Leukemie: Oorzaken, risicofactoren, typen en symptomen

Leukemie is het resultaat van de snelle overproductie van abnormale witte bloedcellen. Leukemie treedt op wanneer abnormale witte bloedcellen in het beenmerg snel toenemen en normale bloedcellen vernietigen. De oorzaak van deze vorm van bloedkanker is niet gekend anno oktober 2020, maar diverse risicofactoren zijn wel gekoppeld aan de ziekte, zoals de blootstelling aan benzeen en roken. Er zijn diverse typen en soorten leukemie. De symptomenreeks is zeer divers en resulteert uit een tekort aan alle bloedcellen. Zwakte, terugkerende infecties en bloedingen zijn enkele veel voorkomende klachten die optreden bij leukemie. Nadat de diagnose gesteld is en het kankerstadium bekend is, zet de arts een (combinatie)behandeling in met medicatie, radiotherapie en/of andere therapieën. De vooruitzichten zijn zeer variabel en hangen af van o.a. het type en soort kanker en de leeftijd van de patiënt.

• Oorzaken
• Risicofactoren
• Tekorten aan normale bloedcellen
• Bloedplaatjes
• Rode bloedcellen
• Witte bloedcellen
• Soorten
• Typen leukemie
• Acute lymfatische leukemie (ALL)
• Acute myeloïde leukemie (AML)
• Chronische lymfatische leukemie (CLL)
• Chronische myeloïde leukemie (CML)
• Haarcelleukemie (HCL)
• Myelodysplastische syndromen (MDS)
• T-cel prolymfocytische leukemie (T-PLL)
• Volwassen T-celleukemie
• Symptomen
• Bloedarmoede
• Frequente infecties
• Slechte bloedstolling
• Andere symptomen
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling
• Prognose van vorm van bloedkanker
• Complicaties
• Preventie

Oorzaken

Wetenschappers begrijpen anno oktober 2020 de precieze oorzaken van leukemie niet. Mogelijk ontstaat deze vorm van bloedkanker door een combinatie van genetische factoren en omgevingsfactoren. Sommige bloedcellen verwerven mogelijk mutaties (wijzigingen) in het DNA. Mogelijk zijn ook andere celveranderingen betrokken bij de totstandkoming van leukemie. Door bepaalde afwijkingen gaan de cellen sneller groeien en delen en blijven ze leven wanneer andere cellen sterven. Deze abnormale cellen gaan na verloop van tijd de gezonde cellen in het beenmerg verdringen. Dit leidt tot verminderde gezonde witte bloedcellen, rode bloedcellen en bloedplaatjes en resulteert in de symptomen van leukemie.

Risicofactoren

Veel voorkomende risicofactoren voor leukemie zijn onder meer:

• blootstelling aan benzeen: Benzeen is een kankerverwekkende stof die vaak andere chemicaliën vormt, zoals kunststoffen en rubber. Mensen die werken in industrieën die benzeen gebruiken, lopen mogelijk een verhoogd risico.
• blootstelling aan radiotherapie: Patiënten die worden blootgesteld aan hoge stralingsniveaus (voor de behandeling voor andere kankers of door nucleaire wapens) lopen een verhoogd risico op leukemie.
• een familiegeschiedenis van leukemie
• erfelijke immuunsysteemaandoeningen: ataxia-telangiectasia, het Bloom-syndroom (afwijkingen aan gestalte, huid en gezicht), het Schwachman-Diamond syndroom en het Wiskott-Aldrich-syndroom
• genetische afwijkingen: Sommige patiënten met een genetische afwijking zijn meer vatbaar voor leukemie, zoals patiënten met het syndroom van Down en patiënten met het Li-Fraumeni-syndroom.
• roken: Roken verhoogt het risico op leukemie, vooral van acute myeloïde leukemie.

Tekorten aan normale bloedcellen

Bij leukemie zijn er minder normale bloedcellen aanwezig, hetgeen leidt tot tekorten.

Bloedplaatjes

Wanneer een hoger aantal onrijpe witte bloedcellen in het beenmerg terechtkomen en de normale beenmergcellen verdrongen worden, resulteert dit in een gebrek aan bloedplaatjes (trombocytopenie), die belangrijk zijn in het bloedstollingsproces. Dit betekent dat patiënten met leukemie gemakkelijk blauwe plekken kunnen krijgen, overmatig kunnen bloeden of puntbloedingen ontwikkelen.

