Nierfalen: symptomen en oorzaken van nierinsufficiëntie

Het menselijk lichaam is te beschouwen als een biochemische fabriek die nooit stil ligt, maar altijd doordraait. Het lichaam maakt voortdurend de stoffen aan die het nodig heeft om adequaat te kunnen functioneren. Omgekeerd worden de schadelijke afvalstoffen uit de stofwisseling uitgescheiden door de nieren, twee boonvormige, roodbruine organen van ongeveer 10 cm lang en 6 cm breed. De nieren liggen achterin de buikholte tegen de rug aan. De nieren scheiden verder overtollig vocht af en ze produceren enkele belangrijke hormonen. Nierfalen of nierinsufficiëntie is de situatie die ontstaat als de nieren niet meer voldoende werken, waarbij de onderliggende oorzaak van verschillende aard kan zijn. Nierfalen heeft gevolgen voor vrijwel alle functies die normaal door een gezonde nier worden geregeld.

• Oorzaken van een verstoorde nierfunctie
• Acuut nierfalen
• Prenerale oorzaken
• Renale oorzaken
• Postrenale oorzaken
• Chronisch nierfalen
• Symptomen en klachten van acuut nierfalen
• Symptomen en klachten van chronisch nierfalen
• Gevolgen van acuut nierfalen
• Gevolgen van chronisch nierfalen
• Behandeling
• Medicijnen
• Gezond leven
• Voeding
• Dialyse
• Niertransplantatie
• Nieuwe bevindingen en ontwikkelingen

Oorzaken van een verstoorde nierfunctie

Een adequate nierfunctie is belangrijk voor het goed functioneren van het lichaam. Wanneer de werking van de nieren niet meer goed is, ontstaat een ophoping van afvalproducten van de stofwisseling en van overtollige dan wel schadelijke opgenomen stoffen. Men spreekt van nierschade, nierfalen of nierinsufficiëntie, wanneer de nieren niet (meer) naar behoren werken. Nierfalen kan diverse oorzaken hebben. Nierfalen kan het gevolg zijn van een acute situatie of van chronische problemen.

Acuut nierfalen

Bij acuut nierfalen gaat de nierfunctie snel achteruit en de acute storing gaat vaak gepaard met een sterke vermindering van de urineproductie. Er kunnen allerlei oorzaken aan te grondslag liggen. Acute aandoeningen van de nier worden vaak onderverdeeld in de volgende drie categorieën:

1. de 'postrenale' of urologische complicaties, welke zijn te wijten aan factoren die de uitstroom van urine beïnvloeden;
2. de 'prerenale' nieraandoeningen, ofwel een slecht functioneren van de nier als gevolg van een slechte bloeddoorstroming van de nier of een verminderde bloedtoevoer naar de nieren; en
3. renale oorzaken van nierfalen (schade rechtstreeks aan de nier zelf).

Prenerale oorzaken

Voorbeelden van prerenale (voor de nier) oorzaken van nierfalen zijn:

• Hypovolemie (laag of gering bloedvolume) door bloedverlies;
• Uitdroging door het verlies van te veel lichaamsvocht (bijvoorbeeld door overgeven, diarree, zweten, koorts) en uitdroging merk je aan een droge mond, soms zoute smaak op de lippen, droge slijmvliezen vooral voelbaar in je neus en ogen;
• Slechte opname van vloeistoffen;
• Medicatie (diuretica of plaspillen kunnen bijvoorbeeld leiden tot overmatig vochtverlies); en
• Abnormale bloedstroom naar en van de nier door een vernauwing van de nierslagaders (bijvoorbeeld als gevolg van atherosclerose of aderverkalking, ofschoon plotselinge volledige afsluiting van een nierslagader vrij zeldzaam is).

