Verklevingen (adhesies): Locaties van intern littekenweefsel

Een adhesie is een strook van littekenweefsel dat twee delen van het weefsel met elkaar verbindt die normaal gesproken niet met elkaar verbonden zijn. De verklevingen ontwikkelen zich omdat het lichaam zichzelf probeert te herstellen na een operatie, infectie, trauma of radiotherapie. Diverse locaties zijn mogelijk getroffen door een verkleving, waardoor het klinisch beeld variabel is. Meestal zijn het bekkengebied, de gewrichten, het hart en de darmen aangetast door verklevingen. Niet altijd komen symptomen voor maar soms treden ernstige problemen op, zoals een verstopping van de darmen. Een behandeling is soms onnodig, maar een symptomatische en chirurgische behandeling zijn soms wel vereist.

• Epidemiologie
• Mechanisme
• Oorzaken van intern littekenweefsel
• Risicofactoren van adhesies
• Risicogroepen
• Symptomen: Op verschillende locaties
• Bekkengebied
• Darmen
• Gewrichten
• Hart
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling van verkleving
• Prognose van een adhesie
• Complicaties
• Preventie van verklevingen

Epidemiologie

Verklevingen (adhesies) zijn een veelvoorkomende medische aandoening die wereldwijd aanzienlijke gezondheidsproblemen veroorzaakt. Deze abnormale bindweefselverbindingen ontstaan meestal na chirurgie, infectie, of trauma en hebben een variabele prevalentie, afhankelijk van de context en de onderzochte patiëntenpopulatie. Ze worden vaak geassocieerd met chronische pijn, vruchtbaarheidsproblemen en darmobstructie.

Prevalentie in de algemene bevolking
De exacte prevalentie van verklevingen is moeilijk vast te stellen, maar ze worden geschat bij meer dan 90% van de patiënten die buik- of bekkenchirurgie ondergaan. Na een appendectomie of keizersnede is de kans op adhesievorming aanzienlijk, met gevolgen die jaren na de ingreep zichtbaar kunnen worden.

Regionale en demografische verschillen
Hoewel verklevingen in alle leeftijdsgroepen voorkomen, worden ze het vaakst vastgesteld bij volwassenen en ouderen die chirurgische ingrepen hebben ondergaan. Er zijn aanwijzingen dat vrouwen een hoger risico hebben, vooral vanwege gynaecologische operaties zoals hysterectomieën en eierstokcystectomieën.

Gevolgen voor de volksgezondheid
De impact van verklevingen op de volksgezondheid is aanzienlijk, met hoge kosten door ziekenhuisopnames, diagnostische onderzoeken en behandelingen zoals heroperaties. Bovendien veroorzaken ze een belangrijke belasting door langdurige pijn en verminderde levenskwaliteit bij de getroffen patiënten.

Adhesiegerelateerde ziekenhuisopnames
Ziekenhuisopnames veroorzaakt door adhesies zijn een belangrijk aspect van de epidemiologie. Studies tonen aan dat een aanzienlijk percentage van patiënten met darmobstructies wordt veroorzaakt door adhesies, vaak vele jaren na de oorspronkelijke chirurgische ingreep. Dit maakt adhesies tot een van de belangrijkste oorzaken van acute buikklachten in ziekenhuizen wereldwijd.

Chirurgische complicaties en preventie-inspanningen
Adhesies vormen een belangrijke complicatie bij heroperaties, waarbij het risico op schade aan omliggende organen of bloedvaten aanzienlijk toeneemt. In sommige gevallen leiden adhesies tot moeilijkheden bij de toegang tot het operatieve gebied, wat de duur en complexiteit van de procedure vergroot. Het gebruik van preventieve technieken, zoals anti-adhesieve barrières, heeft in sommige populaties de incidentie van nieuwe adhesies weten te verminderen, hoewel dit niet overal even effectief is gebleken.

Langetermijngevolgen en kwaliteit van leven
Adhesies hebben een aanzienlijke invloed op de kwaliteit van leven van patiënten. Chronische pijn, verstoorde darmfunctie, en vruchtbaarheidsproblemen zijn veelvoorkomende langetermijngevolgen. Deze problemen kunnen leiden tot frequente medische consultaties, diagnostische onderzoeken en behandelingen, wat een grote belasting vormt voor zowel patiënten als de gezondheidszorgsystemen.

