Quinolonen (chinolonen, fluorquinolonen): Soort antibiotica

Quinolonen, ook wel bekend als fluorquinolonen, chinolonen of fluorchinolonen, zijn breedspectrumantibiotica die veelvuldig worden ingezet bij de behandeling van bacteriële infecties. Deze antibiotica remmen de bacteriële DNA-synthese, wat de groei van bacteriën belemmert en uiteindelijk leidt tot hun dood. Hoewel quinolonen effectief kunnen zijn tegen een breed scala aan bacteriën, worden ze vaak als 'reserve-antibiotica' ingezet wanneer andere antibiotica falen of onvoldoende effectief blijken. Het gebruik van quinolonen is echter geassocieerd met potentiële ernstige bijwerkingen, wat hun toepassing zorgvuldig vereist.

• Epidemiologie van quinolonen
• Werkingsmechanisme van quinolonen
• Indicatie van gebruik van quinolonen
• Grampositieve en gramnegatieve bacteriën
• Bacteriële infecties
• Tegenindicatie van chinolonen-antibiotica
• Resistentie van fluorchinolonen
• Toedieningswijze van chinolonen
• Bijwerkingen van fluorquinolonen
• Hart
• Hersenen
• Huid
• Maag en darmen
• Pezen
• Andere bijwerkingen
• Risico's en bijwerkingen van quinolonen
• Complicaties
• Preventie van complicaties bij gebruik van quinolonen
• Alternatieven voor quinolonen
• Toekomst van quinolonen

Epidemiologie van quinolonen

Quinolonen worden wereldwijd veelvuldig gebruikt voor de behandeling van bacteriële infecties, vooral in ziekenhuisomgevingen, waar resistentie tegen andere antibiotica vaak voorkomt. Hun gebruik is in de afgelopen jaren echter meer gereguleerd geworden door de toename van antibioticaresistentie, wat resulteert in strengere richtlijnen voor de voorschrijving van deze middelen. In landen zoals de Verenigde Staten en de EU zijn er duidelijke richtlijnen voor het gebruik van quinolonen bij luchtweginfecties en urineweginfecties, waarbij voorkeur wordt gegeven aan andere antibiotica wanneer mogelijk.

Prevalentie van quinolon-gerelateerde infecties
De prevalentie van infecties die effectief kunnen worden behandeld met quinolonen is wereldwijd verschillend, afhankelijk van de regio en de lokale antibioticaresistentie. In ontwikkelingslanden worden quinolonen vaak ingezet voor de behandeling van urineweginfecties, terwijl in westerse landen de focus ligt op de behandeling van luchtweginfecties en ziekenhuisgerelateerde infecties. De prevalentie van resistente bacteriën, zoals Escherichia coli en Pseudomonas aeruginosa, neemt toe, wat de effectiviteit van quinolonen als behandelingsoptie in gevaar brengt.

Beperkingen van quinolonen in de geneeskunde
Hoewel quinolonen krachtig zijn, brengen ze aanzienlijke risico's met zich mee, zoals gastro-intestinale problemen, neurologische bijwerkingen en peesscheuring. Door de opkomst van antibioticaresistentie en de risico’s die gepaard gaan met het gebruik van quinolonen, zijn er strengere voorschriften voor hun gebruik. Dit heeft geleid tot een verschuiving naar alternatieve behandelingsopties bij minder ernstige infecties, waarbij quinolonen alleen worden voorgeschreven in gevallen van ernstige infecties of wanneer andere antibiotica niet effectief zijn.

Werkingsmechanisme van quinolonen

Quinolonen werken door in te grijpen op de bacteriële enzymen DNA-gyrase en topoisomerase IV. Deze enzymen zijn van cruciaal belang voor de replicatie en het herstel van bacterieel DNA. Door de werking van deze enzymen te blokkeren, voorkomen quinolonen de replicatie van bacteriën, wat leidt tot bacteriële dood. Fluorquinolonen, die een fluoratoom bevatten, hebben een breder spectrum van activiteit dan traditionele chinolonen en zijn daardoor effectiever tegen een breed scala aan bacteriën.

