie

Delirium is een acute verwardheidstoestand die vaak voorkomt bij ouderen, patiënten op intensivecare-afdelingen en bij ziekenhuisopnames. Het is een ernstige aandoening die kan leiden tot verergering van andere onderliggende ziekten en een verhoogd risico op langdurige gezondheidseffecten. De prevalentie van delirium varieert, afhankelijk van de setting en de risicofactoren van de patiënt.

Prevalentie in ziekenhuisomgevingen

Delirium komt frequent voor in ziekenhuizen, vooral bij oudere patiënten. Ongeveer 20-30% van de ziekenhuispatiënten ouder dan 65 jaar ontwikkelt delirium tijdens hun ziekenhuisopname. De prevalentie is zelfs hoger bij patiënten op intensivecare-afdelingen, waar tot 80% van de patiënten delirium kan ervaren.

Leeftijd en risicogroepen

Delirium is vooral een probleem bij ouderen, met name bij diegenen die al kwetsbaar zijn door meerdere medische aandoeningen, cognitieve stoornissen of polyfarmacie (het gebruik van meerdere geneesmiddelen). Patiënten met dementie of eerdere episoden van delirium lopen een verhoogd risico. In de algemene bevolking komt delirium voor bij 1-2% van de mensen, maar bij ouderen in zorginstellingen of ziekenhuizen ligt dit percentage aanzienlijk hoger.

Geslachtsverschillen

Delirium komt vaker voor bij mannen dan bij vrouwen, vooral in ziekenhuisinstellingen. Dit kan deels worden verklaard door de hogere prevalentie van onderliggende ziekten bij mannen, zoals hart- en vaatziekten, die het risico op delirium verhogen.

Jaarlijkse incidentie en sterfte

De incidentie van delirium stijgt met de leeftijd, en het wordt vaak geassocieerd met verhoogde sterfte, zowel op korte als lange termijn. Delirium verhoogt het risico op overlijden binnen het jaar na de eerste episode, en patiënten die delirium ervaren, hebben vaker een langere herstelperiode nodig, wat hun algehele prognose beïnvloedt.

Mechanisme

Delirium wordt gekarakteriseerd door plotselinge veranderingen in de hersenfunctie, waaronder aandachtstekorten, verwarring en een verminderd bewustzijn. Het mechanisme achter delirium is complex en vaak multifactorieel, met zowel neurologische als metabole invloeden.

Neurologische veranderingen

Delirium wordt vaak geassocieerd met verstoringen in de neurotransmissie, vooral in systemen die dopamine, acetylcholine en serotonine reguleren. Onbalans in deze systemen kan leiden tot de cognitieve en perceptuele verstoringen die kenmerkend zijn voor delirium. Bovendien kunnen veranderingen in hersenstructuren, zoals de prefrontale cortex en de hippocampus, bijdragen aan de symptomen.

Metabole en fysiologische verstoringen

Metabole aandoeningen zoals hypoxie (verminderde zuurstoftoevoer), infecties, uitdroging en elektrolytenstoornissen kunnen de ontwikkeling van delirium uitlokken. Evenzo kunnen veranderingen in het zuur-base-evenwicht en de nierenfunctie bijdragen aan de verstoringen in hersenfunctie die leiden tot delirium.

Medicamenteuze invloeden

Het gebruik van bepaalde medicijnen, zoals benzodiazepinen, opioïden, anticholinergica, en sommige antibiotica, kan het risico op delirium verhogen. Geneesmiddelen die de hersenfunctie beïnvloeden, kunnen bijdragen aan cognitieve disfunctie en het ontstaan van delirium, vooral bij ouderen die gevoelig zijn voor bijwerkingen.