Renale oorzaken

Renale oorzaken van nierfalen zijn onder meer:

• Sepsis of bloedvergiftiging. Dit ontstaat wanneer een infectie zich verspreidt door het gehele lichaam.Veelal ligt er een ernstige infectie, zoals buikvliesontsteking of longontsteking aan ten grondslag, maar soms kan een ontstoken kies of een blaasontsteking ook de oorzaak zijn van een sepsis.
• Medicijnen. Sommige medicijnen kunnen schade aan de nieren veroorzaken, zoals de zogenoemde NSAID’s (diclofenac, ibuprofen en naproxen). Andere potentieel toxische medicijnen zijn bijvoorbeeld sommige antibiotica.
• Rhabdomyolyse. Een zeldzame aandoening die zowel bij kinderen als bij volwassenen kan optreden en welke gekenmerkt wordt door afbraak van het dwarsgestreepte spierweefsel. Het spiereiwit myoglobine komt in het bloed terecht wanneer de spiercelwanden kapot gaan komt. De nieren zullen het bloed hiervan proberen te zuiveren, maar zij zijn echter niet in staat te grote hoeveelheden myoglobine te verwerken. Hierdoor kunnen de nieren beschadigd raken.
• Multipel myeloom of ziekte van Kahler. Dit betreft een kwaadaardige aandoening van plasmacellen, die zich meestal in het beenmerg bevinden. Als gevolg van de aandoeningen kunnen de nieren of het hart beschadigd raken.
• Acute glomerulonefritis, acute nefritisch syndroom of nierfilterontsteking. Dit betreft een nieraandoening waarbij de glomeruli (kluwentjes haarvaten in de nier die het bloed filtreren) van de nieren ontstoken zijn.

Postrenale oorzaken

Bij postrenale (na de nier) oorzaken is er sprake van een obstructie of blokkade van het afvoersysteem van urine (een zogeheten 'afvoerbelemmering'), als gevolg waarvan het niet mogelijk is de urine uit te scheiden. De nieren kunnen de urine niet afvoeren en kan er ontstaat stuwing. Bekend zijn de nierstenen. Door een niersteen in de nierafvoerbuis kan de normale afvloei van de urine worden verhinderd. Voorts kan obstructie van de blaas of de urineleiders leiden tot drukverhoging, omdat de nieren ondertussen wel urine blijven produceren. De obstructie werkt als een dam, waarbij de urine zich ophoopt in de nieren. Wanneer de druk stijgt en een bepaalde hoogte bereikt, kunnen de nieren beschadigd raken. Verder kan prostaathypertrofie (prostaatvergroting) of prostaatkanker er voor zorgen dat de urinebuis geblokkeerd wordt, waardoor de blaas niet kan leeglopen.

Chronisch nierfalen

Chronisch nierfalen ontwikkelt zich gedurende maanden en jaren. De meest voorkomende oorzaken van chronische nierinsufficiëntie zijn:

• Slecht gecontroleerde diabetes mellitus (suikerziekte);
• Slecht gecontroleerde hoge bloeddruk (hypertensie); en
• Chronische glomerulonefritis (chronische ontsteking van de nierfilters).

Minder frequente oorzaken
Minder vaak voorkomende oorzaken van chronisch nierfalen zijn:

• Polycystische nierziekte. Door de aanwezigheid van meervoudige cysten wordt geleidelijk het normale nierweefsel verdrongen. De nieren zetten langzaamaan op, gaan steeds slechter functioneren en uiteindelijk treedt nierfalen op;
• Reflux nefropathie. Onbehandelde urineweginfecties kunnen aanleiding geven tot littekenvorming, ook bekend als reflux Nefropathie. Dit veroorzaakt permanente schade aan nierweefsel;
• Nierstenen (zie boven); en
• Prostaataandoeningen. De prostaat kan groter worden en de urinebuis steeds meer afsluiten.

Symptomen en klachten van acuut nierfalen

Bij acute (plotseling opkomende) nierproblemen ontstaat de klachten binnen enkele uren, dagen of weken. Deze acute verstoring in de nierwerking gaat vaak gepaard met een sterke vermindering van de urineproductie. Ook kan de urine een roodbruine kleur krijgen. Het lichaam houdt vocht vast, waardoor de bloeddruk omhoog gaat. Het overtollige vocht kan aanleiding geven tot allerlei klachten:

• kortademigheid;
• benauwdheid;
• vochtophoping onder de huid (oedeem); en
• verwardheid.