Toekomstige onderzoeksrichtingen
De epidemiologische gegevens over adhesies blijven in ontwikkeling. Toekomstig onderzoek richt zich op het beter begrijpen van risicofactoren, de effectiviteit van preventieve maatregelen, en de impact van nieuwe chirurgische technieken die het ontstaan van adhesies kunnen minimaliseren. Bovendien is er behoefte aan meer internationale samenwerking om gestandaardiseerde gegevensverzameling mogelijk te maken, waardoor een beter inzicht ontstaat in regionale en mondiale verschillen.

Mechanisme

Het mechanisme achter de vorming van verklevingen (adhesies) is een complex proces dat plaatsvindt als reactie op weefselschade. Dit proces omvat ontstekingsreacties, fibrinevorming en onvolledige afbraak van tijdelijke bindweefsels. Verklevingen vormen een belangrijk onderdeel van het genezingsproces, maar kunnen pathologisch worden wanneer normale structuren ongewenst met elkaar verbonden raken.

Ontsteking en fibrinevorming
Bij weefselschade, zoals tijdens een operatie of na een infectie, wordt een ontstekingsproces geactiveerd. Dit proces omvat de aanmaak van fibrine, een eiwit dat als een tijdelijke "lijm" fungeert tussen beschadigde oppervlakken. In normale omstandigheden wordt fibrine afgebroken door fibrinolyse, maar bij een disbalans in dit proces blijft fibrine aanwezig, wat de eerste stap is in de vorming van adhesies.

Celproliferatie en bindweefselvorming
Na de fibrinevorming migreren fibroblasten en andere bindweefselcellen naar de plek van schade. Deze cellen produceren collageen en andere extracellulaire matrixcomponenten die de tijdelijke fibrineverbinding versterken. Dit leidt tot de vorming van permanent littekenweefsel, dat orgaanoppervlakken blijvend aan elkaar kan verbinden.

Chronische ontsteking en angiogenese
Bij sommige patiënten blijft de ontsteking actief, wat de vorming van adhesies kan versterken en langdurige symptomen zoals pijn kan veroorzaken. Tegelijkertijd bevordert angiogenese, het proces van nieuwe bloedvatvorming, de vasculaire voorziening in adhesies, wat kan bijdragen aan hun stevigheid en doorbloeding. Dit maakt adhesies niet alleen moeilijker te behandelen, maar verhoogt ook het risico op complicaties bij chirurgische interventies.

Rol van peritoneale genezing
Het buikvlies (peritoneum) speelt een centrale rol in het herstelproces na schade. Een vertraagde of onvolledige genezing van het peritoneum verhoogt de kans op adhesievorming aanzienlijk. Factoren zoals ischemie, infectie en de aanwezigheid van vreemde materialen (zoals chirurgische draden) kunnen het genezingsproces verder verstoren.

Genetische en moleculaire factoren
Hoewel de exacte rol van genetische factoren in adhesievorming nog niet volledig is opgehelderd, tonen sommige studies aan dat genetische variaties in ontstekings- en fibrinolyse-gerelateerde genen de gevoeligheid voor adhesies kunnen beïnvloeden. Moleculaire signaleringsroutes, zoals de TGF-β-pathway, zijn ook geïdentificeerd als cruciaal in de ontwikkeling van adhesies.

Implicaties voor behandeling en preventie
Een beter begrip van het mechanisme achter adhesievorming biedt mogelijkheden voor de ontwikkeling van gerichte therapieën en preventieve strategieën. Huidige preventieve methoden richten zich op het minimaliseren van weefselschade en het bevorderen van fibrinolyse, maar toekomstige behandelingen zouden gericht kunnen zijn op moleculaire doelen zoals het moduleren van ontstekingsroutes of het blokkeren van specifieke celtypen die bijdragen aan adhesievorming.

Oorzaken van intern littekenweefsel

Verklevingen zijn stroken van littekenweefsel die zich ontwikkelen wanneer de herstelmechanismen van het lichaam reageren op eventuele weefselverstoringen. Normaal gesproken hebben interne weefsels en organen gladde oppervlakken. Als het lichaam namelijk beweegt, zijn de weefsels en organen goed in staat om te verschuiven. Door verklevingen aan de oppervlakten gaan weefsels en organen aan elkaar plakken. Verklevingen drukken mogelijk op zenuwen, organen en gewrichten, hetgeen interne pijn of een slechte functie veroorzaakt, waaronder vrouwelijke onvruchtbaarheid en levensbedreigende darmverstoppingen.

