Autosomaal dominante polycystische nierziekte (ADPKD)

Autosomaal dominante polycystische nierziekte (ADPKD) is een erfelijke aandoening waarbij in de nieren met vloeistof gevulde blaasjes (cysten) groeien. Hierdoor treden problemen op met de werking van de nieren. De symptomen van deze ziekte komen meestal in het volwassen leven tot uiting. Vaak voorkomende tekenen zijn lendenpijn, bloed in de urine, een verhoogde bloeddruk en nierstenen. Soms komen hierbij nog afwijkingen aan de lever, het hart, de hersenen en/of andere organen voor. Een genezing is niet voorhanden voor deze aandoening, maar een gezonde levensstijl en een ondersteunende behandeling vertragen de progressie van de ziekte en verminderen het risico op het ontwikkelen van complicaties. Vele complicaties zijn mogelijk bij deze progressieve aandoening. Uiteindelijk ontwikkelt de patiënt nierfalen waardoor hij dialyse of een niertransplantatie nodig heeft.

• Epidemiologie ADPKD
• Oorzaken autosomaal dominante polycystische nierziekte (ADPKD)
• Genmutatie
• Erfelijkheid
• Milieu- en levensstijlseffecten
• Ziekteprogressie en cysteontwikkeling
• Risicofactoren voor autosomaal dominante polycystische nierschade (ADPKD)
• Symptomen: Bloed in de urine, hoge bloeddruk en nierfalen
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling
• Prognose van cysten in nieren
• Complicaties aandoening
• Preventie

Epidemiologie ADPKD

ADPKD is de meest voorkomende erfelijke nefropathie (nieraandoening), met een prevalentie die varieert van 1:400 tot 1:1000 bij mensen. De aandoening, die onderdeel is van een polycystische nierziekte, vertegenwoordigt 3-10% van alle patiënten die regelmatig dialyse krijgen in de westerse wereld. Wereldwijd treft de ziekte vier tot zeven miljoen mensen. Mannen zijn doorgaans ernstiger getroffen door autosomaal dominante polycystische nierziekte dan vrouwen.

Oorzaken autosomaal dominante polycystische nierziekte (ADPKD)

Genmutatie

In ongeveer 85% van de patiënten met autosomaal dominante polycystische nierziekte (ADPKD) zijn mutaties in het PKD1-gen (gelokaliseerd op chromosoom 16) verantwoordelijk voor de ontwikkeling van de aandoening. Het PKD2-gen, dat is gelokaliseerd op chromosoom 4, is verantwoordelijk voor de meeste andere gevallen van ADPKD. De genetische afwijkingen in deze twee genen verschillen van die bij de autosomaal recessieve vorm van polycystische nierziekte, die vaak dodelijk is in de kindertijd of jongvolwassenheid.

Patiënten met ADPKD ervaren progressief nierfalen, waarbij de snelheid van achteruitgang varieert afhankelijk van verschillende factoren, waaronder de groei en omvang van de aanwezige cysten (abnormaal gevormde holten in de nieren). Studies hebben aangetoond dat bij patiënten met een snelle groei van de cysten (gedetecteerd via een MRI-scan) de nierfunctie sneller achteruitgaat, wat kan leiden tot vroegtijdig nierfalen en de noodzaak voor dialyse of niertransplantatie.

Erfelijkheid

Bij ADPKD is het voldoende dat de patiënt slechts één verkeerd gen erft om de ziekte te ontwikkelen. Als een van de ouders de aandoening heeft, heeft elk kind een kans van 50% om ADPKD te erven. Dit is een belangrijk kenmerk van de autosomaal dominante overerving. Het is ook mogelijk dat een patiënt ADPKD ontwikkelt zonder dat ouders symptomen van de ziekte vertonen. Dit kan gebeuren wanneer er spontaan een mutatie ontstaat in een van de PKD-genen. Hoewel spontane mutaties zeldzaam zijn bij ADPKD, kunnen ze leiden tot nieuwe gevallen van de aandoening binnen families.

Milieu- en levensstijlseffecten

Naast genetische factoren kunnen ook milieu- en levensstijlseffecten bijdragen aan de ontwikkeling en progressie van ADPKD. Factoren zoals hypertensie (hoge bloeddruk) kunnen de progressie van de ziekte versnellen. Het handhaven van een gezonde levensstijl, waaronder een evenwichtig voedingspatroon en regelmatige lichaamsbeweging, kan helpen om de algehele gezondheid van de nieren te ondersteunen en de symptomen te verlichten.

