Xeroderma pigmentosum: Symptomen aan huid, ogen en hersenen

Xeroderma pigmentosum (XP) is een zeldzame erfelijke aandoening waarbij patiënten extreem gevoelig zijn voor UV-stralen van de zon. De aandoening beïnvloedt vooral lichaamsdelen die aan de zon zijn blootgesteld, zoals de huid en de ogen. Kenmerkend voor xeroderma pigmentosum zijn een droge huid en veranderingen in huidskleur. Patiënten met XP hebben ook een aanzienlijk verhoogd risico op het ontwikkelen van verschillende soorten kanker, waaronder huidkanker. Naast huid- en oogproblemen kunnen sommige patiënten ook neurologische afwijkingen ervaren. Bescherming tegen UV-straling is cruciaal voor het beheer van de aandoening, en de behandeling richt zich voornamelijk op ondersteuning en preventie van huid- en oogcomplicaties. De prognose varieert, maar veel patiënten overlijden vroegtijdig als gevolg van de ziekte. Xeroderma pigmentosum werd voor het eerst beschreven door de artsen Moritz Kaposi en Ferdinand von Hebra in 1874.

• Synoniemen xeroderma pigmentosum
• Epidemiologie huidaandoening
• Oorzaken en erfelijkheid huidziekte
• Symptomen aan huid, ogen en hersenen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling
• Prognose
• Complicaties
• Preventie van xeroderma pigmentosum

Synoniemen xeroderma pigmentosum

Xeroderma pigmentosum kent een aantal synoniemen:

• het DeSanctis-Cacchione syndroom
• het syndroom van De-Sanctis-Cacchione met huidafwijkingen en extreme neurologische degeneratie
• XP
• ziekte van Kaposi

Epidemiologie huidaandoening

Xeroderma pigmentosum is een zeldzame aandoening. De geschatte incidentie bedraagt 1 op 20.000 in Japan, 1 op de 250.000 in de Verenigde Staten en ongeveer 2,3 per miljoen levendgeborenen in West-Europa. De aandoening komt vaker voor in Japan, Noord-Afrika en het Midden-Oosten. De ziekte komt in alle continenten en ook bij alle rassen voor. Bij de huidaandoening zijn mannen en vrouwen even vaak getroffen. Huidletsels treden bij patiënten met de huidziekten gemiddeld tussen de één- en tweejarige leeftijd op. De gemiddelde leeftijd van de patiënt die huidkanker ontwikkelt, is acht jaar, terwijl dat bij gezonde mensen zestig jaar bedraagt.

Oorzaken en erfelijkheid huidziekte

Wijziging in gen

Xeroderma pigmentosum is het gevolg van mutaties (veranderingen) in ten minste acht genen die betrokken zijn bij het herstel van beschadigd DNA. Deze schade treedt op door UV-straling van de zon en toxische chemicaliën (zoals in sigarettenrook). Normale cellen herstellen meestal de DNA-schade voordat dit problemen veroorzaakt. Bij patiënten met xeroderma pigmentosum is een normaal herstel van DNA-schade niet mogelijk. Naarmate meer afwijkingen in het DNA ontstaan, ontstaan meer problemen met de celfunctie, waardoor deze carcinomateus (kankerachtig) worden of afsterven.

Overervingspatroon

Bij deze erfelijke huidaandoening is de overerving autosomaal recessief, waardoor beide kopieën van het gen in elke cel mutaties vertonen. Meestal zijn de ouders van een patiënt met xeroderma pigmentosum vrij van klachten, al bezitten ze wel elk één afwijkend gen.

Symptomen aan huid, ogen en hersenen

De symptomen van xeroderma pigmentosum verschijnen veelal bij baby’s of bij jonge kinderen. Afhankelijk van de genmutatie ontstaan milde tot ernstige symptomen aan de huid, de ogen en soms ook de hersenen.