Rode bloedcellen

De rode bloedcellen zijn mogelijk getroffen door leukemie. Dit tekort aan rode bloedcellen leidt tot bloedarmoede, wat kortademigheid en bleekheid veroorzaakt.

Witte bloedcellen

Witte bloedcellen, die betrokken zijn bij het bestrijden van ziekteverwekkers, worden door leukemie onderdrukt of werken slecht. Hierdoor is het immuunsysteem niet in staat om een eenvoudige infectie te bestrijden of andere lichaamscellen aan te vallen. Omdat het immuunsysteem minder goed werkt door leukemie, ervaren sommige patiënten frequente infecties zoals bijvoorbeeld een amandelontsteking, mondzweren, diarree en een levensbedreigende longontsteking.

Soorten

Acute leukemie vordert snel en resulteert in de ophoping van onrijpe, functionele bloedcellen in het beenmerg. Bij dit type leukemie reproduceren cellen zich en bouwen ze zich op in het merg, waardoor het vermogen van het merg om voldoende gezonde bloedcellen te produceren afneemt.

Chronische leukemie verloopt langzamer en resulteert in de ophoping van relatief volwassen, maar nog steeds abnormale, witte bloedcellen.

Lymfatische leukemie (lymfoïde leukemie) ontwikkelt zich in de lymfocyten in het beenmerg.

Myeloïde leukemie begint in andere witte bloedcellen dan lymfocyten, evenals in de rode bloedcellen en bloedplaatjes.

Typen leukemie

Acute lymfatische leukemie (ALL)

Kinderen tussen drie en vijf zijn het vaakst aangetast door acute lymfatische leukemie, al krijgen 75-plussers mogelijk ook te maken met deze vorm van leukemie. Dit type bloedkanker begint in de B- of T-lymfocyten (onrijpe witte bloedcellen). Bij deze snel progressieve kanker worden gezonde cellen die functionele lymfocyten produceren vervangen door leukemiecellen die niet goed kunnen rijpen. De leukemiecellen worden in de bloedbaan naar andere organen en weefsels vervoerd, waaronder de hersenen, de lever, de lymfeklieren, de milt en de testes, waar ze blijven groeien en delen. Het groeien, delen en verspreiden van deze leukemiecellen leidt tot een aantal mogelijke symptomen.

Acute myeloïde leukemie (AML)

Acute myeloïde leukemie (acute myeloblastische leukemie, acute granulocytaire leukemie of acute niet-morfocytaire leukemie) treft vooral volwassenen ouder dan 65 jaar en dan vooral mannen. Bij deze snel progressieve vorm van leukemie rijpen myeloïde stamcellen meestal uit tot abnormale witte bloedcellen, rode bloedcellen en bloedplaatjes. Terwijl ze zich vermenigvuldigen, overweldigen ze de normale cellen in het beenmerg en bloed. De kankercellen verspreiden zich mogelijk ook naar andere lichaamsdelen (metastasen). Een zeldzame vorm van dit type leukemie is acute promyelocytenleukemie.

Chronische lymfatische leukemie (CLL)

Chronische lymfatische leukemie is een langzaam groeiende kanker die meestal ouderen (zeventigplussers) aantast. Dit meest voorkomende type leukemie begint in de B-lymfocyten in het beenmerg en zich uitstrekt tot in het bloed. De kankercellen verspreiden zich soms ook naar lymfeklieren en organen zoals de lever en milt. Chronische lymfatische leukemie ontwikkelt zich wanneer te veel abnormale lymfocyten groeien, waardoor normale bloedcellen worden verdrongen en het lichaam het lastig heeft om infecties te bestrijden.

Chronische myeloïde leukemie (CML)

Chronische myeloïde leukemie (chronische myeloïde leukemie) begint in de bloedvormende cellen van het beenmerg. Door een genetische verandering veranderen de myeloïde cellen zich in onrijpe kankercellen. Deze cellen groeien vervolgens langzaam en overweldigen de gezonde cellen in het beenmerg en bloed. Uiteindelijk verspreidt de ziekte zich naar andere lichaamsdelen. Een subtype van CML kan zich soms we zeer snel vormen en is dan ook moeilijk te behandelen.

