Meningokokkenziekte: Sepsis en meningitis door bacteriën

Meningokokkenziekte (meningokokkemie) is een ernstige besmettelijke aandoening veroorzaakt door meningokokken, een type bacteriën. Wanneer de bacteriën het neusslijmvlies en de bloedbaan binnendringen via nauw contact of door het inademen van luchtdeeltjes waarin zich de bacteriën bevinden, ontstaan tal van neurologische symptomen. Enkele voorbeelden hiervan zijn verwardheid, koorts, een snelle ademhaling, een rode huid, en het uitvallen van meerdere organen. Snelle medische hulp is uitermate belangrijk als bij het vermoeden van een meningokokkenaandoening. Dit gebeurt met behulp van medicatie en ondersteunende behandelingen. Een vaccinatie is voorhanden voor deze bacteriële infectie.

• Epidemiologie van bacteriële infectie
• Oorzaken: Meningokokken (bacteriën)
• Risicofactoren van meningokokkenziekte
• Symptomen
• Meningitis (meningokokkenmeningitis)
• Sepsis (meningokokkensepsis)
• Chronische meningokokkenziekte
• Focale meningokokkeninfectie
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling van bacteriën met antibiotica
• Prognose en complicaties
• Korte termijn
• Lange termijn
• Preventie van meningitis en sepsis door M. meningitidis
• Vaccinatie
• Ziektekiemen voorkomen

Epidemiologie van bacteriële infectie

Neisseria meningitidis, de verwekker van de meningokokkenziekte, is wereldwijd aanwezig in twaalf grote serogroepen. In Afrika bezuiden de Sahara en delen van Azië waar meningokokken van groep A heerst, veroorzaakt dit meestal epidemische ziekten. Groepen Y en W kunnen ook een epidemische infectie veroorzaken, terwijl groepen B en C (die de overheersende stammen in Europa en Noord-Amerika zijn) vaak sporadisch zijn. In Nederland zijn de serogroepen B, A, C, W135, X, Y, Z en 29E vooral aanwezig. In Nederland worden jaarlijks enkele tientallen gevallen van een meningokokkenziekte gerapporteerd volgens de RIVM. Bij circa één op de vier patiënten met meningitis is de bacterie Neisseria meningitidis de veroorzaker. De ziekte komt verder vaker voor tijdens het droge seizoen (december tot juni).

Oorzaken: Meningokokken (bacteriën)

Neisseria is een geslacht van koffieboonvormige, gramnegatieve diplokokken (bacteriën die groeien als paren). Neisseria meningitidis (meningokok) is de verwekker van een meningokokkenziekte (meningitis en sepsis). De mens is het enige bekende reservoir voor het organisme, dat asymptomatisch wordt gedragen in de nasofarynx (neus-keelholte) van 5-20% van de algemene bevolking. Een meningokokkenziekte treedt op wanneer de bacteriën het neusslijmvlies binnendringen en de bloedbaan binnendringen. Dit gebeurt alleen bij een klein percentage van de gekoloniseerde bacteriën. De meningokokkenziekte is een besmettelijke infectie waarbij de verspreiding gebeurt door nauw contact, zoals leven met of kussen van een besmette patiënt. Daarnaast is een langdurige blootstelling aan bacteriën die zich in de lucht bevinden (door hoesten of niezen), ook mogelijk. Een indirecte overdracht van de infectie via voorwerpen is mogelijk, maar gebeurt zelden.

Risicofactoren van meningokokkenziekte

Volgende risicofactoren zijn bekend voor een meningokokkenziekte:

• geslacht: mannelijk geslacht
• gezinsleden van patiënten met een meningokokkenziekte
• leeftijd: tieners, jongvolwassenen, kinderen jonger dan vijf jaar
• levensstijl: rokers en passief meerokers, blootstelling aan stof, intraveneus (via een ader) druggebruik
• genetische factoren
• reizen naar endemische gebieden
• verzwakt immuunsysteem
• ziekten:
• chronisch obstructieve longlijden (COPD)
• complementdeficiënties die familiaal optreden, zoals deficiëntie van C3, C5-C8, properdine.
• diabetes mellitus (suikerziekte)
• hiv-infectie
• hyposplenie (verminderde werking van milt) en asplenie (geen werkende milt)
• kanker
• levercirrose
• nierinsufficiëntie (onvoldoende werking van de nieren)
• trauma met open verbinding tussen nasofarynx en meningen (hersenvliezen)
• virale luchtweginfectie (door influenzavirus)

Symptomen

Een invasieve meningokokkeninfectie veroorzaakt meningitis (hersenvliesontsteking), sepsis (bloedvergiftiging) of beiden. De incubatieperiode (tijd tussen het oplopen van de besmetting en het verschijnen van de symptomen) bedraagt twee tot tien dagen, met een gemiddelde van drie tot vier dagen.

Meningitis (meningokokkenmeningitis)

Meningokokkenmenigitis presenteert zich meestal met de klassieke triade van hoofdpijn, plotselinge koorts en nekstijfheid. Braken, misselijkheid, een verhoogde gevoeligheid voor licht (fotofobie), verwardheid, een verminderd bewustzijn en andere neurologische tekenen doen zich voor. Sommige patiënten ervaren vooral in de vroege stadia echter slechts milde symptomen.