Oorzaken

Een delirium is meestal het gevolg van een lichamelijke of psychische aandoening en is meestal tijdelijk en omkeerbaar. Veel aandoeningen veroorzaken delirium. Bij deze ziekten krijgen de hersenen geen vrijgeleide om zuurstof of andere stoffen te krijgen. Hierdoor bouwen gevaarlijke chemische stoffen (toxines) zich op in de hersenen. De stofwisseling van de hersenen (en dan vooral van de hersenstam) is met andere woorden ernstig ontregeld.

Oorzaken van een delirium zijn onder andere:

• een endocriene aandoening: hypothyreoïdie (te traag werkende schildklier), het Cushing-syndroom
• een ernstig slaapgebrek (slaapstoornissen)
• een ernstige, chronische of terminale ziekte
• een infectie die hoge koorts veroorzaakt zoals bijvoorbeeld malaria, bloedvergiftiging
• een overdosis alcohol of medicijnen
• een systemische infectie
• een verstoorde elektrolytenbalans zoals een laag natriumgehalte of een laag calciumgehalte (hypocalciëmie), wat veroorzaakt is door hypoxie (zuurstoftekort in de weefsels), vitaminetekort, thiamine (het Wernicke Korsakov-syndroom, beriberi), nicotinezuur (pellagra), vitamine B12-tekort
• epilepsie
• hersenproblemen: een trauma, een tumor, een abces, een subarachnoïdale bloeding (bloeding tussen hersenvliezen met hoofdpijn, stijve nek en oogproblemen)
• het gebruik of een overdosis drugs
• het plots stoppen met alcohol of medicijnen (onthouding)
• infecties zoals urineweginfecties of een longontsteking (pneumonie)
• leverfalen
• medicijngebruik: anti-epileptica, antimuscarinica, antihistaminica (medicijnen tegen allergische reacties), medicatie tegen de ziekte van Parkinson (neurologische aandoening met verlies van beweging, coördinatieproblemen en bevingen), spasmolytica (krampstillende medicatie), medicatie tegen astma, anxiolytische middelen / slaapmiddelen, tricyclische antidepressiva, dopamine-agonisten, digoxine
• nierfalen (verminderde of afwezige nierfunctie)
• ondervoeding
• pijn
• postoperatieve status (reactie na anesthesie)
• uitdroging
• vergiftigingen
• visuele of auditieve beperking

Risicofactoren

Delirium kan worden veroorzaakt door een aantal risicofactoren die de kwetsbaarheid van de patiënt vergroten. Zowel interne als externe factoren kunnen het optreden van delirium bevorderen.

Leeftijd en medische aandoeningen

Ouderen, met name diegenen die al cognitieve achteruitgang ervaren (zoals bij dementie), lopen een groter risico op delirium. Daarnaast kunnen chronische aandoeningen zoals hartfalen, diabetes, nierziekte en longziekten de kwetsbaarheid voor delirium vergroten.

Infecties en ontstekingen

Infecties, vooral urineweginfecties en longontsteking, zijn belangrijke risicofactoren voor delirium. Infecties kunnen leiden tot systemische ontstekingen die het centrale zenuwstelsel beïnvloeden, wat kan bijdragen aan het ontstaan van delirium.

Polyfarmacie

Het gebruik van meerdere medicijnen vergroot het risico op delirium, vooral als deze medicijnen invloed hebben op de hersenen. Het onjuist combineren van medicijnen kan interacties veroorzaken die de cognitieve functie verstoren en delirium uitlokken.

Veranderingen in omgeving en ziekenhuisopname

Veranderingen in omgeving, zoals opname in een ziekenhuis of zorginstelling, kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van delirium. Het verlies van routine, het gebrek aan slaap en het verstoorde dag-nachtritme kunnen de hersenfunctie verstoren en het ontstaan van delirium bevorderen.

Risicogroepen

Bepaalde groepen mensen hebben een verhoogd risico op het ontwikkelen van delirium. Dit zijn vaak patiënten met specifieke medische of psychologische aandoeningen die hen kwetsbaarder maken voor de ontwikkeling van delirium.

