Pneumokokkenziekte: Infectie door pneumokokkenbacterie

Jaarlijks krijgen circa 10.000 mensen uit Nederland de diagnose van een pneumokokkeninfectie. Een pneumokokkenziekte is een infectie veroorzaakt door een type bacterie. Er zijn verschillende soorten pneumokokkenziekten, die meestal alleen patiënten met een zwak immuunsysteem treffen. De patiënt kan te maken krijgen met een middenoorontsteking, een bloedinfectie, een longontsteking of bacteriële meningitis. Sommige pneumokokkeninfecties tasten patiënten slechts mild aan en vereisen dan geen behandeling, terwijl andere patiënten kampen met ernstige en zelfs levensbedreigende symptomen. De behandeling verloopt met antibiotica, maar vaccinatie is essentieel voor het voorkomen van vele soorten pneumokokkenziekten bij kinderen, ouderen en patiënten met een verzwakt immuunsysteem.

• Oorzaken: Infectie door bacterie S. pneumoniae
• Bacterie
• Verspreiding
• Risicofactoren van pneumokokkeninfectie
• Types en symptomen pneumokokkenziekten
• Niet-invasieve pneumokokkenziekten
• Invasieve pneumokokkenziekten
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling van pneumokokkenziekte
• Niet-invasieve pneumokokkeninfecties
• Invasieve pneumokokkeninfecties
• Prognose
• Complicaties
• Preventie: Vaccin tegen pneumokokkeninfecties

Oorzaken: Infectie door bacterie S. pneumoniae

Bacterie

Een pneumokokkeninfectie is een veel voorkomende en vaak milde infectie, veroorzaakt door de bacterie Streptococcus pneumoniae (S. pneumoniae), ook bekend als pneumococcus (pneumokokkenbacterie).

Verspreiding

S. pneumoniae-bacteriën komen veel voor in de keel en neus van kinderen. De pneumokokkenbacterie verspreidt zich via druppelinfectie (druppeltjes in de lucht). Als een patiënt hoest of niest, verspreiden de bacteriën zich waardoor iemand deze kan inademen. Ook door direct contact met speeksel of slijm kan de bacterie het lichaam binnendringen. De meeste patiënten ervaren geen symptomen omdat hun immuunsysteem de indringers kan weren. Een patiënt met een zwak immuunsysteem kan echter moeilijker deze kiemen bestrijden en daarom reizen de bacteriën van de keel naar de longen, het bloed, de sinussen, het middenoor of de hersenen. Dit leidt tot een mogelijk ernstige infectie.

Een zwak immuunsysteem verschijnt als een patiënt:

• bepaalde medische behandelingen ondergaat, zoals chemotherapie
• een andere ernstige infectie heeft, zoals influenza (griep)
• lijdt aan een aandoening die het immuunsysteem aantast zoals hiv of aids
• medicijnen neemt om het immuunsysteem te onderdrukken (immunosuppressiva), bijvoorbeeld na een transplantatie of voor de behandeling van een auto-immuunziekte

Risicofactoren van pneumokokkeninfectie

Een pneumokokkenziekte treft mogelijk iedereen, maar sommige groepen lopen een verhoogd risico op de infectie:

• kinderen jonger dan twee jaar of ouderen boven de vijfenzestig jaar
• patiënten die langdurige zorg in een instelling krijgen
• patiënten die tabak roken
• patiënten met chronische ziekten of onderliggende medische aandoeningen, zoals:
• diabetes mellitus (suikerziekte)
• hartaandoeningen
• leverziekten
• longziekten
• nieraandoeningen zoals het nefrotisch syndroom (nierziekte met te veel eiwit in de urine)
• sikkelcelanemie (bloedaandoening van rode bloedcellen)
• stoornissen in alcoholgebruik
• patiënten met een cochleair implantaat (soort hoorapparaat)
• patiënten met een verzwakt immuunsysteem door bijvoorbeeld hiv/aids, kanker, of een beschadigde of afwezige milt

Types en symptomen pneumokokkenziekten

Een pneumokokkeninfectie bestaat in twee hoofdtypen: niet-invasief en invasief. De niet-invasieve vorm is het minst ernstig.