Risicofactoren van adhesies

Verklevingen komen mogelijk overal in het lichaam voor. Ze vormen zich vaak na een buikoperatie of een operatie aan het bekkengebied. Bijna alle patiënten die een buikoperatie gehad hebben, krijgt te maken met verklevingen. Ook na een ontsteking, een infectie, een trauma (fysiek of seksueel misbruik, val, ongeluk, …) of radiotherapie krijgen patiënten soms te maken met een adhesie.

Infecties en ontstekingen die mogelijk leiden tot interne littekenvorming in de weefsels en organen zijn:

• appendicitis (ontsteking van het aanhangsel van de blindedarm)
• bacteriële overgroei van de dunne darm
• cholecystitis (ontsteking van de galblaas met buikpijn en koorts)
• colitis (ontsteking van de dikke darm)
• cystitis (blaasontsteking met urine-afwijkingen en plasproblemen)
• diverticulitis
• een bekkenontsteking (infectie van de vrouwelijke voortplantingsorganen)
• een geperforeerd divertikel, kleine of grote darm
• een geperforeerde maagzweer
• endometriose (pijn rond de menstruatieperiode bij een vrouw)
• gastritis (ontsteking van het slijmvlies van de maag met pijn in de buik)
• gastro-enteritis (buikgriep)
• hepatitis (leverontsteking)
• vaginitis (ontsteking van het slijmvlies van de vagina)

Risicogroepen

Verklevingen (adhesies) kunnen bij verschillende groepen patiënten optreden, maar bepaalde risicogroepen hebben een significant hogere kans op het ontwikkelen ervan. Deze verhoogde vatbaarheid hangt vaak samen met factoren zoals de aard van de medische aandoening, eerdere chirurgische ingrepen, of specifieke fysiologische kenmerken.

Patiënten met eerdere abdominale of bekkenchirurgie
Chirurgische ingrepen in de buik- of bekkenstreek vormen de meest voorkomende oorzaak van adhesievorming. Operaties zoals darmresecties, hysterectomieën, en keizersneden worden vaak geassocieerd met een verhoogd risico. Heroperaties in dezelfde regio verhogen het risico nog verder, doordat eerder gevormde adhesies tijdens de nieuwe ingreep kunnen worden beschadigd, wat het proces opnieuw activeert.

Patiënten met inflammatoire aandoeningen
Ontstekingsziekten zoals endometriose, de ziekte van Crohn, en colitis ulcerosa dragen bij aan een verhoogd risico op adhesievorming. Deze aandoeningen veroorzaken chronische ontstekingen in de buikholte, wat de kans op littekenweefselvorming aanzienlijk verhoogt. Ook infecties, zoals peritonitis, zijn een belangrijke risicofactor.

Vrouwen met gynaecologische aandoeningen
Vrouwen met aandoeningen zoals endometriose of eierstokcysten lopen een bijzonder hoog risico op adhesievorming. Dit risico is deels te wijten aan de aard van gynaecologische operaties, die vaak plaatsvinden in gebieden waar organen dicht bij elkaar liggen. Adhesies kunnen bij deze patiënten leiden tot vruchtbaarheidsproblemen of chronische bekkenpijn.

Ouderen
Hoewel adhesies in alle leeftijdsgroepen voorkomen, zijn ouderen vatbaarder voor ernstige complicaties zoals darmobstructies. Dit komt deels door een tragere wondgenezing en een hogere kans op bijkomende ziekten die het herstel belemmeren. Ouderen hebben vaak ook een langere medische geschiedenis met meerdere chirurgische ingrepen, wat het risico verhoogt.

Patiënten met genetische aanleg
Hoewel genetisch advies zelden specifiek wordt verstrekt voor adhesievorming, suggereren studies dat genetische factoren een rol kunnen spelen. Patiënten met een genetische aanleg voor hyperreactieve ontstekings- of wondgenezingsprocessen kunnen een groter risico lopen op ernstige adhesies.

Patiënten met vreemde materialen in het lichaam
De aanwezigheid van chirurgische materialen, zoals hechtingen of meshes, kan het risico op adhesievorming vergroten. Deze materialen kunnen ontstekingsreacties opwekken die bijdragen aan het ontstaan van adhesies. Het zorgvuldig kiezen van materialen en technieken door chirurgen is daarom cruciaal.

