Ziekte van Crohn: symptomen, oorzaken, behandeling en dieet

Ziekte van Crohn (Morbus Crohn) symptomen bestaan uit buikpijn, diarree, gewichtsverlies en vermoeidheid. Bij de ziekte van Crohn is er sprake van een chronische, regelmatig terugkerende ontsteking van het hele maagdarmkanaal: van mond tot anus. De ontstekingen kunnen tot de diepere lagen van de darmwand doordringen, waardoor diepe zweren en fistels ontstaan met vorming van littekenweefsel. Hierdoor kunnen verklevingen en vernauwingen in de darm ontstaan. De behandeling van de ziekte van Crohn bestaat veelal uit medicijnen en supplementen. Soms kan de arts besluiten om te opereren. Bij veel crohn-patiënten is vroeg of laat een operatie nodig. Een passend dieet werkt ondersteunend bij de behandeling van de ziekte van Crohn. Zo gezond en regelmatig mogelijk eten, leven en drinken zijn daarmee sleutelbegrippen. Injecteren van eigen stamcellen bij de ziekte van Crohn behoort tot de mogelijkheden en kan ingezet worden als therapie als andere behandelmogelijkheden geen soelaas bieden.

• Wat is de Ziekte van Crohn?
• Bij wie komt de ziekte van Crohn voor?
• Oorzaken ziekte van Crohn
• Genetische factoren
• Omgevingsfactoren
• Roken en de ziekte van Crohn
• Ziekte van Crohn bij kinderen kan aanvangen door bacteriën
• Ziekte van Crohn symptomen
• Verschijnselen
• Klachten buiten het maag-darmkanaal
• Klachten zijn variabel
• Complicaties ziekte van Crohn
• Fistels, abcessen en darmafsluiting
• Ondervoeding
• Darmkanker
• Andere gezondheidsproblemen
• Problemen door medicatiegebruik
• Onderzoek en diagnose
• Kijkonderzoek en andere onderzoeken
• MRI-onderzoek meest zinvol bij vermoeden ziekte van Crohn
• Differentiële diagnose
• Behandeling ziekte van Crohn
• Medicatie
• Supplementen
• Operatie
• Stamceltherapie
• Opflakkering door depressie voorkomen
• Voeding en dieet ziekte van Crohn
• Leefregels
• Speciaal dieet
• Algemene voedingsadviezen
• Vitamine D
• Gezond en gevarieerd eten
• Fijne vezels
• Vermijd gasvormende voedingsmiddelen
• Patiëntenvereniging
• Ziekte van Crohn en coeliakie

Wat is de Ziekte van Crohn?

De Ziekte van Crohn is vernoemd naar de arts Burrill B. Crohn, die dit ziektebeeld in 1932 voor het eerst beschreef. De Ziekte van Crohn is een chronische ontstekingsziekte van het spijsverteringskanaal. De ziekte veroorzaakt ontstekingen van mond tot anus, maar vooral in de dunne en dikke darm en dan in het bijzonder op de overgang van de dunne darm (ileum) naar de dikke darm (colon). Het wordt ook wel Morbus Crohn, Chronische darmontsteking, Ontstekingsziekte van de darm of Inflammatory Bowel Disease (IBD) genoemd, ofschoon de laatste drie begrippen verzamelnamen zijn, waarmee zowel de ziekte van Crohn als colitis ulcerosa - een chronische ontsteking van het slijmvlies van de dikke darm - bedoeld kan worden. Colitis ulcerosa en de ziekte van Crohn zijn chronische aandoeningen en kunnen niet worden genezen. Deze ziekten hebben ondanks behandeling de neiging terug te keren en kennen periodes van inactiviteit (remissie) en activiteit (recidief). Bij iedere patiënt verloopt de ziekte heel verschillend.

Bij wie komt de ziekte van Crohn voor?

