Tetanus: Bacteriële infectie met spiersamentrekkingen

Bij tetanus, een ernstige bacteriële infectieziekte, treden lang aanhoudende onwillekeurige spiersamentrekkingen op. Een bacterie die het lichaam via een wonde binnenkomt, scheidt een giftig toxine uit die zenuwsignalen van het ruggenmerg naar de spieren blokkeert. Deze toxinen veroorzaken ernstige spierspasmen in de kaak, gevolg door stijfheid van de nek, slikproblemen, een naar achter gerichte houding en andere symptomen. Deze ziekte komt voornamelijk tot stand bij personen die niet zijn ingeënt tegen de ziekte, want voor tetanus is een vaccin beschikbaar. Vooral ouderen en zuigelingen zijn getroffen door de ziekte. Zonder snelle behandeling komen veel patiënten te overlijden aan de ziekte.

• Synoniemen tetanus
• Epidemiologie bacteriële infectie
• Oorzaken: Toxine van bacterie
• Risicofactoren
• Vormen en symptomen: spiersamentrekkingen (spasmen)
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling
• Prognose
• Complicaties
• Preventie ziekte via vaccin
• Praktische tips voor het leven / omgaan met tetanus
• Medische behandeling en vaccinatie
• Hygiëne en wondverzorging
• Preventieve zorg en voorlichting
• Misvattingen rond tetanus
• Tetanus komt alleen voor door diepe wonden
• Tetanus is alleen gevaarlijk voor mensen die geen vaccin hebben gehad
• Tetanus kan worden genezen met antibiotica
• Tetanus kan alleen optreden na een verwonding door metaal
• Tetanus veroorzaakt altijd direct symptomen na een verwonding
• Tetanus is een ziekte die alleen mensen in ontwikkelingslanden treft
• Tetanus is altijd dodelijk
• Je kunt jezelf niet beschermen tegen tetanus

Synoniemen tetanus

Tetanus is eveneens gekend onder deze synoniemen:

• klem
• lockjaw
• wondstijfkramp

Epidemiologie bacteriële infectie

Tetanus treft in ontwikkelde landen voornamelijk ouderen omdat zij nog niet of onvoldoende gevaccineerd zijn tegen de infectieziekte. In Nederland presenteren zich jaarlijks circa vijf personen met tetanus. De jaarlijkse incidentie van tetanus bedraagt wereldwijd 0,5-1.000.000 gevallen. De Wereldgezondheidsorganisatie schat dat jaarlijks 213.000 patiënten aan tetanus komen te overlijden waarvan 198.000 kinderen jonger dan vijf jaar zijn. De meeste patiënten leven in ontwikkelingslanden. Tetanus heeft voorts geen seksuele voorkeur. De ziekte komt tot slot het vaakst voor bij Iberiërs en het minst bij Afro-Amerikanen.

Oorzaken: Toxine van bacterie

Bacterie
Tetanus is het gevolg van de bacterie Clostridium tetani die toxinen uitscheidt. Sporen van bacteriën bevinden zich in de bodem, op levenloze voorwerpen, in menselijke en dierlijke uitwerpselen, in dierlijke ingewanden en in huisstof. C. tetani blijft mogelijk inactief op de bodem in de sporevorm, maar deze blijft wel infectieus (besmettelijk) voor meer dan veertig jaar.

Overdracht
Meestal gebeurt de overdracht van sporen van bacteriën via een blessure of wonde, maar ook door intraveneus (via een ader) druggebruik (vooral heroïne) of besmetting van de navelstreng (bij pasgeborenen). De sporen worden vervolgens actieve bacteriën die zich verspreiden in het lichaam en een gif uitscheiden. Het organisme zelf is met andere woorden niet invasief en klinische manifestaties van de ziekte zijn het gevolg van de krachtige gifstof tetanospasmin (een neurotoxine). Tetanospasmin veroorzaakt een blokkade aan de zenuwen en spieren, en bovendien is tetanospasmin verantwoordelijk voor spasmen (krampen) van de skeletspieren. Tevens werkt dit toxine in op het sympathische zenuwstelsel (het deel van het zenuwstelsel dat de organen beïnvloedt zodat het lichaam arbeid kan verrichten). De bacteriële infectie is tot slot niet besmettelijk van persoon tot persoon.