Niet-invasieve pneumokokkenziekten

Niet-invasieve pneumokokkenziekten komen tot uiting buiten de belangrijkste organen of het bloed. S. pneumoniae verspreidt zich vanuit de neus en keel naar de hogere en lagere luchtwegen.

De bacteriën veroorzaken diverse mogelijke infecties:

Bronchitis

Acute bronchitis is een ontsteking van de luchtpijpvertakkingen, hetgeen resulteert in een natte (productieve) hoest waarbij de patiënt slijm moet ophoesten. Meestal houdt de aandoening drie weken aan. Kinderen jonger dan vijf jaar zijn het vaakst aangetast.

Otitis media

Een ontsteking van het middenoor (otitis media) gaat gepaard met vocht in het middenoor, een zwelling van het trommelvlies en oorpijn. Als het trommelvlies geperforeerd wordt (gescheurd trommelvlies), komt pus in de gehoorgang terecht.

Sinusitis

Sinusitis is een veelvoorkomende aandoening waarbij een ontsteking van de sinussen in de schedel tot stand komt. Bekende symptomen zijn pijn, zwelling en gevoeligheid rond de wangen (kaakpijn), de ogen (oogpijn) en het voorhoofd.

Invasieve pneumokokkenziekten

Invasieve pneumokokkenziekten zijn ernstiger dan het niet-invasieve type en komen voor in een belangrijk orgaan of in het bloed van een patiënt. Alle invasieve pneumokokkeninfecties hebben een dringende medische behandeling nodig.

Bacteriëmie

Een bacteriële infectie van het bloed veroorzaakt bacteriëmie. Dit is een potentieel dodelijke aandoening die vaak overgaat naar sepsis (bloedvergiftiging). Symptomen zijn koorts, koude rillingen en een verminderde alertheid.

Longontsteking

Een longontsteking veroorzaakt door pneumokokken (pneumokokkenpneumonie) is een ernstige longaandoening. Symptomen zijn pijn op de borst, moeite met ademhalen, hoesten, koorts en koude rillingen.

Meningitis

Meningitis veroorzaakt door de pneumokokkenbacteriën (pneumokokkenmeningitis) is een ontsteking van de hersenvliezen, die de drie membranen van de hersenen en het ruggenmerg bedekken. Symptomen van meningitis zijn onder meer een stijve nek, hoofdpijn, verwardheid, een overgevoeligheid voor licht (fotofobie) en koorts.

Sepsis

Sepsis is een mogelijk levensbedreigende infectiereactie van het lichaam. Symptomen zijn koorts, koude rillingen, een klamme huid, verwardheid, een snelle hartslag, moeite met ademhalen en ernstige pijn.

Andere infecties die mogelijk optreden zijn:

• osteomyelitis: een botinfectie
• septische artritis, een infectie in het gewricht

Diagnose en onderzoeken

Bij het diagnosticeren van pneumokokkenziekten is een grondige medische geschiedenis nodig over de aanwezige symptomen. De arts voert vervolgens een lichamelijk onderzoek uit. Afhankelijk van de ernst van de symptomen en het getroffen lichaamsdeel, bestelt de arts nog verdere onderzoeken:

• een lumbale punctie (ruggenprik): De arts kan dankzij een lumbale punctie meningitis detecteren.
• een röntgenfoto van de borstkas (thoraxfoto): De arts krijgt een soort schaduw te zien op de foto die wijst op een longontsteking of vloeistof in de pleuraholte (teken van empyeem).
• een sputumonderzoek: De arts test het sputum (slijm) van de patiënt, plus ook vocht uit de longen, gewrichten, de botten, rond het hart of vocht uit een abces.