Bovendien hebben studies gesuggereerd dat bepaalde omgevingsfactoren, zoals blootstelling aan toxines of bepaalde medicaties, een negatieve invloed kunnen hebben op de nieren van patiënten met ADPKD. Het is essentieel voor patiënten om regelmatig medische controles te ondergaan en hun symptomen nauwlettend in de gaten te houden om tijdig in te kunnen grijpen bij eventuele complicaties.

Ziekteprogressie en cysteontwikkeling

De ontwikkeling van cysten is een kenmerkend symptoom van ADPKD. De cysten kunnen variëren in grootte en aantal en kunnen zich ook in andere organen, zoals de lever, ontwikkelen. De omvang en het aantal cysten zijn niet altijd direct gerelateerd aan de ernst van de symptomen of de snelheid van de ziekteprogressie. Bij sommige patiënten kunnen cysten zich snel ontwikkelen, terwijl anderen mogelijk jarenlange stabiliteit ervaren. Dit verschil in ziekteprogressie maakt het moeilijk om te voorspellen hoe ADPKD zich bij elke individuele patiënt zal ontwikkelen.

Het begrijpen van de oorzaken van ADPKD is cruciaal voor het ontwikkelen van gerichte behandelstrategieën en het verbeteren van de levenskwaliteit van patiënten. Verdere onderzoeken naar de genetische en omgevingsfactoren die bijdragen aan de aandoening kunnen helpen bij het identificeren van nieuwe behandelingen en preventieve maatregelen.

Risicofactoren voor autosomaal dominante polycystische nierschade (ADPKD)

Autosomaal dominante polycystische nierschade (ADPKD) is een genetische aandoening die wordt gekenmerkt door de ontwikkeling van talrijke cysten in de nieren, wat kan leiden tot nierfalen. Hoewel ADPKD voornamelijk genetisch is, zijn er verschillende risicofactoren die de kans op het ontwikkelen of verergeren van deze aandoening kunnen beïnvloeden.

Genetische aanleg
ADPKD is een erfelijke aandoening die wordt veroorzaakt door mutaties in de genen PKD1 of PKD2. Personen met een familiegeschiedenis van ADPKD hebben een verhoogd risico op het ontwikkelen van de aandoening. De kans dat een kind de aandoening erft van een aangedane ouder is 50%. Dit betekent dat als één ouder ADPKD heeft, elke nakomeling een gelijke kans heeft om de aandoening te erven.

Leeftijd
De leeftijd van de patiënt speelt ook een rol in de ontwikkeling van symptomen en de ernst van de ziekte. Hoewel cysten zich vaak op jonge leeftijd beginnen te vormen, kunnen de symptomen pas later in het leven (meestal tussen de 30 en 50 jaar) optreden. Naarmate de leeftijd vordert, kan de progressie van de aandoening leiden tot een grotere kans op nierfalen.

Geslacht
Er zijn aanwijzingen dat mannen vaak ernstigere symptomen ervaren en een snellere achteruitgang van de nierfunctie kunnen hebben in vergelijking met vrouwen. Dit kan gedeeltelijk te maken hebben met hormonale verschillen en andere biologische factoren die van invloed zijn op de progressie van de ziekte.

Bloeddruk
Hypertensie (hoge bloeddruk) is een veelvoorkomende complicatie van ADPKD en kan de progressie van nierbeschadiging versnellen. Het handhaven van een gezonde bloeddruk door middel van levensstijlaanpassingen en medicatie is cruciaal voor het behoud van de nierfunctie.

Nierinfecties
Personen met ADPKD hebben een verhoogd risico op nierinfecties en urineweginfecties, die de nierfunctie verder kunnen beïnvloeden. Het vroegtijdig herkennen en behandelen van deze infecties is essentieel om complicaties te voorkomen.

Levensstijl en voedingspatroon
Een ongezonde levensstijl, waaronder een voedingspatroon dat rijk is aan zout en vetten, evenals een gebrek aan lichaamsbeweging, kan bijdragen aan de verslechtering van de nierfunctie bij mensen met ADPKD. Het handhaven van een gezond gewicht en een evenwichtig voedingspatroon kan de impact van de aandoening helpen verminderen.