Risicofactoren

De belangrijkste risicofactoren voor tetanus zijn:

Onvoldoende vaccinatie
Personen die niet zijn ingeënt tegen tetanus lopen een hoger risico op het ontwikkelen van de ziekte. Dit geldt vooral voor ouderen en mensen die geen toegang hebben tot vaccinatieprogramma's.

Onhygiënische omstandigheden
Infecties kunnen gemakkelijker optreden bij onhygiënische omstandigheden, vooral bij verwondingen en bevallingen in niet-schoon omgevingen.

Immuunsysteemstoornissen
Mensen met een verzwakt immuunsysteem, zoals patiënten met bepaalde chronische ziekten of die immuunsuppressieve medicijnen gebruiken, hebben een verhoogd risico op het ontwikkelen van tetanus.

Druggebruik
Intravenus druggebruik, vooral met niet-steriele naalden, kan de kans op tetanus verhogen door de introductie van bacteriële sporen in het lichaam.

Vormen en symptomen: spiersamentrekkingen (spasmen)

De incubatietijd (de tijd tussen de besmetting en het optreden van de symptomen) varieert bij tetanus van drie dagen tot drie weken. De meest voorkomende vorm van de ziekte is gegeneraliseerde tetanus. Maar ook andere vormen van tetanus zijn mogelijk.

Gegeneraliseerde tetanus
De patiënt ervaart aanvankelijk een algemeen ziek gevoel (malaise) in combinatie met hoofdpijn en spierstijfheid (in de kaak). Snel daarna volgen een stijve nek en trismus. Trismus is de medische term voor mondklem, kaakklem of kaakkramp. Dit houdt in dat de patiënt als gevolg van spiersamentrekkingen aan de kauwspieren, niet meer in staat is om de mond te openen. Door spasmen (krampen) van de aangezichtsspieren ontstaat de karakteristieke grijnzende uitdrukking bekend als “risus sardonicus”. Kwijlen, overmatig zweten (hyperhidrose), koorts, prikkelbaarheid, slikproblemen en/of ongecontroleerde plassen of ontlasting gaan hiermee ook gepaard.

Als de ziekte ernstig is, heeft de patiënt last van pijnlijke reflexkrampen die meestal binnen 24-72 uur na de eerste symptomen tot uiting komen. De spasmen treden spontaan op, maar uitlokkende factoren omvatten lawaai, licht of bepaalde handelingen van de patiënt. Door een kramp aan het strottenhoofd (larynxspasme), is de ademhaling soms aangetast. Wanneer krampen ontstaan aan de slokdarm en urinebuis, leidt dit tot slikproblemen (dysfagie) en urineretentie (urine blijft achter in de blaas door gestoorde blaaslediging). Daarnaast ontwikkelt de patiënt zeker bij ernstige symptomen een aparte houding, gekend als opisthotonus. De spieren zijn hierbij dermate gespannen dat de nek en rugspieren gebogen zijn en de patiënt een soort naar achter gerichte houding vertoont. Het autonoom zenuwstelsel werkt bij tetanus evenmin goed, hetgeen resulteert in een hoge bloeddruk (hypertensie), een versnelde hartslag (tachycardie), een instabiele bloeddruk (bloeddrukschommelingen), zweten, hartritmestoornissen en convulsies (stuipen: oncontroleerbare fysieke bewegingen en veranderingen in het bewustzijn). Patiënten met tetanus zijn mentaal wel alert.

Gelokaliseerde tetanus
Gelokaliseerde tetanus is een mildere vorm van de ziekte. Pijn en stijfheid zijn beperkt tot de plaats van de wonde, met een verhoogde spanning (tonus) in de omringende spieren. Hierbij treedt geen neurologische schade op waardoor de mortaliteit zeer laag is.

Cefalische tetanus
Cefalische tetanus komt zelden voor, maar is wel bijna altijd fataal. De bacterie C. tetani komt dan binnen in het middenoor na een hoofdtrauma of een middenoorontsteking (otitis media). Hersenzenuwafwijkingen, in het bijzonder van de zevende hersenzenuw, zijn hierbij gebruikelijk. Soms ontwikkelt de patiënt hierbij gegeneraliseerde of gelokaliseerde tetanus.