Patiënten met vertraagde wondgenezing
Factoren die de wondgenezing vertragen, zoals diabetes, ondervoeding of een verstoord voedingspatroon, verhogen het risico op adhesies. Deze aandoeningen beïnvloeden de regeneratieve processen in het lichaam en kunnen leiden tot een onvolledige afbraak van fibrine, wat adhesies bevordert.

Patiënten met eerdere bestraling
Bestralingstherapie, met name in het bekkengebied, kan de weefselkwaliteit aantasten en de kans op adhesies vergroten. Dit komt doordat bestraling ontstekingen en littekenvorming bevordert, zelfs zonder dat er chirurgie aan te pas komt.

De bovenstaande risicogroepen benadrukken het belang van vroegtijdige herkenning en het nemen van preventieve maatregelen bij patiënten met een verhoogd risico. Laat weten als er meer verdieping

Symptomen: Op verschillende locaties

Hoewel verklevingen overal in het lichaam mogelijk voorkomen, bevinden de meest voorkomende locaties zich in de darmen, de gewrichten, het bekkengebied en het hart. De symptomen zijn afhankelijk van het aangetaste gebied.

Bekkengebied

Verklevingen zijn ook mogelijk aan elk orgaan in het bekkengebied zoals de baarmoeder, de eierstokken, de eileiders of de blaas. Een bekkenontsteking (pelvic inflammatory disease) is het gevolg van een infectie (meestal een seksueel overdraagbare aandoening) die vaak leidt tot verklevingen in de eileiders. De eitjes van een vrouw passeren door de eileiders in de baarmoeder voor de reproductie. Verklevingen aan de eileider leiden tot onvruchtbaarheid en een verhoogde incidentie van een buitenbaarmoederlijke zwangerschap waarbij een foetus zich buiten de baarmoeder ontwikkelt. Ook endometriose is mogelijk veroorzaakt door verklevingen in de bekkenregio. Dit is een aandoening waarbij het weefsel dat normaal in de baarmoeder aanwezig is, in andere lichaamsdelen groeit, zoals de darm of de eileiders. Verklevingen aan de vagina of baarmoeder veroorzaken pijn tijdens de geslachtsgemeenschap.

Darmen

De darmlussen zijn door de verklevingen gehecht tegen de nabijgelegen organen of anders tegen de buikwand. Delen van de darm worden hierdoor van hun plaats getrokken. Hierdoor kan het voedsel niet meer door de darm gaan, hetgeen resulteert in een (gedeeltelijke) verstopping van de darmen (darmobstructie). Mogelijke symptomen die hiermee gepaard gaan omvatten:

• braken (verlicht vaak de pijn)
• constipatie
• een onvermogen om een wind te laten
• een opgeblazen gevoel
• ernstige buikpijn / chronische buikpijn
• hoge darmgeluiden
• koorts (minimaal)
• maagkrampen

In extreme gevallen vormen verklevingen vezelachtige stroken rond een darmsegment. Dit remt de bloedstroom en leidt uiteindelijk tot weefselsterfte.

Ook chronische bekkenpijn is een complicatie van abdominale adhesies (verklevingen in het buikgebied).

Gewrichten

Wanneer intern littekenweefsel aanwezig is in structuren van zacht weefsel zoals spieren, pezen en ligamenten, kunnen deze structuren zich niet goed uitrekken, wat leidt tot intermitterende (met tussenpozen) spierpijn, gewrichtspijn, spierzwakte en een beperkt bewegingsbereik. De spieren en gewrichten moeten namelijk harder werken om activiteiten uit te voeren die ze ooit met minder moeite hebben uitgevoerd. De gebieden die door de adhesie zijn aangetast, zijn daarom in eerste instantie strak, stijf of pijnlijk. Naarmate de hoeveelheid van de verklevingen toeneemt, krijgt de patiënt frequenter te maken met symptomen en zijn de klachten intenser. Ze tasten hierdoor de dagelijkse activiteiten aan. De patiënt kampt dan met bijvoorbeeld lage rugpijn, hoofdpijn, voetpijn, tendinitis (peesontsteking) of schouderpijn.