Roken
Roken kan bijdragen aan de progressie van nierziekten, inclusief ADPKD. Het is gebleken dat roken de bloedstroom naar de nieren kan verminderen, wat de nierfunctie kan verslechteren. Het vermijden van tabaksproducten is daarom een belangrijke stap in het beheer van ADPKD.

Comorbiditeiten
Aanwezigheid van andere aandoeningen, zoals diabetes of hartaandoeningen, kan ook een rol spelen in de progressie van ADPKD. Het is belangrijk om deze comorbiditeiten effectief te beheren om de algehele gezondheid van de nieren te ondersteunen.

Door bewust te zijn van deze risicofactoren kunnen patiënten en zorgverleners beter anticiperen op mogelijke complicaties en maatregelen nemen om de progressie van ADPKD te vertragen. Regelmatige medische controles en een gezonde levensstijl zijn cruciaal voor het behoud van de nierfunctie en de algehele gezondheid.

Symptomen: Bloed in de urine, hoge bloeddruk en nierfalen

De klinische presentatie van autosomaal dominante polycystische nierziekte kan op elke leeftijd vanaf het tweede decennium beginnen. In de nieren ontwikkelen zich diverse goedaardige cysten van variabele grootte, die de nierfunctie aantasten. Vaak gaat de progressieve nierinsufficiëntie gepaard met acute episoden van lendenpijn en hematurie (bloed in de urine), vaak geassocieerd met de ontwikkeling van hypertensie. De snelheid van de progressie naar nierfalen is variabel. Bij de PKD2-genmutatie ontwikkelen de niercysten zich langzamer en treedt nierfalen tien tot vijftien jaar later op dan bij de PKD1-genmutatie. Het geslacht heeft ook invloed op de prognose van nierfalen. Mannen met ADPKD bereiken het stadium van nierfalen vijf tot zes jaar eerder dan vrouwen. De leeftijd waarop nierfalen optreedt, is variabel, zelfs tussen eeneiige tweelingen.

De meest voorkomende symptomen van ADPKD zijn:

• acute lendenpijn en/of bloed in de urine (hematurie) als gevolg van bloedingen in een cyste
• een nierontsteking (nefritis)
• een ontsteking van een cyste of steenvorming in de urinewegen (nierstenen)
• een urineweginfectie
• een zwelling van de buik indien de cysten groeien
• hypertensie (een hoge bloeddruk)
• lenden- of buikpijn door de toenemende grootte van de nieren
• roodheid van de huid (zelden)

Bij het optreden van nierfalen zijn de volgende symptomen mogelijk:

• een onregelmatige menstruatie
• erectiestoornissen
• frequent plassen (pollakisurie)
• gezwollen enkels, voeten en gezwollen handen
• kortademigheid
• misselijkheid
• vermoeidheid

Alarmsymptomen

• onverwachte gewichtsveranderingen
• ernstige vermoeidheid of krachtverlies
• extreme dorst en frequent urineren
• langdurige symptomen van ernstige hoofdpijn
• veranderingen in seksuele functie of voortplantingsproblemen
• aanhoudende problemen met de menstruatiecyclus
• verlies van spierkracht
• veranderingen in huidkleur of huidtextuur
• symptomen van een hormonale disbalans zoals hoge bloeddruk of lage bloeddruk

Diagnose en onderzoeken

De diagnose van ADPKD begint met een grondige medische geschiedenis en lichamelijk onderzoek. Artsen vragen vaak naar symptomen en doen testen om te bepalen welke hormonen afwezig zijn.

Lichamelijk onderzoek
Een lichamelijk onderzoek onthult vaak grote, onregelmatige nieren en eventueel een vergroting van de lever (hepatomegalie).

Diagnostisch onderzoek
De definitieve diagnose van autosomaal dominante polycystische nierziekte gebeurt aan de hand van een echografie. Deze nierbeelden kunnen echter dubbelzinnige resultaten geven, vooral bij patiënten jonger dan twintig jaar. De patiënt krijgt verder ook een urineonderzoek en een bloedonderzoek. Het urineonderzoek toont hematurie (bloed in de urine) en proteïnurie (eiwit in de urine). Het bloedonderzoek onthult symptomen van uremie (verhoogd ureumgehalte in het bloed) en/of anemie geassocieerd met chronisch nierfalen.

Differentiële diagnose
De ziekte van von Hippel-Lindau vertoont een vergelijkbaar klinisch beeld; al ontstaan hierbij vaker tumoren in de nieren dan echte cysten.