Neonatale tetanus
Neonatale tetanus (tetanus neonatum) is meestal het gevolg van een infectie van de navelstrengstomp bij een onhygiënische bevalling gekoppeld aan een gebrek aan vaccinatiebescherming van de moeder. De symptomen treden veelal 3 tot 28 dagen op nadat de baby ter wereld is gekomen. Een groeiachterstand, voedingsproblemen, typische grimassen op het gezicht en prikkelbaarheid worden gevolgd door de snelle ontwikkeling van intense stijfheid en spasmen. Deze vorm van tetanus is een belangrijke oorzaak van kindersterfte in ontwikkelingslanden. De mortaliteit bij pasgeborenen met tetanus bedraagt 70%.

Tetanus hydrophobicus
Bij tetanus hydrophobicus blijven de krampen voornamelijk beperkt tot het hoofd en de slikspieren zodat de ziekte sterk lijkt op hondsdolheid (rabiës).

Alarmsymptomen

Alarmsymptomen die kunnen wijzen op een ernstige voortgang van tetanus zijn:

Aanhoudende koorts
Als de koorts niet afneemt ondanks behandeling, kan dit een teken zijn van een ernstige infectie.

Ernstige ademhalingsproblemen
Wanneer de ademhaling moeilijkheden vertoont door larynxspasme, kan dit leiden tot ademhalingsfalen en vereist onmiddellijk ingrijpen.

Hevige convulsies
Hevige en frequente convulsies kunnen wijzen op een ernstig verloop van de ziekte en vereisen intensieve zorg.

Diagnose en onderzoeken

Lichamelijk onderzoek

De diagnose tetanus wordt doorgaans klinisch gesteld omdat weinig andere ziekten het volledige klinische beeld van tetanus nabootsen. Er bestaat geen specifieke laboratoriumtest die definitief tetanus identificeert.

Differentiële diagnose

Enkele aandoeningen kunnen het klinisch beeld van tetanus nabootsen:

• arthrogryposis (ziekte met blijvende gewrichtsverstijving)
• dystonische reacties als gevolg van medicatiegebruik
• een beet van weduwespin
• een hemorragische beroerte (onvoldoende bloedtoevoer naar de hersenen met mentale en lichamelijke symptomen)
• een ontsteking van de hersenen (encefalitis)
• een overdosis van fenothiazine
• een peritonsillair abces (abces rond de keelamandelen)
• een subarachnoïdale bloeding (bloeding tussen hersenvliezen met hoofdpijn, stijve nek en oogproblemen)
• het maligne neurolepticasyndroom (ernstige reactie op antipsychotica)
• meningitis (hersenvliesontsteking met hoofdpijn, koorts en een stijve nek)
• onderkaak dislocatie (verplaatsing van de onderkaak)
• rabiës (hondsdolheid)
• tardieve dystonie (bewegingsstoornis met spierspasmen en contracties)
• tetanie (spierkrampen door elektrolytenstoornissen)
• vergiftiging met strychnine

Behandeling

Verdacht van tetanus

Bij een patiënt die verdacht wordt van tetanus, is het noodzakelijk om elke wonde te reinigen en eventueel te debrideren (dood en beschadigd weefsel verwijderen) en de bron van het toxine te elimineren. De patiënt krijgt humane tetanus immunoglobuline toegediend, in combinatie met een intramusculaire injectie (injectie in een spier) van het tetanus toxoïd (antigif: door chemische bewerking ongiftig gemaakt toxine). Indien de patiënt al beschermd is, wordt een enkele boosterdosis van het toxoïd toegediend.

Zekerheid van tetanus

Wanneer de diagnose van tetanus bevestigd is, ontvangt de patiënt ondersteunende medische en verpleegkundige zorg. Deze zorg vindt plaats in een rustige, geïsoleerde, goed geventileerde, verduisterde kamer met een stabiele kamertemperatuur. De patiënt krijgt medicijnen om de spasmen te beheersen. Indien de luchtwegen aangetast zijn, is intubatie (het inbrengen van een beademingsbuis via mond of neus in de luchtpijp) en mechanische ventilatie (beademing via een machine) noodzakelijk. Magnesiumsulfaatinfusie vermindert de behoefte aan spasmolytica (spierverslappers). Antibiotica en antitoxinen (antistoffen tegen toxinen) zijn eveneens noodzakelijke medicijnen, zelfs als de primaire wonde niet duidelijk zichtbaar is. Daarnaast ontvangt de patiënt een intramusculaire injectie van humane tetanus immunoglobuline om het circulerende toxine te neutraliseren.