Ingrijpen op bacteriële DNA-replicatie
Quinolonen verhinderen de werking van de DNA-gyrase en topoisomerase IV, twee enzymen die verantwoordelijk zijn voor het onderhoud van het bacteriële DNA tijdens de celdeling. Het blokkeren van deze enzymen verhindert dat bacteriën hun DNA kunnen repliceren, wat hen verhindert zich voort te planten en uiteindelijk leidt tot bacteriële dood. Dit maakt quinolonen effectief tegen een breed scala van bacteriën, waaronder E. coli, Klebsiella pneumoniae en Pseudomonas aeruginosa.

Breder spectrum van fluorquinolonen
Fluorquinolonen, zoals ciprofloxacine en levofloxacine, bevatten een fluoratoom, wat hen een sterker antimicrobieel effect geeft. Dit maakt ze effectiever tegen zowel gram-positieve als gram-negatieve bacteriën. Fluorquinolonen worden vaak voorgeschreven bij ernstige infecties, zoals longontsteking en urineweginfecties, vooral wanneer andere antibiotica geen effect hebben. Ze zijn ook nuttig bij het behandelen van infecties veroorzaakt door resistente bacteriën.

Indicatie van gebruik van quinolonen

Grampositieve en gramnegatieve bacteriën

Chinolonen zijn verwant aan nalidixinezuur, een oudere stof die na orale toediening slechts lage serumconcentraties bereikt. Hierdoor is het gebruik van nalidixinezuur beperkt tot infecties in de urinewegen, waar het goed geconcentreerd is. Nieuwere chinolonen, zoals moxifloxacine, gemifloxacine en gatifloxacine, hebben verbeterde activiteit tegen grampositieve pathogenen, zoals Chlamydia, Mycoplasma en stafylokokkenbacteriën. Breedspectrum chinolonen zoals ciprofloxacine zijn eveneens effectief tegen gramnegatieve bacteriën, waaronder Pseudomonas aeruginosa, Campylobacter, Legionella en Neisseria gonorrhoeae.

Bacteriële infecties

Fluorchinolonen zijn nuttig bij de behandeling van diverse bacteriële infecties, waaronder:

• antrax (miltvuur: infectie met symptomen aan huid en longen)
• bloedvergiftiging (sepsis)
• botinfecties
• huidinfecties
• Luchtweginfecties: Nieuwere orale chinolonen bieden een alternatief voor bètalactamantibiotica bij lagere luchtweginfecties
• meningokokkeninfecties
• ooginfecties
• reizigersdiarree (enkel bij ernstige symptomen)
• seksueel overdraagbare aandoeningen zoals gonorroe en niet-specifieke urethritis door Chlamydia trachomatis
• Urineweginfecties

Tegenindicatie van chinolonen-antibiotica

Het gebruik van chinolonen wordt afgeraden in de kindertijd (tot 16 jaar) en tijdens de zwangerschap. Ook patiënten die corticosteroïden (krachtige ontstekingsremmers die het immuunsysteem onderdrukken) gebruiken, dienen deze antibiotica te vermijden. Bovendien is het gebruik van chinolonen niet aanbevolen bij patiënten met tendinitis (peesontsteking).

Resistentie van fluorchinolonen

In veel landen is 30-40% van Escherichia coli resistent tegen fluorchinolonen. Antibioticaresistentie is ook een groeiend probleem bij Salmonella, Vibrio cholerae en Staphylococcus aureus, inclusief MRSA-stammen.

Toedieningswijze van chinolonen

Chinolonen zijn beschikbaar in diverse toedieningsvormen:

• Drank
• Infuusvloeistof
• Oogdruppels
• Tabletten
• Vloeistof voor injecties

Bijwerkingen van fluorquinolonen

Hart

Een verlengd QT-interval is in verband gebracht met het gebruik van fluorchinolonen. De Rijksoverheid meldde in oktober 2020 dat chinolonen het risico verhogen op een aorta-aneurysma (verwijding van de aorta) en een aortadissectie (scheur in de binnenwand van de aorta).

Hersenen

Neurotoxiciteit (schade aan de hersenen) kan optreden bij het gebruik van fluorchinolonen. Mogelijke symptomen zijn onder andere:

• Convulsies (stuipen: oncontroleerbare bewegingen)
• Delier
• Duizeligheid
• Smaakstoornissen
• Epileptische aanvallen
• Hallucinaties
• Hoofdpijn

Huid

Mogelijke huidgerelateerde bijwerkingen zijn onder andere lichtgevoelige huiduitslag, jeuk, roodheid van de huid, het Stevens-Johnson-syndroom of toxische epidermale necrolyse.