Hart

Soms ontstaat littekenweefsel in de vliezen rond het hart (pericardium), waardoor het hart niet meer goed kan werken en de patiënt kampt met pijn op de borst. Infecties, zoals reumatische koorts (complicatie van een streptokokkeninfectie), leiden tot verklevingen op hartkleppen waardoor het een verminderde hartfunctie ontstaat.

Alarmsymptomen

Alarmsymptomen van verklevingen kunnen onder andere buikpijn, opgeblazen gevoel, veranderingen in de stoelgang, en symptomen van een darmobstructie omvatten. Bij ernstige verklevingen kunnen er ook symptomen van misselijkheid, braken en ernstige pijn optreden.

Diagnose en onderzoeken

Voor het opsporen van verklevingen zijn geen diagnostische onderzoeken beschikbaar anno oktober 2020. Meestal detecteert een arts verklevingen tijdens een diagnostische laparoscopie (onderzoek van de buikholte of het bekkengebied) die plaatsvindt om de oorzaak van een ander probleem op te sporen. Via deze operatie plaatst de arts een camera door een klein gaatje in de maag om de organen in beeld te brengen. Als de arts verklevingen vindt, verwijdert hij deze meestal tijdens dezelfde operatie. Een bloedonderzoek en beeldvormende onderzoeken zoals röntgenfoto en CT-scan zijn soms nuttig om de omvang van een adhesie in beeld te brengen.

Behandeling van verkleving

De behandeling van adhesies is afhankelijk van de locatie, de mate van adhesievorming en de onderliggende oorzaak die de verkleving veroorzaakt. Verklevingen verbeteren vaak zonder operatie. Soms behandelt de arts uitsluitend de symptomen. Als de darmen gedeeltelijk geblokkeerd zijn, nuttigt de patiënt best een vezelarme voeding want op die manier beweegt het voedsel gemakkelijker door het getroffen gebied. Kampt de patiënt met een volledige verstopping van de darmen, dan treedt een gevaarlijke situatie op. Een dringende operatie voor het repareren van een darmobstructie is dan vereist.

Prognose van een adhesie

De prognose van patiënten met verklevingen (adhesies) is sterk afhankelijk van factoren zoals de omvang van de adhesievorming, de betrokken anatomische structuren en de ernst van eventuele symptomen of complicaties. Hoewel veel adhesies asymptomatisch blijven, kunnen ze bij een aanzienlijk deel van de patiënten leiden tot chronische klachten of acute complicaties.

Asymptomatische adhesies
Bij een groot percentage van de patiënten worden adhesies ontdekt tijdens beeldvorming of chirurgische ingrepen die om andere redenen worden uitgevoerd. Deze adhesies veroorzaken vaak geen symptomen en hebben weinig tot geen invloed op de levenskwaliteit. Echter, asymptomatische adhesies kunnen later in het leven symptomatisch worden, vooral na nieuwe operaties of trauma's in de betrokken regio.

Chronische pijn en ongemak
Voor patiënten met symptomatische adhesies kan de impact op de levenskwaliteit aanzienlijk zijn. Chronische buik- of bekkenpijn is een veelvoorkomende klacht die moeilijk te behandelen is. Deze pijn kan een grote invloed hebben op het dagelijks functioneren en kan leiden tot herhaalde medische consultaties en diagnostische onderzoeken.

Vruchtbaarheidsproblemen
Bij vrouwen kunnen adhesies in de bekkenregio een belangrijke oorzaak zijn van onvruchtbaarheid, vooral wanneer de eileiders of eierstokken betrokken zijn. De prognose is in dergelijke gevallen sterk afhankelijk van de mogelijkheid tot chirurgische correctie. Hoewel operatieve verwijdering van adhesies kan bijdragen aan herstel van de vruchtbaarheid, is er ook een risico op hernieuwde adhesievorming.

Herstel na chirurgie
Chirurgie voor de behandeling van adhesies kan de prognose verbeteren door symptomen te verminderen of complicaties, zoals darmobstructies, te behandelen. Toch blijft het risico op recidieven aanzienlijk, zelfs na goed uitgevoerde operaties. Het gebruik van preventieve maatregelen, zoals anti-adhesieve barrières, kan helpen om het risico op nieuwe adhesies te verminderen.