Behandeling

Zelfzorg
Een specifieke behandeling voor ADPKD is momenteel niet beschikbaar. De schade van de ziekte kan echter vertraagd worden door het aanhouden van een gezonde levensstijl. De bloeddruk moet hierbij goed gecontroleerd worden. Ook een zoutarme, gezonde en evenwichtige voeding met veel fruit, groenten en volle granen, voldoende lichaamsbeweging, veel water drinken en stoppen met roken zijn belangrijk.

Professionele medische zorg
Verder krijgt de patiënt ondersteunende behandeling in de vorm van bloeddrukverlagende geneesmiddelen, antibiotica (voor de behandeling van urineweginfecties) en pijnstillers. Nierdialyse, een niertransplantatie en het verwijderen van nierstenen zijn andere mogelijke behandelingen.

Opvolging
Kinderen en broers en zussen van patiënten met ADPKD krijgen regelmatig een screeningsonderzoek waarbij de arts de bloeddruk meet. Indien deze mensen hiertoe bereid zijn, krijgen ze ook een genetisch onderzoek. Een echografische screening wordt meestal niet uitgevoerd vóór de leeftijd van twintig jaar omdat op die leeftijd de cysten nog niet goed te detecteren zijn.

Prognose van cysten in nieren

De niercysten groeien vaak erg langzaam, en ze groeien trager als de bloeddruk onder controle blijft en de patiënt een gezonde levensstijl handhaaft. Na verloop van tijd kunnen ze echter de nieren beschadigen, waardoor sommige patiënten nierdialyse of een niertransplantatie nodig hebben. De snelheid van de progressie van de ziekte is onvoorspelbaar en hangt af van onder andere de levensstijl van de patiënt, de ernst van de symptomen en de soort genetische mutatie. Patiënten met een defect in het PKD1-gen ontwikkelen vaak eerder nierfalen dan patiënten met de PKD2-genmutatie.

Complicaties aandoening

Diverticulose
Bij diverticulose ontstaan zakjes of blaasjes in de wand van de dikke darm (divertikels).

Hypertensie
Hypertensie is een vroeg en zeer vaak voorkomend kenmerk van ADPKD. Een verhoging van de bloeddruk, nog steeds binnen het normale bereik, is vooral detecteerbaar bij jong aangetaste mensen en gaat gepaard met een vergroting van het linkerventrikel. Door de vergroting van het linkerventrikel ontstaat geen extreem hoge bloeddruk zoals bij andere nieraandoeningen of bij essentiële hypertensie. ACE-remmers zijn dan ook de eerstelijnsbehandeling voor dit type hoge bloeddruk. Een vroege controle van de bloeddruk is essentieel om cardiovasculaire complicaties te voorkomen, omdat deze complicaties een belangrijke doodsoorzaak vormen bij patiënten met ADPKD.

Intracraniële aneurysmavorming
Ongeveer 10% van de ADPKD-patiënten heeft een symptomatisch intracranieel aneurysma (een uitstulping in een bloedvat van de hersenen). De prevalentie is dubbel zo hoog in de subgroep van patiënten met een familiegeschiedenis van dergelijk aneurysma of met een subarachnoïdale bloeding (bloeding tussen hersenvliezen met hoofdpijn, stijve nek en oogproblemen). Dergelijke bloedingen gaan bij 20% tot 40% van de patiënten gepaard met voorafgaande symptomen zoals hoofdpijn die enkele uren tot twee weken voor het begin van een subarachnoïdale bloeding optreden. Hoofdpijn van plotselinge of ongebruikelijke ernstige aard vereist bij een patiënt met ADPKD verder onderzoek via een contrastversterkte spiraal-CT of MR-angiografie. Patiënten tussen de achttien en veertig jaar met een positieve familiegeschiedenis krijgen daarom regelmatig een screeningsonderzoek naar intracranieel aneurysma.

Levercysten
Ongeveer 30% van de patiënten ontwikkelt hepatische cysten (levercysten), en in een minderheid van de patiënten is de lever vergroot door de polycystische lever. Pijn, een infectie van cysten, en soms compressie van de galwegen, de poortader of leverinsufficiëntie zijn mogelijke symptomen. Zelden is een percutane drainage van pijnlijke cysten, een laparoscopische ingreep, of zelfs een gedeeltelijke hepatectomie (chirurgische verwijdering van de lever) nodig. Cysten in de pancreas (alvleesklier) komen eveneens voor.