Huid

Huidletsels

Veel getroffen kinderen ontwikkelen ernstige zonnebrand (rode, pijnlijke huid door langdurige blootstelling aan de schadelijke UV-stralen van zonlicht) nadat ze slechts een paar minuten in de zon hebben gezeten. De zonnebrand veroorzaakt roodheid en blaarvorming die enkele weken aanhoudt. Af en toe hebben getroffen kinderen een normale huid. Op tweejarige leeftijd ontwikkelen bijna alle kinderen met xeroderma pigmentosum sproetjes op de huidgebieden die aan de zon zijn blootgesteld (zoals het gezicht, de armen en de lippen). Dergelijke sproeten komen zelden voor bij jonge kinderen die niet lijden aan de aandoening. Daarnaast ontstaan abnormale lentiginosus (vlekjesachtige pigmentatie) op huidgebieden die aan de zon blootgesteld zijn. Spider naevi (huidafwijking bestaande uit kleine bloedvaatjes die uit een centraal punt (vaak een bultje) komen) en korstvorming, ettering of schilfering van de huid zijn andere typische kenmerken van de huidziekte. Bij de getroffen patiënten leidt de blootstelling aan zonlicht vaak tot een droge huid (xeroderma) en veranderingen in de huidskleur (pigmentatie).

Huidkanker

Patiënten met xeroderma pigmentosum hebben een sterk verhoogd risico op het ontwikkelen van huidkanker. Zonder bescherming tegen de zon ontwikkelt ongeveer de helft van de kinderen met deze aandoening de eerste huidkanker voor de leeftijd van tien jaar. De meeste patiënten met xeroderma pigmentosum ontwikkelen meerdere huidkankers tijdens hun leven. Deze vormen van kanker verschijnen meestal op het gezicht, de mond, de lippen (lipkanker) en de oogleden. Enkele huidkankervormen die gepaard gaan met de huidziekte zijn actinische keratosen (huidletsels door blootstelling aan zon), een basaalcelcarcinoom, een fibrosarcoom (kanker in vezelig weefsel met pijn en zwelling), een melanoom, een plaveiselcelcarcinoom (vorm van huidkanker) en lentigo maligna (voorstadium van melanoom). Patiënten met xeroderma pigmentosum lopen eveneens een verhoogd risico op andere vormen van kanker, waaronder hersentumoren. Bovendien zijn rokers vaker getroffen door longkanker.

Ogen

De patiënt met xeroderma pigmentosum heeft pijnlijke en gevoelige ogen (fotofobie) wanneer hij blootgesteld is aan UV-stralen van de zon. Als de ogen niet beschermd zijn tegen de zon, ervaart de patiënt bloeddoorlopen en geïrriteerde ogen. Bovendien leidt blootstelling aan zonlicht tot een hoornvliesontsteking (keratitis), waardoor een vertroebeld hoornvlies en/of een hoornvlieszweer ontstaat. Bij sommige patiënten vallen de wimpers uit, hetgeen in medische termen gekend is als “madarose”. Bij andere patiënten zijn de oogleden dun en draaien ze abnormaal naar binnen of naar buiten. Gezwollen oogleden en ontstoken oogleden komen bovendien voor. Xeroderma pigmentosum is geassocieerd met oogkanker en ooglidkanker (zoals bijvoorbeeld een basaalcelcarcinoom in het ooglid). Veel van deze oogafwijkingen tasten het gezichtsvermogen aan, waardoor de patiënt slechtziend of blind kan zijn.

Hersenen

Ongeveer dertig procent van de patiënten met xeroderma pigmentosum ontwikkelt progressieve neurologische afwijkingen naast problemen met de huid en ogen. Deze afwijkingen bestaan uit gehoorverlies, ataxie (coördinatieproblemen, moeite met lopen en bewegen), een verstandelijke handicap, slikproblemen, problemen met praten, perceptieve doofheid, een vertraagde groei, spierzwakte van de armen en benen en epileptische aanvallen. Vaak verergeren deze neurologische problemen.

Diagnose en onderzoeken

Lichamelijk en diagnostisch onderzoek

Voor de geboorte

Xeroderma pigmentosum valt prenataal op te sporen met een vruchtwaterpunctie, een vlokkentest of een cultuur van de vruchtwatercellen.