Ouderen en dementie

Ouderen met een voorgeschiedenis van dementie hebben een verhoogd risico op delirium, vooral bij ziekenhuisopnames of acute medische aandoeningen. De hersenen van ouderen met dementie zijn vaak al beschadigd, waardoor ze gevoeliger zijn voor verstoringen die delirium kunnen veroorzaken.

Patiënten met ernstige ziekte of chirurgie

Patiënten die zich herstellen van een ernstige ziekte of een grote chirurgische ingreep lopen een verhoogd risico op delirium. Het herstelproces en de verzwakte fysieke toestand kunnen leiden tot verstoringen in de hersenfunctie.

Intensivecarepatiënten

Patiënten die op de intensivecare verblijven, vooral die met mechanische ventilatie, hebben een verhoogd risico op delirium. De combinatie van ernstige ziekte, medicatie en de intensieve zorgomgeving draagt bij aan de ontwikkeling van delirium bij deze patiënten.

Symptomen acute verwardheid

De symptomen van een delirium ontstaan plots. Een delirium kenmerkt zich doordat de symptomen erg snel wisselen. Symptomen zijn onder meer:

• (visuele) hallucinaties
• bewegingen die uitgelokt zijn door wijzigingen in het zenuwstelsel
• concentratieproblemen / een verminderde aandacht
• een daling van de kortetermijngeheugen en de herinneringen
• een onsamenhangende spraak / ongeorganiseerd denken
• emotionele wijzigingen of persoonlijkheidsveranderingen, zoals woede, onrust, achterdochtig, angst, depressie, prikkelbaarheid, overdreven gelukkig
• incontinentie
• verwardheid (desoriëntatie) over de tijd of plaats
• wijzigingen in alertheid (meestal meer alert in de ochtend, minder alert 's nachts)
• wijzigingen in de beweging (langzaam bewegen of hyperactief zijn)
• wijzigingen in het gevoel en de perceptie
• wijzigingen in het niveau van bewustzijn of besef
• wijzigingen in het slaappatroon (slaperigheid, gestoorde slaap-waakcyclus): De verwardheid die optreedt bij een delirium, is ’s nachts vaak erger, zodat de patiënt overdag slaapt en ’s nachts wakker is.

Alarmsymptomen

Delirium kan zich plotseling ontwikkelen en wordt gekarakteriseerd door verschillende alarmsymptomen die wijzen op een acute verstoring van de hersenfunctie. Het herkennen van deze symptomen is cruciaal voor het snel stellen van de diagnose en het starten van behandeling.

Cognitieve en gedragsveranderingen

Patiënten met delirium vertonen vaak plotselinge en ernstige veranderingen in hun cognitieve functies, zoals verwarring, geheugenverlies, en moeilijkheden met concentreren. Gedragsveranderingen zoals agitatie, angst en hallucinaties kunnen ook voorkomen.

Verlies van aandacht en bewustzijn

Een van de meest kenmerkende symptomen van delirium is een verminderd vermogen om de aandacht te behouden. Patiënten kunnen moeite hebben om gesprekken te volgen en kunnen zich niet goed oriënteren in tijd en ruimte. In ernstige gevallen kan het bewustzijn verlaagd zijn, wat leidt tot een verminderd vermogen om te reageren op prikkels.

Veranderingen in slaap-waakritme

Een verstoord slaap-waakritme is een veelvoorkomend symptoom bij delirium. Patiënten kunnen 's nachts onrustig zijn, hallucinaties ervaren of in slaap vallen overdag. Deze verstoring kan bijdragen aan verdere verwarring en verergering van de symptomen.

Diagnose en onderzoeken

Lichamelijk en diagnostisch onderzoek
De patiënt krijgt een neurologisch en neuropsychologisch onderzoek waarbij de arts tevens het gevoel, het denken (cognitieve functies) en de motorische functie test. Daarnaast zijn een bloedonderzoek en urineonderzoek, een thoraxfoto, en soms een CT-scan of MRI-scan nodig. Het onderzoek helpt om de oorzaak van delirium vast te stellen en eventuele bijkomende aandoeningen te identificeren. Soms worden neuropsychologische testen uitgevoerd om de mate van cognitieve stoornissen vast te stellen.