Mitralisklepprolaps
Een uitzakking van de mitralisklep (klep tussen linkerboezem en linkerkamer in het hart) komt voor bij 20% van de patiënten met ADPKD. Het bloed stroomt hierbij terug naar de linkerboezem. Aortaregurgitatie is een ander verschijnsel van de nierziekte dat soms tot uiting komt.

Nierstenen
Nierstenen komen voor bij ongeveer 10-20% van de patiënten met ADPKD. Ze zijn vaak samengesteld uit urinezuur en zijn radiolucent. De behandeling van nierstenen gebeurt zoals bij andere patiënten met nierstenen, namelijk door percutane steenverwijdering en extracorporale lithotripsie.

Ontsteking van een cyste
De respons op standaard antibacteriële therapie is vaak onvoldoende. Lipofiele antibiotica die actief zijn tegen gramnegatieve bacteriën dringen beter door in de cysten. Dankzij de juiste antibiotica komt een ontsteking van een cyste zelden voor.

Pijn
Een minderheid van patiënten heeft chronische nierpijn die resistent is tegen veel pijnstillers, vermoedelijk door het drukeffect van grote cysten. Een chirurgische decompressie van dergelijke cysten biedt verlichting van de symptomen bij ongeveer tweederde van de patiënten. Een laparoscopische ingreep voor het verwijderen van cysten is een andere minimaal invasieve techniek.

Progressief nierfalen
Dit is de meest ernstige complicatie van ADPKD. Ongeveer 30% van de patiënten is nog in leven zonder dialyse of niertransplantatie op zeventigjarige leeftijd. De overlevingspercentages bij geregelde hemodialyse en na een niertransplantatie bij ADPKD zijn beter dan die van patiënten met andere primaire nierziekten.

Zwangerschap
De meeste zwangere vrouwen hebben een goede zwangerschap bij polycystische nierziekte, maar soms ontstaan levensbedreigende complicaties zoals pre-eclampsie (ernstige zwangerschapscomplicatie met eiwit in urine en hoge bloeddruk). Vrouwen die al een hoge bloeddruk hadden voor de zwangerschap lopen meer kans op het ontwikkelen van deze zwangerschapscomplicatie.

Preventie

Er is momenteel geen bewezen manier om autosomaal dominante polycystische nierziekte (ADPKD) te voorkomen, aangezien het een genetische aandoening is. Desondanks kunnen enkele maatregelen helpen om de progressie van de ziekte te vertragen en complicaties te verminderen:

Regelmatige medische controles
Vroege detectie en monitoring van de ziekte kunnen helpen om complicaties tijdig te identificeren en aan te pakken. Dit omvat regelmatige bloeddrukmetingen en nierfunctietests.

Bloeddrukmanagement
Het behouden van een gezonde bloeddruk is cruciaal voor patiënten met ADPKD. Het naleven van een voorgeschreven antihypertensieve therapie, zoals ACE-remmers, kan helpen om de progressie van de ziekte te vertragen.

Gezonde levensstijl
Een gezond voedingspatroon en regelmatige lichaamsbeweging kunnen bijdragen aan het behoud van een goede algemene gezondheid en helpen om de bloeddruk onder controle te houden. Het vermijden van zout en het handhaven van een gezond gewicht zijn aanbevelingen die nuttig kunnen zijn.

Vermijden van nierletsel
Activiteiten die risico op nierletsel met zich meebrengen, zoals contact sporten, moeten worden vermeden. Het beschermen van de nieren tegen letsel is belangrijk om verdere complicaties te voorkomen.

Beheer van symptomen
Symptomen zoals pijn en infecties moeten adequaat worden beheerd door middel van medische behandeling en opvolging. Tijdige behandeling van infecties en andere gerelateerde klachten kan helpen om verdere schade aan de nieren te voorkomen.

Genetische expertise
Voor mensen met een familiegeschiedenis van ADPKD kan genetische expertise nuttig zijn om de risico’s te begrijpen en om keuzes te maken over gezinsplanning.

Lees verder

• Niergezondheid: Tips voor gezonde nieren & goede nierfunctie
• Polycystische nierziekte: Veel cysten in nieren (niercysten)
• Cyste: Abnormaal gevormde zakvormige holte in lichaam
• Nierpijn: Oorzaken van pijn aan nier of pijnlijke nieren