Langetermijncomplicaties
De prognose op de lange termijn hangt af van het optreden van complicaties zoals darmobstructies, chronische pijn, en de noodzaak voor heroperaties. Bij sommige patiënten kunnen deze problemen terugkerend zijn, wat een uitgebreide medische en chirurgische opvolging vereist.

Complicaties

Verklevingen (adhesies) kunnen leiden tot diverse complicaties die variëren van mild ongemak tot levensbedreigende aandoeningen. De aard en ernst van deze complicaties hangen af van de locatie, omvang en betrokken structuren. Hieronder worden de belangrijkste complicaties uitgebreid besproken.

Darmobstructies
Een van de meest ernstige complicaties van verklevingen is een mechanische darmobstructie. Adhesies kunnen lussen van de darm beknellen of draaien, waardoor de doorgang van darminhoud wordt belemmerd. Symptomen zijn onder meer buikpijn, misselijkheid, braken en een opgezwollen buik. Darmobstructies vereisen vaak spoedchirurgie en kunnen bij uitstel levensbedreigend zijn door complicaties zoals ischemie of perforatie van de darm.

Chronische buik- of bekkenpijn
Chronische pijn is een veelvoorkomende complicatie van adhesies, vooral bij vrouwen met bekkenverklevingen. Deze pijn kan continu aanwezig zijn of optreden tijdens bewegingen, geslachtsgemeenschap, of menstruatie. Chronische pijn kan het dagelijks functioneren ernstig beperken en heeft vaak een negatieve impact op de psychologische gesteldheid van patiënten.

Vruchtbaarheidsproblemen
Bij vrouwen kunnen verklevingen in de bekkenregio de normale functie van de voortplantingsorganen verstoren. Dit kan leiden tot problemen zoals het blokkeren van de eileiders of een verminderde beweeglijkheid van de eierstokken. Dergelijke complicaties zijn een belangrijke oorzaak van secundaire onvruchtbaarheid en kunnen intensieve behandelingen vereisen, zoals chirurgische verwijdering van de adhesies of vruchtbaarheidsbevorderende therapieën.

Complicaties bij chirurgie
Adhesies bemoeilijken vaak chirurgische ingrepen doordat ze normale anatomische structuren vervormen en aan elkaar verbinden. Dit verhoogt het risico op onbedoelde schade aan organen, zoals perforatie van de darm of verwonding van bloedvaten. Ook neemt de operatieduur toe, wat het risico op infecties en andere postoperatieve complicaties vergroot.

Darmischemie en perforatie
Bij ernstige gevallen van adhesiegerelateerde darmobstructies kan de bloedtoevoer naar delen van de darm worden afgesneden, wat leidt tot ischemie en necrose. Zonder snelle interventie kan dit resulteren in darmperforatie en sepsis, een levensbedreigende aandoening die onmiddellijke medische behandeling vereist.

Vorming van interne hernia's
Adhesies kunnen structuren creëren waarin interne hernia’s ontstaan. Dit gebeurt wanneer een deel van de darm vast komt te zitten in een door adhesies gevormde opening. Interne hernia's zijn moeilijk te diagnosticeren en vereisen vaak spoedchirurgie om ernstige complicaties zoals darmobstructie of ischemie te voorkomen.

Beperking van mobiliteit en orgaanfunctie
In sommige gevallen veroorzaken adhesies een verminderde beweeglijkheid van organen zoals de blaas of baarmoeder. Dit kan leiden tot functionele beperkingen, zoals urineretentie of menstruatieproblemen, en vereist vaak specifieke medische of chirurgische interventies.

De ernst en het type complicaties benadrukken het belang van preventieve maatregelen en een nauwkeurige opvolging bij risicopatiënten.

Preventie van verklevingen

Tijdens een operatie zijn voorzorgsmaatregelen nodig om de vorming van adhesies te minimaliseren. De arts opteert voor een zo kort mogelijke operatietijd. Hij houdt bovendien de weefsels vochtig. Hij is tevens voorzichtig met weefsels of organen. Ook maakt hij gebruik van handschoenen zonder latex. Verder zijn diverse chirurgische producten beschikbaar om de vorming van adhesies tijdens een operatie te voorkomen. Soms gebruikt de arts filmachtige vellen die hij tussen organen of lichaamsoppervlakken plaatst na een grote, open chirurgische ingreep.

Lees verder

• Synechie: Verklevingen tussen oogstructuren
• Asherman-syndroom: Verklevingen in de baarmoeder