Prognose

Zonder behandeling overlijdt ongeveer 25% van de geïnfecteerde patiënten. Het sterftecijfer voor pasgeborenen met onbehandelde tetanus is nog hoger. Met de juiste behandeling is de mortaliteit echter minder dan 15%. Bij neonatale tetanus zijn de vooruitzichten bijna altijd slecht. De meest voorkomende doodsoorzaken zijn aspiratiepneumonie (longontsteking die ontstaat na het inademen van vreemde materialen), hypoxie (zuurstoftekort in de weefsels), ademhalingsproblemen, hartstilstand of uitputting. Slechte prognostische indicatoren zijn een korte incubatietijd, een zeer jonge of oude leeftijd, convulsies, en wonden op het hoofd of gezicht. Patiënten met gelokaliseerde tetanus hebben doorgaans een betere prognose; zij herstellen meestal, maar vaak traag (binnen twee tot vier maanden). Ongecorrigeerde episodes van hypoxie (zuurstoftekort) veroorzaakt door spierkrampen in de keel kunnen echter leiden tot onherstelbare hersenschade.

Complicaties

Complicaties die voortvloeien uit tetanus omvatten:

• breuken van de wervelkolom en andere botten
• coma
• ademstilstand
• hersenschade door gebrek aan zuurstof tijdens de spasmen
• longontsteking (pneumonie)
• luchtwegobstructie (verstopping van de luchtwegen)
• ziekenhuisinfectie
• hartfalen (slecht rondpompen van bloed door het hart)
• ondervoeding
• paralytische ileus (gestopte darmbewegingen met verstopping van de darmen)
• spierschade
• stolling in de bloedvaten van de longen (longembolie)
• verlamming

Preventie ziekte via vaccin

Tetanus is een te vermijden ziekte. Een vaccin is beschikbaar om deze ernstige infectie te voorkomen. Dit combinatievaccin voorkomt tetanus, pertussis (kinkhoest) (bacteriële infectie waarbij hoesten en ademnood optreden) en difterie (bacteriële infectie waarbij de keel en luchtwegen zijn aangetast). Het vaccin moet om de tien jaar worden vernieuwd en is opgenomen in het vaccinatieprogramma van alle ontwikkelde landen. Personen die in besmette omgevingen werken, zoals boeren en dierenartsen, lopen een bijzonder risico en moeten regelmatig boosterinjecties ontvangen.

Praktische tips voor het leven / omgaan met tetanus

Medische behandeling en vaccinatie

Tetanus is een ernstige bacteriële infectie die kan ontstaan na een verwonding, vooral wanneer deze gepaard gaat met besmetting door aarde of roest. De eerste stap bij de behandeling van tetanus is het onmiddellijk zoeken van medische hulp. Patiënten worden meestal behandeld met tetanusimmunoglobuline om de bacteriën te neutraliseren, samen met antibiotica om de infectie te bestrijden. Preventie is mogelijk door vaccinatie, en het is belangrijk dat patiënten hun vaccinatieschema volgen om het risico op tetanus te verminderen. Het ontvangen van een booster-vaccinatie om de tien jaar kan ook helpen om het immuunsysteem up-to-date te houden.

Hygiëne en wondverzorging

Patiënten die te maken hebben met verwondingen die mogelijk leiden tot tetanus moeten ervoor zorgen dat de wond goed wordt schoongemaakt en gedesinfecteerd. Het is belangrijk om de wond dagelijks te controleren op tekenen van infectie, zoals roodheid of zwelling, en om de juiste wondverzorging toe te passen. Het dragen van beschermende kleding en schoenen kan het risico op verwondingen door roestige objecten of verontreinigde oppervlakken verminderen. Regelmatige medische controles kunnen helpen om wondinfecties tijdig te behandelen en tetanus te voorkomen.

Preventieve zorg en voorlichting

Naast vaccinatie is voorlichting over de gevaren van tetanus belangrijk, vooral in omgevingen waar mensen in contact komen met vuil of roestige voorwerpen. Het naleven van veiligheidsmaatregelen, zoals het dragen van handschoenen bij het werken in de tuin of het omgaan met scherpe voorwerpen, kan het risico op verwondingen en de ontwikkeling van tetanus verminderen.