Behandeling

Medicamenteuze behandeling
De behandeling van delirium hangt af van de onderliggende oorzaak. Het eerste doel is het identificeren en behandelen van de onderliggende aandoening. Medicamenteuze behandeling kan worden overwogen in gevallen van ernstige symptomen of als het risico voor de patiënt te groot is. Dit kan omvatten:

• Antipsychotica, zoals haloperidol of olanzapine
• Benzodiazepinen voor patiënten met delirium door ontwenningsverschijnselen analgetica (pijnbestrijders) indien er sprake is van ernstige pijn

Niet-medicamenteuze behandeling
Daarnaast zijn er niet-medicamenteuze behandelingen die de symptomen kunnen helpen verlichten:

• Ergotherapie om de cognitieve functies te ondersteunen
• Omgevingsaanpassingen om een rustige en veilige omgeving te creëren
• Revalidatie om herstel te bevorderen
• Familie en vrienden betrekken bij de zorg om een vertrouwde omgeving te behouden

Prognose

De prognose voor patiënten met delirium hangt af van de onderliggende oorzaak en de snelheid van behandeling. Vroege herkenning en adequate zorg kunnen het herstel bevorderen, maar bij sommige patiënten kan delirium leiden tot langdurige cognitieve problemen of zelfs overlijden.

Herstel en complicaties

Patiënten die herstellen van delirium kunnen tijdelijk of permanent cognitieve achteruitgang ervaren, vooral bij ouderen. In sommige gevallen leidt delirium tot blijvende schade, zoals geheugenverlies of verminderde mentale helderheid. De mortaliteit bij patiënten met delirium is verhoogd, vooral wanneer de oorzaak van delirium een ernstige onderliggende aandoening betreft.

Langdurige effecten

Na een episode van delirium kunnen patiënten een verhoogd risico op langdurige cognitieve stoornissen en verminderde zelfstandigheid ervaren. In sommige gevallen kan de episode het begin zijn van een versnelde achteruitgang in mentale functies, vooral bij oudere patiënten met bestaande dementie.

Complicaties

Mogelijke complicaties van delirium kunnen zijn:

• Blijvende cognitieve stoornissen
• Verhoogd risico op complicaties door medische aandoeningen
• Langdurige ziekenhuisopnames
• Verhoogd risico op overlijden

Preventie

Preventie van delirium is mogelijk, vooral bij risicogroepen. Het identificeren van kwetsbare patiënten en het implementeren van maatregelen om de risicofactoren te beheersen, kan het risico op delirium aanzienlijk verlagen.

Vroegtijdige herkenning en interventie

Het is essentieel om risicofactoren voor delirium vroegtijdig te identificeren, vooral bij oudere patiënten of degenen die een operatie ondergaan. Het gebruik van screeningsinstrumenten om de kwetsbaarheid voor delirium te bepalen, kan helpen bij het tijdig starten van preventieve maatregelen.

Omgevingsbeheer en rust

Het handhaven van een rustige, vertrouwde omgeving voor ziekenhuispatiënten kan het risico op delirium verminderen. Het bevorderen van een regelmatig slaap-waakritme, het vermijden van overmatige prikkels en het bieden van oriëntatie kunnen bijdragen aan het voorkomen van delirium.

Beheer van risicofactoren

Het optimaal beheren van onderliggende aandoeningen, het vermijden van polyfarmacie en het zorgvuldig monitoren van medicatie kan het risico op delirium verlagen. Het behandelen van infecties en het corrigeren van metabole stoornissen kunnen ook helpen bij het voorkomen van delirium.

Lees verder

• Verwardheid: Desoriëntatie in tijd, plaats en persoon
• Desoriëntatie: Oorzaken en behandeling gedesoriënteerd zijn