De Ziekte van Crohn komt niet veel voor. Er zijn iets meer vrouwen dan mannen met de Ziekte van Crohn. In Europa en Amerika zijn het vooral blanke mannen en dan met name van Joodse afkomst, die aan deze aandoening lijden. Spaanse en Aziatische bevolkingsgroepen worden minder vaak getroffen. De ziekte van Crohn begint meestal tijdens de adolescentie en vroege volwassenheid, zo tussen 15 en 35 jaar. Roken is een risicofactor. In sommige families komt deze aandoening vaker voor. Een persoon die een familielid heeft met de ziekte, heeft naar schatting 10 keer meer kans op het ontwikkelen van de ziekte dan de algemene bevolking. De kans is zelfs 30 keer groter als het een eerstegraads familielid betreft. Er zijn in Nederland ongeveer 20.000 mensen die de Ziekte van Crohn hebben.

Oorzaken ziekte van Crohn

Genetische factoren

De precieze oorzaak van de ziekte van Crohn is anno 2024 onbekend. Verondersteld wordt dat veelvoorkomende variaties in een klein aantal genen (erfelijke factoren) en bepaalde omgevingsfactoren bij de ontwikkeling van de ziekte van Crohn een rol spelen.[1] Er zijn duidelijke aanwijzingen dat de ziekte van Crohn ontstaat door een fout in het afweersysteem en het wordt daarom ook wel een auto-immuunziekte genoemd. Nog niet zo lang geleden is het Nod2-gen in verband gebracht met de ziekte van Crohn. Ondertussen blijkt dat ongeveer 25% van de Crohnpatiënten een mutatie heeft in dit gen, welke ervoor verantwoordelijk is dat het lichaam mycobacteriën niet meer goed herkent, waardoor het immuunsysteem er ook niet tegen zal strijden. Er worden ook andere genen zoals IBD1-9 en CARD15 bestudeerd, die van belang zijn voor het begrijpen van de pathogenese van de ziekte van Crohn. Het is nog niet bekend wat het mechanisme is waardoor deze genen aanleiding geven tot het ontstaan van de ziekte.

Omgevingsfactoren

De ziekte komt het meest voor in Noord-Amerika en Noord-Europa. Naast genetische oorzaken kunnen omgevingsfactoren hieraan bijdragen. Het blijkt dat slechte leefomstandigheden het risico op het ontwikkelen van de ziekte van Crohn verlagen en dat overmatige hygiëne, zoals in het Westen vaak gebruikelijk is, de immuunrespons kan verstoren en kan bijdragen aan het ontstaan van de ziekte.

Roken en de ziekte van Crohn

Roken is een niet onbelangrijke risicofactor voor het ontstaan van de ziekte van Crohn. Ook vertraagt roken de genezing en vergroot het de kans op oplevingen van de ziekte. Langdurige stress kan een uitlokkende factor zijn en de ziekte doen verergeren, maar het is niet de primaire oorzaak. Het geven van borstvoeding is een protectieve factor voor het nageslacht.[2]

Ziekte van Crohn bij kinderen kan aanvangen door bacteriën

Bepaalde soorten bacteriën spelen een rol bij het ontstaan van de ziekte van Crohn en ze houden deze ziekte in stand, aldus een studie van de Universiteit van New South Wales in Australië.[3] Er is bewust gekozen om kinderen met nieuw gediagnosticeerde ziekte van Crohn te onderzoeken, omdat de onderzoekers dachten dat dit hun kansen om bacteriën te detecteren die betrokken zijn bij het initiëren de ziekte van Crohn zou verhogen. Ook zouden verstorende factoren die mogelijk van invloed zijn op de darmflora, zoals antibioticagebruik, roken of het gebruik van alcohol in mindere mate aanwezig zijn bij deze kinderen dan bij volwassenen. Uit het onderzoek kwam naar voren dat patiënten met nieuw gediagnosticeerde ziekte van Crohn meer Proteobacteriën (zoals E. coli en Campylobacter concisus) in de darmen hadden dan een controlegroep. Mogelijk dat deze bacteriën een rol spelen in de initiatie van de ziekte. De resultaten ondersteunen de theorie dat de ziekte van Crohn is gekoppeld aan een onbalans in de gastro-intestinale microbiota.