Misvattingen rond tetanus

Tetanus is een ernstige infectie die wordt veroorzaakt door de bacterie Clostridium tetani. Er zijn verschillende misvattingen over tetanus die het voor mensen moeilijk maken om de risico's en de preventie ervan goed te begrijpen. Hier worden de meest voorkomende misvattingen over deze aandoening besproken.

Tetanus komt alleen voor door diepe wonden

Een van de grootste misvattingen is dat tetanus alleen kan optreden bij diepe of grote wonden. Hoewel diepe wonden inderdaad een groter risico kunnen vormen, kan tetanus ook optreden bij oppervlakkige verwondingen, zoals een kleine snee of een insectenbeet, als de bacteriën zich daar kunnen ontwikkelen. Het belangrijkste is dat de wond in contact komt met grond, stof of ander besmet materiaal waar de bacteriën zich kunnen bevinden.

Tetanus is alleen gevaarlijk voor mensen die geen vaccin hebben gehad

Er wordt vaak gedacht dat alleen mensen die niet gevaccineerd zijn, vatbaar zijn voor tetanus. Hoewel vaccinatie een uitstekende manier is om bescherming te bieden, kunnen mensen die wel gevaccineerd zijn, maar geen booster hebben gekregen, ook het risico lopen op tetanus, vooral als hun laatste vaccinatie lange tijd geleden is.

Tetanus kan worden genezen met antibiotica

Hoewel antibiotica een rol kunnen spelen in de behandeling van een tetanusinfectie door bacteriën te doden, kunnen ze de toxine die door de Clostridium tetani bacterie wordt geproduceerd, niet neutraliseren. De toxine veroorzaakt de spierkrampen en andere ernstige symptomen van tetanus. Het is dus belangrijk om zowel de infectie als de symptomen van de toxine aan te pakken, wat meestal intensieve medische zorg vereist.

Tetanus kan alleen optreden na een verwonding door metaal

Een andere misvatting is dat tetanus altijd het gevolg is van een verwonding door roestig metaal. Hoewel roestig metaal inderdaad vaak in verband wordt gebracht met tetanus, komt de bacterie zelf veel vaker voor in de bodem, op dieren of in vuil dan op roestig metaal. Het is de aanwezigheid van de bacterie en niet specifiek het materiaal van de verwonding dat het risico op tetanus verhoogt.

Tetanus veroorzaakt altijd direct symptomen na een verwonding

Veel mensen denken dat symptomen van tetanus onmiddellijk na een verwonding optreden. In werkelijkheid kunnen de symptomen van tetanus tot dagen of zelfs weken na de verwonding optreden, afhankelijk van hoe ver de infectie zich heeft ontwikkeld. Dit betekent dat mensen vaak niet direct beseffen dat ze tetanus hebben totdat de symptomen duidelijker worden.

Tetanus is een ziekte die alleen mensen in ontwikkelingslanden treft

Hoewel tetanus wereldwijd een zorg is, wordt het nog steeds vaak geassocieerd met ontwikkelingslanden waar vaccinatieprogramma's minder toegankelijk kunnen zijn. In geïndustrialiseerde landen, zoals Nederland, komt tetanus minder vaak voor door de wijdverspreide vaccinatieprogramma's. Echter, gevallen van tetanus komen nog steeds voor, vooral bij ouderen die hun vaccinaties niet hebben bijgewerkt of bij mensen die geen vaccinatie hebben gehad.

Tetanus is altijd dodelijk

Hoewel tetanus een ernstige aandoening is, is het niet altijd dodelijk. Met snelle medische interventie, waaronder tetanusimmuun globuline en intensieve zorg om de symptomen te beheersen, kunnen de overlevingskansen aanzienlijk worden verbeterd. Het is belangrijk om onmiddellijk medische hulp in te roepen bij een verwonding die mogelijk kan leiden tot tetanus.

Je kunt jezelf niet beschermen tegen tetanus

Er wordt vaak gedacht dat je niets kunt doen om jezelf tegen tetanus te beschermen. Dit is een misvatting, aangezien vaccinatie een uitstekende manier is om jezelf te beschermen. De tetanusvaccinatie is een van de meest effectieve manieren om het risico op de ziekte te verminderen. Het is belangrijk om je vaccinaties up-to-date te houden, vooral als je een verhoogd risico hebt op verwondingen, zoals bij werken met grond of tijdens reizen naar gebieden waar de ziekte vaker voorkomt.