Voorts kun je last krijgen van misselijkheid en een vermindering van de eetlust.

Symptomen en klachten van chronisch nierfalen

Bij chronische stoornissen in de nierwerking ontstaan de klachten vaak geleidelijk. Beginnende nierinsufficiëntie heeft niet zelden een asymptomatisch verloop, dat wil zeggen zonder ziekteverschijnselen. De eerste symptomen zijn vaak weinig specifiek. Je kunt bijvoorbeeld last hebben van vermoeidheid. Ook kan in een vroeg stadium hoge bloeddruk optreden. Dat is dan ook de reden dat bij alle hoge bloeddruk-patiënten de nierfunctie regelmatig gecontroleerd moet worden.

Typerend voor ernstige nierinsufficiëntie is de zware vermoeidheid. Andere klachten die kunnen optreden, zijn:

• misselijkheid;
• braken (overgeven);
• verminderde eetlust;
• vermagering;
  Urineonderzoek / Bron: Istock.com/jacky9946
• spierkrampen (bijvoorbeeld beenkrampen), spiersamentrekkingen en spierzwakte;
• tintelingen en gevoelsverlies in de armen en de benen;
• trillingen (tremor);
• vatbaarheid voor infecties;
• jeuk en een droge huid;
• nagelafwijkingen:
• witte vlekjes op de nagel (leukonychia);
• nagelloslating (onycholyse);
• Lepeltjesnagels (koilonychia).

Door middel van een bloed- en urineonderzoek kan worden nagaan of de nierwerking normaal of verstoord is.

Gevolgen van acuut nierfalen

Vaak is de acute aandoening omkeerbaar, wat betekent dat de nierwerking zich weer herstelt nadat de onderliggende oorzaak is weggenomen. Vaak zul je ook geen blijvende stoornis in de werking van de andere organen eraan overhouden.

Gevolgen van chronisch nierfalen

Chronische nierinsufficientie kan leiden tot onder meer de volgende complicaties:

• Hoge bloeddruk, welke wordt veroorzaakt door:
• ophoping van veel vocht in het lichaam doordat de nieren niet in staat zijn om voldoende zout en water uit te scheiden; en
• door de toegenomen secretie van een hormoon, renine, hetgeen bloeddrukverhogend werkt.
• Als gevolg van hoge bloeddruk een verhoogd risico op hart- en vaatziekten]: angina pectoris (pijn on de borst), hartinfarct en Cerebro Vasculair Accident (CVA).
• Zware vermoeidheid, algehele malaise, geheugenstoornissen, misselijkheid, vermindering van eetlust.
• Spierkrampen, jeuk en een droge huid.
• Waterretentie (het ophouden van water) met gevaar voor oedemen en hart-decompensatie.
• Bloedarmoede omdat door beschadigde nierweefsel de nieren niet langer erytropoëtine kunnen aanmaken. Dit hormoon stimuleert de productie van rode bloedcellen door het beenmerg.
• Verminderde weerstand tegen infecties.
• Stollings- en immuniteitsstoornissen.
• Verstoorde botstofwisseling.
• Stoornissen van het zenuwstelsel.
• Bij mannen kan impotentie, libidoverlies optreden.
• Bij vrouwen kan onvruchtbaarheid, amenorrhoe (wegvallen van de menstruatie) en libidoverlies optreden.

Behandeling

Bij chronische nierschade is de nierfunctie (dat is de capaciteit van de nieren om het bloed te filteren) onvoldoende. Er is geen uitzicht op herstel. Wanneer nierweefsel eenmaal langdurig beschadigd is, kan het zich niet meer herstellen. Er wordt daarom alles aan gedaan om beschadiging aan de nieren te voorkomen. Dit doet men door het behandelen van de onderliggende oorzaken en het behouden van de nierfunctie door medicijnen, leefregels en dieet. In het uiterste geval is transplantatie of dialyse nodig om in leven te blijven.