Haarcelleukemie (HCL)

Haarcelleukemie is een zeldzaam subtype van chronische lymfatische leukemie (CLL) dat langzaam progressief is. HCL wordt veroorzaakt wanneer beenmerg teveel B-cellen (lymfocyten) aanmaakt, een type witte bloedcel dat infecties bestrijdt. Naarmate het aantal leukemiecellen toeneemt, worden minder gezonde witte bloedcellen, rode bloedcellen en bloedplaatjes geproduceerd. Vaak lijden patiënten al jaren aan dit type kanker voordat symptomen optreden.

Myelodysplastische syndromen (MDS)

Myelodysplastische syndromen zijn een groep nauw verwante ziekten waarbij het beenmerg te weinig functionerende rode bloedcellen produceert (die zuurstof vervoeren), witte bloedcellen (die infecties bestrijden) of bloedplaatjes (die bloedingen voorkomen of stoppen), of elke combinatie van de drie. De diagnose van verschillende soorten myelodysplastische syndromen gebeurt op basis van bepaalde veranderingen in de bloedcellen en het beenmerg. De cellen in het bloed en het beenmerg zien er meestal abnormaal (of dysplastisch) uit. Een mogelijke complicatie van deze aandoening is acute leukemie. De meeste patiënten met MDS ontwikkelen echter nooit acute leukemie.

T-cel prolymfocytische leukemie (T-PLL)

T-cel prolymfocytische leukemie (T-PLL) is een zeer zeldzame en agressieve vorm van leukemie die volwassenen treft. Vrouwen zijn net iets vaker dan mannen aangetast. Dit is het meest voorkomende type van volwassen T-cel leukemie. Bijna alle andere leukemieën betreffen B-cellen. T-cel prolymfocytische leukemie is moeilijk te behandelen T-cel prolymfocytische leukemie is moeilijk te behandelen en reageert niet op de meeste beschikbare chemotherapeutische geneesmiddelen.

Volwassen T-celleukemie

Volwassen T-celleukemie resultert uit het menselijk T-lymfotroop virus (HTLV), een virus vergelijkbaar met hiv. Net als hiv infecteert en repliceert het virus HTLV CD4 + T-cellen. In tegenstelling tot hiv vernietigt het virus deze cellen echter niet. Wel groeien de geïnfecteerde T-cellen door HTLV abnormaal. Menselijke T-cel-lymfotrope virussen type I en II (HTLV-I / II) zijn endemisch in bepaalde werelddelen.

Symptomen

De symptomen van leukemie zijn afhankelijk van het type leukemie.

Bloedarmoede

Bloedarmoede resulteert uit een tekort aan rode bloedcellen. Deze klachten komen hierbij mogelijk tot uiting:

• duizeligheid
• een bleke huidskleur (pallor)
• een verminderde eetlust
• hartkloppingen
• kortademigheid
• lusteloosheid / weinig energie
• onbedoeld gewichtsverlies
• vermoeidheid
• zwakte

Frequente infecties

Door een tekort aan witte bloedcellen, ontstaan frequente of ernstige infecties. Het afweersysteem werkt namelijk minder goed.

Slechte bloedstolling

Door het tekort aan bloedplaatjes zijn volgende symptomen mogelijk aanwezig:

• bloed in de urine
• bloedend tandvlees
• blauwe plekken en kneuzingen
• een bloedneus
• een hersenbloeding
• een zware menstruatie (menorragie)
• kleine rode vlekken in de huid (petechiën)
• puntvormige bloedingen (purpura)

Andere symptomen

Andere klachten die mogelijk optreden bij leukemieën zijn:

• botpijn of gevoelige botten
• een huiduitslag of huidletsel
• een langzame genezing van wonden
• een vergrote lever
• een vergrote milt waardoor de patiënt pijn of een gevoel van volheid heeft onder de ribben of pijn en druk voelt in de maag
• gewrichtspijn
• gezwollen lymfeklieren
• gezwollen tandvlees
• griepachtige symptomen
• neurologische symptomen: Als de leukemiecellen het centrale zenuwstelsel binnendringen, veroorzaken ze mogelijk neurologische symptomen zoals hoofdpijn. Sommige neurologische symptomen zoals migraine, epileptische aanvallen of een coma treden op als gevolg van hersenstamdruk.
• koorts
• koude rillingen
• lichaamspijn
• okselpijn
• overmatig zweten, vooral ’s nachts (nachtzweten)