Ziekte van Crohn symptomen

Verschijnselen

Veel voorkomende symptomen van de ziekte van Crohn zijn:

• buikpijn (soms met hevige buikkrampen)
• diarree (dunne ontlasting, soms wat groenig van kleur)
• stinkende ontlasting
• drijvende ontlasting
• gewichtsverlies
• vermoeidheid

Minder voorkomende symptomen zijn:

• verminderde eetlust
• koorts
• nachtzweten
• overmatige winderigheid
• rectale pijn
• rectaal bloeden
  Mogelijke klachten en symptomen bij de ziekte van Crohn / Bron: Designua/Shutterstock.com
• bekkenpijn

Als gevolg van de diarree kun je last krijgen van een geïrriteerde en branderige anus. Sommige patiënten ondervinden moeite om ontlasting op te houden, vooral als er ontstekingen aan het einde van de dikke darm voorkomen. Frequent hikken komt ook voor. Mensen met Crohn kunnen ook last krijgen van trommelstokvingers.

Klachten buiten het maag-darmkanaal

Bij een aantal patiënten komen er ook klachten buiten het maag-darmkanaal voor, zoals gewrichtspijn: pijnlijke zwellingen van knieën, ellebogen, enkels en polsen, alsmede in de rug (ziekte van Bechterew). Ook zijn oog- en huidaandoeningen mogelijk.

Klachten zijn variabel

De symptomen van de ziekte van Crohn zijn afhankelijk van de locatie, de omvang en de ernst van de ontsteking. De (ernst van de) klachten en het verloop van de ziekte verschilt sterk per patiënt.

Complicaties ziekte van Crohn

Fistels, abcessen en darmafsluiting

Complicaties die kunnen optreden zijn wondjes, fistels en abcessen, vaak rond je anus. Ook kunnen er vernauwingen in de darm ontstaan door de vorming van littekenweefsel als gevolg van zweren en fistels. Dit kan gepaard gaan met pijn en problemen met de ontlasting, zoals obstipatie (verstopping). Verdikking van de darmwand kan op den duur leiden tot een darmafsluiting (ileus).

Ondervoeding

Ook kan er ondervoeding optreden als gevolg van diarree, waardoor je lichaam onvoldoende voedingsstoffen kan opnemen. Ook kunnen kan buikpijn en krampen ertoe leiden dat je minder eet en te weinig voedingsstoffen binnenkrijg om gezond te blijven. Het komt ook vaak voor dat iemand met de ziekte van Crohn last krijgt van bloedarmoede als gevolg van een tekort aan ijzer of vitamine B12.

Darmkanker

De ziekte van Crohn in de dikke darm verhoogt het risico op darmkanker. Darmkanker openbaart zich reeds binnen 8 jaar na het vaststellen van de ziekte van Crohn bij ruim eenderde van de patiënten. In het bijzonder bij patiënten die op hogere leeftijd deze ziekte krijgen, is het interval tot het ontstaan van een colorectaal carcinoom oftewel darmkanker korter.[4] Controle via een colonoscopie kan vroegtijdig afwijkingen in de darm opsporen.

Andere gezondheidsproblemen

De ziekte van Crohn kan ook leiden tot problemen in andere delen van het lichaam, waaronder bloedarmoede (anemie), botontkalking (osteoporose) en een galblaas of leverziekte.