Sepsis (meningokokkensepsis)

Meningokokkensepsis ontstaat wanneer de bacteriën het bloed zijn binnengedrongen. Dit veroorzaakt de typische kenmerken van een septische shock (complicatie van sepsis met lage bloeddruk), zoals vermoeidheid, braken, koude handen en voeten, koude rillingen, koorts, spierpijn, een snelle ademhaling (tachypneu), diarree, en hypotensie (een lage bloeddruk). Deze symptomen gaan mogelijk gepaard met een donkerpaarse huiduitslag met kleine puntbloedingen of grote bloedingen. In sommige gevallen gaat de patiënt snel achteruit, met een shock, een verspreide intravasculaire coagulatie (bloedstollingsziekte) en multiorgaanfalen (uitvallen van meerdere organen).

Chronische meningokokkenziekte

Af en toe komen verschijnselen van een chronische meningokokkenziekte tot uiting. Hierbij ervaren patiënten met intervallen van twee tot veertien dagen koortspieken. De patiënten hebben dan koude rillingen, een vlekkige rode huid, pijnlijke gewrichten en gezwollen gewrichten.

Focale meningokokkeninfectie

Soms is ook slechts één weefsel of orgaan aangetast zoals:

• artritis (gewrichtsontsteking)
• cervicitis (ontsteking van de baarmoederhals met abnormale vaginale bloedingen)
• conjunctivitis (oogbindvliesontsteking)
• faryngitis (keelontsteking)
• myocarditis (hartspierontsteking)
• pericarditis (ontsteking van het hartzakje)
• pneumonie (longontsteking)
• uretritis (ontsteking van de urinebuis met pijn bij het plassen)

Diagnose en onderzoeken

De aanwezigheid van meningitis en septikemie (sepsis) met een typische huiduitslag is sterk suggestief voor meningokokken. Gramnegatieve diplokokken zijn aanwezig op gramkleuring van een lumbale punctie (ruggenprik) of van een aspiraat uit petechiën (puntbloedingen). Meningokokken zijn tevens te kweken uit hersen- of ruggenmergvocht of bloed, of zijn anders te detecteren met een speciaal bloedonderzoek.

Behandeling van bacteriën met antibiotica

N. meningitidis is gevoelig voor benzylpenicilline, cefalosporinen van de derde generatie en chlooramfenicol. De arts moet een behandeling met antibiotica voor meningokokkenmeningitis onmiddellijk starten en moet hij gedurende zeven dagen parenteraal (toedieningsvorm van antibiotica anders dan via het maagdarmstelsel) voortzetten. Meningokokkensepsis moet op dezelfde manier worden behandeld als elke andere vorm van septikemie: antibiotica, zuurstoftherapie, eventueel beademing, medicijnen, ... Mensen die contact hebben met een patiënt met een Neisseria meningitidis-infectie, moeten mogelijk een antibioticakuur nemen om te voorkomen dat de infectie zich verspreidt.

Prognose en complicaties

Korte termijn

De mortaliteit als gevolg van meningokokkensepsis in ontwikkelde landen bedraagt ongeveer 10%, terwijl deze van meningokokkenmeningitis alleen minder is dan 5%. Vele directe complicaties zijn mogelijk zoals onder andere:

• ARDS (acute respiratory distress syndrome), een longaandoening
• coma
• diabetes insipidus (symptomen van veel dorst en veel plassen)
• een longontsteking
• inklemming
• multiorgaanfalen
• myocard insufficiëntie

Bij sepsis en is het soms mogelijk dat delen van de weefsels afsterven, met af en toe een amputatie van (delen van) ledematen als gevolg.

Lange termijn

Milde neurologische complicaties (vooral vestibulaire zenuwbeschadiging) komen vaak voor op lange termijn, zoals leermoeilijkheden, concentratieproblemen, perceptieve doofheid, epileptische aanvallen, scheelzien, een waterhoofd (te veel hersen- of ruggenmergvocht in de schedel), … Ernstige hersenbeschadiging is relatief ongebruikelijk.

Preventie van meningitis en sepsis door M. meningitidis

Vaccinatie

Een conjugaatvaccinatie voor meningokokkenziekte is aanbevolen als mensen van plan zijn om te reizen naar een land waar deze bacteriën endemisch zijn. Dit gebeurt in twee doses. Het duurt zeven tot tien dagen na ontvangst van het volledige vaccin voordat een persoon beschermd is tegen de bepaalde stammen van de bacterie.

Ziektekiemen voorkomen

Dankzij volgende tips is het mogelijk om de blootstelling aan ziektekiemen te verminderen:

• contact met zieke mensen vermijden
• de handen met handzeep reinigen (met minstens 60% alcohol) indien water en zeep niet beschikbaar zijn
• de handen vaak wassen
• de mond en neus bedekken met een zakdoekje of met de mouw (niet met de handen) bij het hoesten of niezen
• de ogen, de neus of de mond niet aanraken; indien nodig mag dit enkel met schone handen.

Lees verder

• Sepsis (bloedvergiftiging): Levensbedreigende aandoening
• Meningitis: Hersenvliesontsteking met hoofdpijn & stijve nek
• Meningokokkenmeningitis: Bacteriële hersenvliesontsteking
• Huiduitslag bij meningitis (hersenvliesontsteking)
• Pneumokokkenmeningitis: Hersenvliesontsteking door bacterie