Na de geboorte

De dermatoloog onderzoekt de huid van de patiënt en gebruikt hierbij eventueel een dermatoscoop. Dit is een speciaal apparaatje met een ingebouwde vergrotingsloep waarmee de arts de huid beter kan bestuderen. Eventueel voert de arts een huidbiopsie uit. Hij neemt dan een stukje huidweefsel weg en onderzoekt dit onder de microscoop. Voorts krijgen patiënten ook een grondig oogonderzoek bij de oogarts. Een genetisch onderzoek bevestigt de diagnose van xeroderma pigmentosum. Heeft de patiënt mogelijk een tumor, dan krijgt hij tot slot een radiografisch onderzoek of een echografie om deze op te sporen.

Differentiële diagnose

Het is bij de diagnose van xeroderma pigmentosum belangrijk dat de arts het klinisch beeld van de ziekte niet verwart met volgende aandoeningen en syndromen:

• acanthosis nigricans (verdikte en verkleurde huid)
• acute cutane lupus erythematosus (auto-immuunaandoening waarbij de huid ontstoken is)
• de Hartnup-ziekte (stofwisselingsziekte met huiduitslag)
• efeliden (sproeten)
• het basale cel naevus syndroom
• het Bloom-syndroom (afwijking aan gestalte, huid en gezicht)
• het Cockayne-Syndroom (zeldzame vorm van dwerggroei met gevoeligheid voor licht en vroegtijdige veroudering)
• het LEOPARD-syndroom (erfelijke ziekte met symptomen aan huid, ogen, longen, genitaliën, hart, longen en groei)
• het Rothmund-Thomson-syndroom (huidaandoening)
• het Werner-syndroom (volwassen vorm van versnelde veroudering)
• hydroa vacciniforme (huidziekte door blootstelling aan zonlicht)
• porfyrie (aandoening met symptomen aan huid of zenuwstelsel)

Behandeling

De symptomatische en ondersteunende behandeling van de aandoening bestaat uit het verwijderen van kwaadaardige tumoren en het vermijden van zonlicht. Dit houdt in dat de patiënt niet meer in de zon gaat zitten, zonnecrème met de hoogste beschermingsfactor gebruikt, een sterke zonnebril (die UVA- en UVB-stralen blokkeert) en/of zonwerende kleding draagt. Ook thuis, op school of op het werk zijn speciale UV-filters nodig. Patiënten met xeroderma pigmentosum zijn hierdoor eveneens bekend als “maankinderen”, omdat ze vooral ’s nachts leven. Voorts neemt de patiënt een supplement van vitamine D omdat een gebrek aan zonlicht leidt tot een tekort aan vitamine D. Voorts is een crème voorhanden voor de behandeling van actinische keratosen, maar fotodynamische therapie, elektrocoagulatie en cryotherapie (behandeling via bevriezing) zijn eveneens behandelingsmogelijkheden.

Prognose

Leven in een zonnig klimaat, veel buitenactiviteiten ondernemen, een blanke huidskleur, roken, een slechte beschikbaarheid van diagnostische faciliteiten, een vertraagde diagnose en een slechte bescherming tegen de zon verergeren de huidgerelateerde symptomen. Dit resulteert in meerdere pigmentatieveranderingen, meerdere huidkankers en een vroege dood. De neurologische afwijkingen zijn progressief, wat leidt tot een progressieve handicap, die variabel is in ernst. Dit resulteert bij een aantal patiënten wel in een kortere levensduur. Minder dan 40% van de patiënten overleeft de leeftijd van twintig jaar. Patiënten met een mildere vorm van de huidziekte overleven tot de middelbare leeftijd. De belangrijkste doodsoorzaken zijn een gemetastaseerd (uitgezaaid) maligne melanoom en een plaveiselcelcarcinoom. Voor patiënten zonder neurologische afwijkingen, die vroeg gediagnosticeerd zijn en strengere beschermingsmaatregelen tegen blootstelling aan de zon treffen, is de prognose goed. Zij hebben een relatief normale levensduur, maar de ziekte blijft levenslang aanwezig en de beschermingsmaatregelen zijn dus ook altijd nodig.