Problemen door medicatiegebruik

Bepaalde geneesmiddelen die worden voorgeschreven bij de ziekte van Crohn, kunnen die werken door het blokkeren van de functies van het immuunsysteem (zogeheten immunosuppressiva), worden geassocieerd met een klein risico op kanker, zoals lymfomen en huidkankers. Ze verhogen ook het infectierisico. Corticosteroïden kunnen worden geassocieerd met onder meer een verhoogd risico op osteoporose, botbreuken, cataract (staar), glaucoom, diabetes en hoge bloeddruk.

Onderzoek en diagnose

Kijkonderzoek en andere onderzoeken

Gewoonlijk wordt de diagnose gesteld door een kijkonderzoek van de dikke darm (een colonoscopie of sigmoïdoscopie), of een kijkonderzoek van de maag en het eerste deel van de dunne darm (gastroscopie). De arts zal vaak tevens een biopt nemen, waarna het weefsel onder de microscoop wordt onderzocht. De diagnose kan daarna in veel gevallen met zekerheid gesteld worden. Soms wordt aanvullend onderzoek verricht, zoals bloedonderzoek, ontlastingsonderzoek en beeldvormend onderzoek zoals een röntgenonderzoek, CT-scan, MRI-scan of echografie.

MRI-onderzoek meest zinvol bij vermoeden ziekte van Crohn

Bij een vermoeden van de ziekte van Crohn is MRI-onderzoek de meest geschikte methode om de dunne darm in beeld te brengen, zo blijkt uit een vergelijking van drie verschillende methoden door promoverend radioloog Bart Wiarda. De twee andere onderzochte methoden blijken ook zinvol, maar onder andere omstandigheden. De bevinding verkleint de kans dat patiënten met mogelijke afwijkingen in de dunne darm een overbodig inwendig onderzoek moeten ondergaan. Maag-Darm-Leverartsen (MDL-artsen) kunnen met hun diagnosticerende onderzoeken nu beter maatwerk leveren.

Een methode waarbij de patiënt een videocapsule inslikt die onderweg naar buiten opnames maakt van het darmkanaal, blijkt minder geschikt voor crohnpatiënten. Deze patiënten hebben geregeld vernauwingen in hun dunne darm, waardoor de capsule kan blijven steken. Bij een derde methode wordt via de maag een endoscoop ingebracht die de dunne darm als het ware opstroopt langs de camera. Deze aanpak is geschikt als artsen al vermoeden dat er tijdens het onderzoek poliepen of andere weefsels moeten worden verwijderd. De methode is tevens het meest belastend voor patiënten. (Bron: www.artsennet.nl, 11 december 2013.)

Differentiële diagnose

Naast colitis ulcerosa kan het klinisch beeld van de ziekte van Crohn veel gelijkenis vertonen met enkele andere aandoeningen, waaronder:

• amoebiasis (infectieziekte die wordt veroorzaakt door de parasiet Entamoeba histolytica);
• bacteriële of virale gastro-enteritis (buikgriep door bacteriën of virussen);
• blindedarmontsteking of appendicitis;
• coeliakie;
• diverticulitis;
• gastro-intestinale carcinoïdtumoren;
• gastro-intestinale tuberculose;
• giardiasis (een aandoening die wordt veroorzaakt door besmetting met de parasiet Giardia lamblia);
• ischemie;
• prikkelbare darm syndroom (PDS);
• tuberculose (tbc); en
• ziekte van Behçet.

Behandeling ziekte van Crohn

De symptomen en de ernst van de ziekte van Crohn kunnen zoals gezegd sterk variëren tussen patiënten. Patiënten die geen klachten hebben of met milde symptomen, hebben over het algemeen geen behandeling nodig en kunnen eventueel volstaan met aanpassingen in de voeding.

Geen enkel medicijn kan de ziekte van Crohn genezen. Patiënten met de ziekte van Crohn hebben vaak periodes van terugval (verergering van de ontsteking), die worden gevolgd door periodes van remissie (vermindering van ontsteking) die maanden tot jaren kunnen duren. Remissies treden meestal op als gevolg van behandeling met medicijnen of een operatie, maar ze kunnen ook spontaan optreden, zonder enige vorm van behandeling.