Medicijnen

Medicijnen kunnen eraan bijdragen dat nierschade beperkt wordt. Of en welke medicijnen je nodig hebt, hangt af van je persoonlijke situatie; of je bijvoorbeeld hoge bloeddruk, diabetes of een nierziekte hebt. Je behandelend arts weet daar meer over.

Gezond leven

Gezond leven is vooral voor nierpatiënten belangrijk, omdat het verergering van nierschade helpt afremmen. Hiermee verklein je het risico op nierfalen en hart- en vaatziekten. Zorg dus dat je:

• gezond en gevarieerd eet;
• minder zout eet,;
• voldoende beweegt;
• niet rookt; en
• matig alcohol drinkt.

Voeding

De behandelend arts schrijft pas een dieet voor als dat nodig is. Afhankelijk van de oorzaak en de ernst van de opgetreden nierschade, kan het gaan om zout (natrium), eiwit, fosfaat, kalium en/of vocht. Een diëtist kan hierbij helpen.

De nieren hebben onder andere als taak om afvalstoffen via de urine uit te scheiden. Bij een verminderde nierfunctie, worden de afvalstoffen niet allemaal uitgeplast en blijven ze achter in het bloed. Door aanpassingen in je dieet te maken, kun je de inname van afvalstoffen beperken. Het kan zijn dat je een eiwit-beperkt dieet krijgt. Uit eiwitten ontstaat namelijk de afvalstof ureum. Hoeveel eiwit je mag gebruiken hangt af van je gewicht en de mate waarin je nieren nog goed functioneren. Ook is het gebruik van (te) veel zout af te raden. Voeg geen zout toe aan de warme maaltijd en gebruik bij voorkeur geen kant-en-klare producten. Daar is vaak veel zout aan toegevoegd.

Dialyse

Dialyse neemt een deel van de taak van de nieren over wanneer deze nauwelijks nog werken en een transplantatie niet (meteen) kan. Je hebt dan een kunstnier nodig om in leven te blijven. Deze zuivert het bloed. Meestal vangt men met dialyse aan als de nierfunctie nog maar 10 tot 15 procent bedraagt. Ook patiënten die wachten op een niertransplantatie (de wachtlijst is heel lang), zullen eerst nierdialyse krijgen.

Er zijn twee manieren om te dialyseren:

• Peritoneaaldialyse (PD), waarbij je buikvlies afvalstoffen uit je bloed filter. Voor deze behandeling krijg je een katheter in je buik.
• Hemodialyse (HD), waarbij een kunstnier in een machine je bloed filtert. De dialysemachine wordt aangesloten op een bloedvat.

Peritoneaaldialyse geeft meer vrijheid is minder vermoeiend, maar geeft ook meer complicaties, zoals buikvliesontsteking. Er wordt gewerkt aan betere dialysebehandelingen. Er wordt momenteel een draagbare kunstnier ontwikkeld, die nierpatiënten wereldwijd meer vrijheid en energie kan geven.

Niertransplantatie

Bij een niertransplantatie verwijdert de chirurg een beschadigde nier en vervangt deze vervangt voor een gezonde nier van een donorpatiënt.


Noot:

1. Chava L. Ramspek en Joris I. Rotmans. Obesitas verhoogt risico op chronische nierschade, ook bij metabool gezonde mensen. Citeer dit artikel als: Ned Tijdschr Geneeskd. 2016;160:D233

Lees verder

• Nieren: functie, ligging, anatomie en werking van de nieren
• Nieraandoeningen: symptomen, oorzaken en behandeling
• Nierkanker: symptomen, oorzaak, behandeling en prognose
• Nierstenen: symptomen, oorzaken, behandeling en verwijderen
• Nierpijn: oorzaken pijn aan de nieren, nierstreek en rugpijn