Maag en darmen

Problemen met maag en darmen kunnen voorkomen, waaronder buikpijn, braken, diarree, misselijkheid en maagpijn.

Pezen

Peesbeschadiging, zoals peesruptuur (met name van de achillespees), kan optreden binnen 48 uur na gebruik van het medicijn. Bij optreden van deze bijwerking moet het geneesmiddel onmiddellijk worden gestaakt.

Andere bijwerkingen

Andere mogelijke bijwerkingen omvatten:

• Bloedafwijkingen
• Candidiasis
• Clostridium difficile-geassocieerde diarree
• Hypoglykemie (verlaagde bloedsuikerspiegel) of hyperglykemie (verhoogde bloedsuikerspiegel)
• Leverproblemen
• Nierproblemen
• Slaapstoornissen

Vanwege de aanzienlijke kans op ernstige bijwerkingen, kiezen artsen vaak eerst voor andere antibiotica om bacteriële infecties te bestrijden. Quinolonen worden doorgaans pas voorgeschreven als andere behandelingen falen of onvoldoende effectief blijken.

Risico's en bijwerkingen van quinolonen

Hoewel quinolonen effectief zijn bij de behandeling van bacteriële infecties, kunnen ze aanzienlijke bijwerkingen veroorzaken, die de behandeling bemoeilijken. De bekendste bijwerkingen zijn tendinitis, peesscheuring, gastro-intestinale problemen en neurologische symptomen. Bij oudere patiënten en patiënten met een verminderde nierfunctie is het risico op bijwerkingen groter. Dit heeft geleid tot herzieningen van de voorschrijfpraktijken voor quinolonen, waarbij artsen meer terughoudend zijn bij het voorschrijven van deze medicijnen, vooral bij patiënten die risico lopen op ernstige bijwerkingen.

Tendinitis en peesscheuring
Een van de bekendste bijwerkingen van quinolonen is de verhoogde kans op tendinitis en peesscheuring, vooral bij ouderen en patiënten die corticosteroïden gebruiken. Dit risico is het grootst bij fluorquinolonen en kan leiden tot langdurige invaliditeit. Het wordt aanbevolen om het gebruik van quinolonen bij risicopatiënten te beperken, tenzij er geen alternatieve behandelingsopties beschikbaar zijn.

Neurologische en gastro-intestinale bijwerkingen
Neurologische bijwerkingen, zoals hoofdpijn, duizeligheid en hallucinaties, komen ook voor bij het gebruik van quinolonen. Deze bijwerkingen kunnen de kwaliteit van leven van patiënten aanzienlijk beïnvloeden. Daarnaast kunnen gastro-intestinale bijwerkingen zoals misselijkheid, braken en diarree optreden, wat het gebruik van quinolonen onaantrekkelijk maakt voor patiënten die al last hebben van spijsverteringsproblemen.

Complicaties

Chinolonen kunnen naast de genoemde bijwerkingen ook leiden tot verdere complicaties, zoals:

• Hartproblemen: Naast het verlengde QT-interval kunnen ernstige hartproblemen zoals aorta-aneurysma en aortadissectie optreden.
• Neurologische complicaties: Langdurig gebruik kan leiden tot epileptische aanvallen en hallucinaties, met langdurige impact op de mentale gezondheid.
• Peesrupturen: Vooral de achillespees is gevoelig voor scheuren, wat kan leiden tot langdurige mobiliteitsproblemen.
• Kinetische stoornissen: Bijwerkingen zoals duizeligheid en coördinatiestoornissen kunnen het risico op vallen en ongelukken verhogen.