Medicatie

In principe bestaat de behandeling van de ziekte van Crohn uit medicijnen. Medicijnen voor de behandeling van de ziekte van Crohn zijn anti-inflammatoire middelen, zoals milde ontstekingsremmers (bijvoorbeeld 5-ASA preparaten), of wat krachtiger ontstekingsremmers, zoals corticosteroïden (Prednison), welke vaak heftige bijwerkingen hebben.[5] Er kunnen ook immunosuppressiva (afweeronderdrukkende medicijnen) voorgeschreven worden, teneinde het afweersysteem te remmen waardoor er minder ontstekingsreacties ontstaan. Soms wordt een antibioticum voorgeschreven om bacteriële overgroei tegen te gaan. Bij diarree kunnen diarreeremmers uitkomst bieden.

Supplementen

Bloedarmoede als gevolg van vitamine B12-tekort, foliumzuurtekort of ijzertekort, vereist een behandeling met een geschikt supplement.

Operatie

Wanneer medicijnen onvoldoende soelaas bieden, kan een operatie nodig zijn. Het blijkt dat zeven van de tien patiënten op een gegeven ogenblik moeten worden geopereerd om ontstoken delen of vernauwingen in de darm te verwijderen. Soms is een (tijdelijke) stoma nodig na een darmoperatie.

Stamceltherapie

Promovendus Marjolijn Duijvestein van het LUMC ontdekte dat injecteren van eigen stamcellen bij de ziekte van Crohn tot de mogelijkheden behoort. Stamceltherapie wordt pas ingezet als andere behandelmogelijkheden geen soelaas bieden. Het onderzoek van Duijvestein toont aan dat het mogelijk is om stamcellen op te kweken uit het beenmerg van een patiënt met de ziekte van Crohn. Bovendien is het veilig en haalbaar gebleken deze stamcellen intraveneus toe te dienen bij die crohnpatiënt.

Duijvestein zei hierover: “De ziekte van Crohn is niet dodelijk, maar na veelvuldig opereren hou je in ernstige gevallen haast geen darm meer over. De ziekte is niet te genezen. Daarom is het nodig uit te kijken naar alternatieve behandelingen.”

Nog een stap verder is het injecteren van bewerkte stamcellen in de crohnpatiënt. Duijvestein heeft reeds proeven gedaan bij muizen. Muizen die werden geïnjecteerd met geactiveerde stamcellen, reageerden nog beter op de therapie. Dit zijn de eerste veelbelovende uitkomsten van stamceltherapie voor chronische darmziekten en de basis voor vervolgstudies. Momenteel vinden deze studies in internationaal verband plaats. (Bron: Universiteit Leiden, 11 februari 2012)

Voeding en dieet ziekte van Crohn

Op het internet circuleren verschillende soorten diëten voor de ziekte van Crohn. Zoals hierboven uiteengezet, wordt de ziekte van Crohn niet veroorzaakt door een bepaalde manier van eten of door specifieke voedingsmiddelen. Het is ook niet zo dat voeding de ziekte kan genezen. De meeste experts zijn wel van mening dat aanpassingen in de voeding van invloed kan zijn op klachten zoals buikpijn en diarree.

Leefregels

Het is belangrijk dat de patiënt zo gezond en regelmatig mogelijk leeft, eet en drinkt. Het vermijden van stress, het stoppen met roken, het nemen van voldoende nachtrust, het inbouwen van regelmaat, regelmatig bewegen en een gezond en gevarieerd voedingspatroon zijn hierbij dé sleutelbegrippen.