Als de infectie ernstig is, start de arts meteen met een antibioticabehandeling en wacht hij niet op de onderzoeksresultaten.

Behandeling van pneumokokkenziekte

De behandeling hangt af van de aangetaste lichaamsdelen en de ernst van de symptomen.

Niet-invasieve pneumokokkeninfecties

De patiënt herstelt vaak van een milde pneumokokkeninfectie zonder enige behandeling. In sommige gevallen zijn echter antibiotica vereist om complicaties te voorkomen.

Invasieve pneumokokkeninfecties

Een arts schrijft antibiotica voor bij een invasieve pneumokokkeninfectie. Hij schrijft meteen breedspectrumantibiotica voor om vervolgens uit te zoeken welke bacteriën precies betrokken zijn, omdat een afwachtend beleid mogelijk tot ernstige complicaties kan leiden. De arts wijzigt de antibiotica wanneer hij de testresultaten krijgt zodat deze medicijnen specifieke microben kunnen aanvallen. Afhankelijk van de ernst moet de patiënt de medicatie oraal (via de mond) of intraveneus (via een ader) innemen. Soms zet de arts ook een combinatie van antibiotica in. Bij een ernstiger ziektebeeld is een (langere) ziekenhuisopname nodig. Indien nodig en afhankelijk van de infectie, krijgt de patiënt aanvullende zuurstof toegediend, of zet de arts nog andere behandelingsvormen in.

Prognose

De prognose van een pneumokokkeninfectie varieert afhankelijk van de ernst van de ziekte en de gezondheidstoestand van de patiënt. Niet-invasieve pneumokokkeninfecties, zoals bronchitis en middenoorontstekingen, zijn vaak mild en reageren goed op behandeling. De meeste patiënten herstellen volledig zonder blijvende gevolgen. Invasieve pneumokokkeninfecties, zoals bacteriëmie, longontsteking en meningitis, zijn ernstiger en vereisen snelle en effectieve behandeling. Met tijdige en adequate antibiotische therapie kan de prognose aanzienlijk verbeteren, hoewel sommige patiënten langdurige effecten kunnen ervaren, zoals verminderde longfunctie of neurologische problemen, vooral bij ernstige gevallen zoals meningitis.

Complicaties

Complicaties van pneumokokkeninfecties kunnen variëren van mild tot ernstig en omvatten:

• Longontsteking: Kan leiden tot ademhalingsproblemen of blijvende longschade.
• Meningitis: Kan resulteren in neurologische schade, zoals verlies van cognitieve functies, gehoorverlies of epileptische aanvallen.
• Sepsis: Kan leiden tot multiple orgaanfalen, wat levensbedreigend kan zijn.
• Empyeem: Vochtophoping in de pleuraholte die kan leiden tot verdere longschade en ademhalingsproblemen.
• Chronische sinusitis: Kan leiden tot aanhoudende symptomen of herhaalde infecties.

Een snelle diagnose en behandeling zijn cruciaal om het risico op complicaties te verminderen en de kans op een volledige genezing te vergroten.

Preventie: Vaccin tegen pneumokokkeninfecties

Er zijn ten minste negentig stammen van S. pneumoniae en geen enkel vaccin beschermt tegen al deze stammen. Een vaccin biedt echter bescherming tegen de meest voorkomende bacteriestammen. Baby's in Nederland krijgen standaard dit vaccin toegediend. Zestigplussers en patiënten die geen milt meer hebben, krijgen verder het advies om zich te laten vaccineren. Ook andere doelgroepen laten zich het best vaccineren. Na de injectie ervaren sommige patiënten wat roodheid en zwelling op de injectieplaats en lichte koorts. Deze symptomen verdwijnen meestal snel en zijn meestal niet ernstig. Een arts geeft meer advies over wie een vaccinatie moet krijgen en hoe vaak dit vaccin nodig is.

Lees verder

• Pneumokokkenpneumonie: Longontsteking door bacterie
• Pneumokokkenmeningitis: Hersenvliesontsteking door bacterie