Complicaties

De volgende complicaties kunnen optreden bij xeroderma pigmentosum:

• Dehydratie: Door aanhoudende huidbeschadiging en mogelijk gerelateerde infecties kunnen patiënten last krijgen van ernstige uitdroging.
• Huidkanker: De hoge incidentie van huidkanker bij patiënten kan leiden tot frequente en diverse vormen van huidkanker zoals melanoom en basaalcelcarcinoom.
• Neurologische achteruitgang: Bij sommige patiënten leidt de progressieve neurologische schade tot een verslechtering van cognitieve en motorische functies.
• Visuele problemen: Chronische blootstelling aan UV-stralen kan leiden tot blijvende schade aan de ogen, zoals cataracten en hoornvlieszweren.
• Secundaire infecties: Huidbeschadigingen en zweren kunnen leiden tot bacteriële infecties die de gezondheid verder kunnen ondermijnen.
• Antibioticaresistentie: Overmatig gebruik van antibiotica voor het behandelen van secundaire infecties kan bijdragen aan de ontwikkeling van antibioticaresistente bacteriën.

Preventie van xeroderma pigmentosum

Xeroderma pigmentosum is een erfelijke aandoening waarbij bescherming tegen UV-straling van cruciaal belang is om de ernst van de symptomen te beperken en de risico’s op huid- en oogkanker te verminderen. De preventieve maatregelen omvatten:

Zonbescherming

• Vermijd blootstelling aan zonlicht, vooral tijdens de piekuren van UV-straling (tussen 10:00 en 16:00 uur).
• Draag beschermende kleding zoals lange mouwen, lange broeken en hoeden met een brede rand om de huid zoveel mogelijk bedekt te houden.
• Gebruik zonnebrandcrème met een hoge SPF (factor 50 of hoger) op alle blootgestelde huidgebieden. Kies een zonnebrandcrème die zowel UVA- als UVB-stralen blokkeert.
• Draag een zonnebril met UV-bescherming om de ogen te beschermen tegen schadelijke UV-stralen.

Thuis en in andere omgevingen

• Installeer UV-filterfolie op ramen in huis en voertuigen om de blootstelling aan UV-stralen te verminderen.
• Gebruik UV-filters op kunstmatige lichtbronnen zoals lampen en verlichting binnenshuis.
• Zorg voor een goed geventileerde leefomgeving en vermijd blootstelling aan schadelijke chemicaliën en rook, die de huid en ogen kunnen irriteren.

Regelmatige controles en medische zorg

• Onderga regelmatig dermatologische controles om vroegtijdig huidveranderingen en vroege stadia van huidkanker te detecteren.
• Laat regelmatig oogonderzoeken uitvoeren bij een oogarts om oogafwijkingen zoals keratitis en oogkanker vroegtijdig te herkennen en te behandelen.
• Raadpleeg een arts voor het gebruik van supplementen, zoals vitamine D, die nodig kunnen zijn als gevolg van verminderde blootstelling aan zonlicht.

Educatie en bewustwording

• Onderwijs patiënten, familieleden en verzorgers over de noodzaak van UV-bescherming en de specifieke maatregelen die moeten worden genomen.
• Informeer jezelf en anderen over de symptomen van xeroderma pigmentosum en de noodzaak van vroege diagnose en behandeling.
• Deel ervaringen en informatie met lotgenotengroepen en ondersteuningsnetwerken om kennis en strategieën voor zonbescherming te verspreiden.

Veiligheid bij buitenshuis activiteiten

• Beperk de tijd buitenshuis, vooral tijdens zonnige dagen en wanneer UV-index hoog is.
• Gebruik een parasol of zoek schaduw tijdens buitenactiviteiten.
• Zorg ervoor dat kinderen en andere kwetsbare personen adequaat beschermd zijn tegen de zon.