Speciaal dieet

In veel gevallen is een speciaal dieet niet nodig voor patiënten met een chronische darmontsteking. Wel kan het verstandig zijn om met de specialist of diëtist te bespreken of inname van extra vitamines en mineralen (zoals ijzer) nodig is. Vooral vanwege klachten als diarree, bloedverlies en gewichtsverlies of doordat de darmen minder goed de voedingstoffen uit de voeding opnemen, kunnen (soms ernstige) tekorten optreden. In deze gevallen kunnen voedingssupplementen geïndiceerd zijn. Maar ook patiënten die met corticoïden worden behandeld kunnen baat hebben bij supplementen, teneinde botontkalking tegen te gaan die door deze geneesmiddelen kunnen worden veroorzaakt, vooral bij langdurig gebruik. Er zijn patiënten met de ziekte van Crohn die een aanzienlijke klachtenvermindering hebben ervaren door het volgen van een 'whole foods plant based' (WFPB) dieet, oftewel een plantaardig dieet.

Algemene voedingsadviezen

Je dokter kan je aanraden om veranderingen in je dieet aan te brengen, zoals:

• Frisdrank te vermijden, dus die koolzuurhoudende drankjes even laten staan.
• Geen popcorn, groenteschillen, noten en andere vezelrijke voedingsmiddelen te eten.
• Meer vloeistoffen te drinken, zoals water of thee.
• Vaker kleinere maaltijden te eten in plaats van grote porties.
• Een voedingsdagboek bij te houden om voedsel te identificeren dat problemen kan veroorzaken.

Vitamine D

Mensen die lijden aan de ziekte van Crohn doen er goed aan om vitamine D-supplementen te slikken. Dit beweren wetenschappers deze maand in het wetenschappelijke blad United European Gastroenterology Journal naar aanleiding van een pilotstudie.[7] De onderzoekers gaven 27 Crohn-patiënten een placebo of vitamine D-supplementen. De patiënten die vitamine D-pillen slikten, slaagden er vaker in om hun darmpermeabiliteit op het juiste niveau houden. Normaal gesproken hebben mensen met de ziekte van Crohn een verhoogde darmpermeabiliteit, waardoor de darm meer stoffen in het lichaam toelaat dan goed voor iemand is. Ook hadden de vitamine D-gebruikers minder ontstekingen en waren ze meer tevreden over hun kwaliteit van leven.

Gezond en gevarieerd eten

Het is van belang dat de patiënt gezond en gevarieerd eet, maar ook dat hij voldoende eet, zodat hij voldoende eiwitten, calorieën en voedingsstoffen binnenkrijgt. De Schijf van Vijf van het Voedingscentrum is een handig hulpmiddel om een gezond eetpatroon te houden of te krijgen (www.voedingscentrum.nl). De voeding van een Crohnpatiënt moet energie- en eiwitrijk, maar relatief vetarm zijn. Om dit te realiseren is deskundig dieetadvies van een diëtist aan te raden.

Fijne vezels

Tot slot nog enkele opmerkingen over voeding bij de ziekte van Crohn. Door de buikpijn en diarree is de kans groot dat hij minder gaat eten, waardoor hij te weinig energie binnenkrijgt. De patiënt moet er daarom voor zorgen dat hij voldoende energie binnenkrijgt. Een normaal vezelgehalte in de voeding is daarbij het uitgangspunt. Wel blijkt dat grove vezels die voorkomen in noten, pinda’s, vezelige groenten, onrijp fruit en vezelig fruit, zilvervliesrijst en tarwezemelen, bij sommige patiënten tot irritatie en prikkeling kan leiden, hetgeen pijnklachten en diarree tot gevolg heeft. Deze patiënten doen er in dat geval verstandig aan om te kiezen voor fijne vezels, welke voorkomen in (gezeefd) vruchtensap, zacht rijp fruit, zeer fijn gesneden rauwkost, zachte groenten, enz.