Alarmsymptomen

Alarmsymptomen van leukemie zijn onder andere vermoeidheid, bleekheid, onverklaarbare koorts, en frequente infecties. Andere symptomen kunnen bestaan uit gemakkelijk bloedingen, blauwe plekken, gewichtsverlies, en pijn in botten of gewrichten. Bij acute vormen kunnen symptomen snel verergeren, terwijl chronische vormen geleidelijker kunnen optreden.

Diagnose en onderzoeken

De diagnose van leukemie is meestal gebaseerd op een lichamelijk onderzoek, een bloedonderzoek, een beenmergbiopsie en een lumbale punctie. Soms kunnen bloedtesten niet aantonen dat een patiënt lijdt aan leukemie, vooral in de vroege stadia van de ziekte of tijdens een remissie. Een lymfeklierbiopsie is nuttig om bepaalde soorten leukemie in bepaalde situaties te diagnosticeren. Na de diagnose zijn bloedchemietesten nodig om de mate van lever- en nierbeschadiging of de effecten van chemotherapie op de patiënt te bepalen. Verder zijn beeldvormende onderzoeken zoals een echografie, een röntgenfoto, een CT-scan, MRI-scan of PET-scan nuttig om schade aan andere lichaamsdelen (botten, hersenen, nieren, milt, lever, …) in beeld te brengen. Veel symptomen zijn vaag en niet-specifiek en verwijzen mogelijk naar andere ziekten. Om deze reden is bij circa één op de vijf patiënten met leukemie de diagnose nog niet gesteld.

Behandeling

Leukemie behandelt de arts met (een combinatie van):

• biologische therapie
• chemotherapie
• een beenmerg- en stamceltransplantatie
• gerichte therapie
• interferon-therapie
• radiotherapie

Verder is ondersteunende zorg nodig, zoals een bloedtransfusie, antibiotica voor de behandeling van infecties, medicijnen voor de behandeling van misselijkheid en braken (anti-emetica), een chirurgische verwijdering van de milt, …

Prognose van vorm van bloedkanker

De vooruitzichten van leukemie hangen af van veel factoren. Chromosoomafwijkingen en de reactie op de behandeling spelen een rol, evenals de leeftijd van de patiënt, het kankertype en het kankerstadium. Patiënten jonger dan vijftig jaar doen het meestal beter. Een lager aantal witte bloedcellen op het moment van de diagnose voorspelt eveneens een beter resultaat. Een patiënt heeft lagere overlevingskansen bij een geschiedenis van blootstelling aan radiotherapie of eerdere chemotherapie voor een ander type kanker. Ook zijn de vooruitzichten minder gunstig wanneer de arts de diagnose pas in een laat stadium stelt.

Complicaties

Complicaties van leukemie kunnen omvatten ernstige infecties door een verzwakt immuunsysteem, bloedarmoede, en problemen met de bloedstolling. Bijwerkingen van behandelingen zoals chemotherapie kunnen ook ernstige gevolgen hebben, zoals langdurige vermoeidheid, organische schade, en verhoogd risico op andere vormen van kanker.

Preventie

Preventie van leukemie is beperkt, aangezien de meeste risicofactoren niet volledig controleerbaar zijn. Het vermijden van blootstelling aan bekende carcinogenen en het behouden van een gezonde levensstijl kan helpen om het risico te minimaliseren. Regelmatige medische controles en vroege detectie kunnen bijdragen aan een betere uitkomst bij degenen die risico lopen.

Lees verder

• 4 soorten leukemie: AML, ALL, CML en CLL
• Acute lymfatische leukemie (ALL): Acute vorm van bloedkanker
• Acute myeloïde leukemie (AML): Acute vorm van bloedkanker
• Chronische lymfatische leukemie (CLL): Vorm van bloedkanker
• Chronische myeloïde leukemie (CML): Vorm van bloedkanker