Preventie van complicaties bij gebruik van quinolonen

Om de risico's en complicaties bij het gebruik van quinolonen te minimaliseren, kunnen de volgende preventieve maatregelen worden genomen:

• Zorgvuldige Selectie van Patiënten: Vermijd het voorschrijven van quinolonen aan patiënten met een geschiedenis van tendinitis of die corticosteroïden gebruiken.
• Regelmatige Monitoring: Patiënten die quinolonen gebruiken moeten regelmatig worden gecontroleerd op bijwerkingen zoals hartproblemen en peesbeschadiging.
• Alternatieve Behandelingen: Overweeg alternatieve antibiotica als eerste behandelingsoptie, vooral bij patiënten met een verhoogd risico op bijwerkingen.
• Educatie van Patiënten: Informeer patiënten over de mogelijke bijwerkingen en symptomen van complicaties, zodat ze tijdig medische hulp kunnen zoeken.
• Voorzichtigheid bij Oudere Volwassenen: Oudere patiënten kunnen extra kwetsbaar zijn voor bijwerkingen en complicaties. Het gebruik van quinolonen bij deze groep dient met uiterste voorzichtigheid te worden overwogen.

Alternatieven voor quinolonen

Vanwege de bijwerkingen en de opkomst van antibioticaresistentie is er een toenemende voorkeur voor alternatieve antibiotica. Deze alternatieven kunnen onder meer penicillines, cefalosporines, en macroliden zijn, afhankelijk van de aard van de infectie en de gevoeligheid van de betrokken bacteriën. Het gebruik van quinolonen wordt nu vaak beperkt tot ernstige infecties waarbij andere antibiotica niet effectief blijken te zijn.

Gebruik van andere antibiotica bij luchtweginfecties
Bij de behandeling van luchtweginfecties worden quinolonen steeds minder vaak voorgeschreven, ten gunste van andere antibiotica zoals amoxicilline of doxycycline. Deze antibiotica hebben minder bijwerkingen en zijn vaak effectiever bij de behandeling van veelvoorkomende luchtweginfecties. Alleen in gevallen van ziekenhuisgerelateerde infecties of bij infecties veroorzaakt door resistente bacteriën wordt nog vaak een quinolon voorgeschreven.

Antibioticaresistentie en de rol van alternatieven
De groeiende bezorgdheid over antibioticaresistentie heeft geleid tot meer onderzoek naar alternatieve behandelingsopties voor infecties die door quinolonen worden behandeld. Er wordt gekeken naar nieuwe antibiotica, zoals de zogenaamde 'derde generatie' antibiotica, die effectiever zijn tegen resistente bacteriën. Ook wordt er onderzoek gedaan naar bacteriofaagtherapie, een alternatief waarbij virussen die bacteriën infecteren worden gebruikt om infecties te bestrijden.

Toekomst van quinolonen

De toekomst van quinolonen ligt in het verbeteren van hun effectiviteit en het verminderen van bijwerkingen. Wetenschappers onderzoeken nieuwe vormen van quinolonen die minder toxisch zijn voor de patiënt, terwijl ze nog steeds effectief blijven tegen resistente bacteriën. Daarnaast wordt er veel aandacht besteed aan het rationele gebruik van antibiotica om de opkomst van resistentie verder tegen te gaan. Het is belangrijk dat quinolonen met zorg en onder strikte medische begeleiding worden gebruikt om hun effectiviteit te behouden in de strijd tegen infecties.

Innovaties in quinolonontwikkeling
De ontwikkeling van nieuwe quinolonen met verbeterde eigenschappen, zoals verminderde toxiciteit en bredere werkingsspectra, is een belangrijk onderzoeksgebied. Wetenschappers proberen ook de resistentieproblemen aan te pakken door nieuwe combinatietherapieën te onderzoeken, waarbij quinolonen worden gecombineerd met andere antibiotica of middelen die resistentie kunnen verminderen. Dit zou kunnen bijdragen aan het behoud van de effectiviteit van quinolonen in de toekomst.

Verantwoord gebruik van quinolonen
Het verantwoorde gebruik van quinolonen is cruciaal om hun effectiviteit te behouden. Dit houdt in dat ze alleen worden voorgeschreven wanneer absoluut noodzakelijk, en dat patiënten nauwlettend worden gecontroleerd op bijwerkingen. Het bevorderen van goed antibioticagebruik en het ontwikkelen van alternatieven zijn van essentieel belang om de impact van antibioticaresistentie tegen te gaan.

Lees verder

• Antibiotica: Geneesmiddelen tegen een bacteriële infectie
• Antibioticaresistentie: Geen werking meer van antibiotica