Vermijd gasvormende voedingsmiddelen

Voedingsmiddelen zoals knoflook, koolsoorten, koolzuurhoudende dranken, onrijp fruit, peulvruchten, prei, radijs, scherpe kruiden, spruiten (spruitjes), suiker en uien, zijn gasvormende voedingsmiddelen. Deze kunnen de darmwerking versnellen en extra winderigheid en een opgezette buik veroorzaken. De patiënt doet er verstandig aan deze voedingsmiddelen te vermijden als hij er last van heeft. Gasvorming kan ook verminderd worden door rustig te eten en goed te kauwen. Hierdoor wordt er minder lucht ingeslikt (aërofagie). Ook bij het kauwen van kauwgom kan ongemerkt lucht ingeslikt worden, evenals bij roken. Bij koorts, diarree en warm weer moet de patiënt veel drinken om het vochtverlies weer aan te vullen. Denk eraan dat koffie en appelsap diarree kunnen verergeren. Probiotische melkdrankjes en yoghurt zoals Actimel, Yakult en Activia, hebben geen bewezen gunstige invloed op de gezondheid van de darm.

Patiëntenvereniging

De Crohn en Colitis Ulcerosa Vereniging Nederland (CCUVN) heeft uitgebreide informatie over verschillende onderwerpen, zoals voeding, medicijnen en zwangerschap. De contactgegevens vind je op hun website: http://www.crohn-colitis.nl. Voor een ziekte van crohn symptomen zelftest kun je onder meer terecht op de website van het Zilverenkruis.


Noten:

1. Stokkers, P. Varianten van het NOD2-gen bepalen erfelijke vatbaarheid voor de ziekte van Crohn. Ned Tijdschr Geneeskd. 2002;146:587.
2. Baumgart, D.C. & Carding S.R. Inflammatory bowel disease: cause and immunobiology. Lancet. 2007;369:1627-1640.
3. N.O. Kaakoush, A.S. Day, K.D. Huinao, S.T. Leach, D.A. Lemberg, S.E. Dowd, and H.M. Mitchell, 2012. Microbial dysbiosis in pediatric patients with Crohn's Disease. J. Clin Microbiol. 50:3258-3266.
4. Esther van Osselen. Darmkanker bij colitis ulcerosa en Crohn komt sneller dan verwacht. Ned Tijdschr Geneeskd. 2012;156:C1368
5. Mogelijke bijwerkingen zijn: een toename van het gewicht, een opgezwollen gelaat en het vasthouden van vocht / kwetsbaarder worden van de huid zodat er makkelijker blauwe plekken ontstaan en wondjes slechter genezen / verhogen van de bloeddruk / een lichte vorm van suikerziekte / verhoogde kans op een infectieziekte / bij langdurig gebruik kan prednison leiden tot botontkalking.
6. Esther van Osselen. Opflakkering crohn en colitis ulcerosa door depressie. Ned Tijdschr Geneeskd. 2009;153:C234
7. Tara Raftery, Adrian R Martineau, Claire L Greiller, Subrata Ghosh, Deirdre McNamara,, Kathleen Bennett, Jon Meddings and Maria O’Sullivan. Effects of vitamin D supplementation on intestinal permeability, cathelicidin and disease markers in Crohn’s disease: Results from a randomised double-blind placebo-controlled study. United European Gastroenterology Journal 0(0).
8. Antonio Tursi, Gian Marco Giorgetti, Giovanni Brandimarte, Walter Elisei. High prevalence of celiac disease among patients affected by Crohn's disease. Inflammatory Bowel Diseases, Volume 11, Issue 7, pages 662–666, July 2005.

Lees verder

• PDS: buikpijn, opgeblazen gevoel, slijm bij ontlasting, pijn
• Buikpijn onderbuik: links/rechts, oorzaken bij man en vrouw
• Colitis ulcerosa: symptomen, oorzaken, behandeling en dieet
• Ontlasting: oorzaken bloed en slijm in poep en kleur en geur
• Pijn bij het poepen: stekende of brandende pijn stoelgang